در برهه میان فرهنگ های سنتی و مدرنیته، گروهی از روشنفکران قرار گرفته اند _ متفاوت در خاستگاه و نگرش که در پی میانجیگری برای گذار از سنت گرایی به نوسازی (مدرنیزاسیون) هستند. تقریباً همواره این روشنفکران حسی از وابستگی را القا می کنند که اساساً از احساسات ناسیونالیستی آنان ناشی می شود و نیز حسی از اضطرار که پیامد باورشان به نوسازی به مثابه اصلی است که از طریق آن پیشرفت و استقلال سرزمین شان می تواند تضمین شود. رویارویی روشنفکران ایرانی با این قبیل دوراهی ها از نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز شد. این مسئله همچنین در دوره خطیری از تاریخ معاصر ایران در مورد نسل دوم روشنفکران ایرانی روی داد. این امر، در هیچ کجا نمی تواند روشن تر از زمانی باشد که در اوایل قرن بیستم در ایران دیده می شود؛ به خصوص در مورد روشنفکر و دولتمردی به نام محمدعلی فروغی. مرد فرهنگ، اما در عین حال مرد سیاست. زندگی فروغی مقام روشنفکرانه و نقش سیاسی اش حکایتی است از سرشت و سرنوشت مدرنیته و لیبرالیسم در ایران.

فروغی سیاستمداری لیبرال بود. هرچند که او مجال اندکی برای کاربست لیبرالیسم خود در طول حکومت رضاشاه یافت، اما یک بار وقتی که روی رضاشاه به سویی دیگر بود، فروغی نخست وزیر، فرصتی برای اجرای ایده های لیبرالی اش پیدا کرد. او زندانیان سیاسی را آزاد کرد، به نمایش های دینی اجازه فعالیت داد، مطبوعات را مجاز به انتشار آزاد و بدون سانسور کرد. شاید بتوان گفت واقع بینانه ترین و متوازن ترین نما از فروغی، در کتاب رهبران مشروطه ابراهیم صفایی نشان داده شده است. صفایی می گوید: «فروغی یک انسان لیبرال بود. او نگاهی فلسفی به زندگی داشت و هرگز غره جایگاه خود نشد… او به نمادهای ملی ارزش قائل بود و سنت های دینی را احترام می گذاشت. به همین دلیل، او در لژ فراماسونری گراند اورینت۱ فرانسه پذیرفته شده بود. او منشی پارسایانه و اخلاقی داشت، گرچه علیه اش تهمت ها شکل گرفته بود. او به هیچ عنوان بدزبان نبود… او افرادی را که به پژوهش و اندیشه می پرداختند، قدردانی و تشویق می کرد… تاملات فلسفی و روح وقاد، او را از وسعت نظری برخوردار ساخته بود که موقعیت های ظاهری و موقتی را وقعی نمی نهاد و از این رو زیانی از سوی او متوجه کسی نمی شد.» پس از مرگ فروغی، دیگر به ندرت فیلسوف دولتمردی مانند او ظهور کرد. از این رو به گزافه نیست اگر فروغی را یکی از بنیانگذاران لیبرالیسم ایرانی بنامیم.

دفاع فروغی از ارزش های لیبرال با علاقه او به هنجارهای فلسفی تمدن غربی، رابطه تنگاتنگی داشت. نکته مهمی در اینجا قابل ذکر است و آن اینکه فروغی، در عین حال که شارح شگفت آور میراث ادبی پارسی بود، خواننده موشکاف کارهای افلاطون و ارسطو نیز بود. چنان که به قول حبیب یغمایی (ویراستار کتاب فروغی با عنوان حکمت سقراط و افلاطون): «فروغی خود را چنان ژرف در اندیشه های این دو فیلسوف تعمید داده که به طور طبیعی و بی هیچ ادعایی، آموزه های آنان را در امور خود به کار بسته است.» در سال ۱۹۲۲ (مقارن با ۱۳۰۰ شمسی) فروغی پرآوازه ترین و مشهورترین اثر فلسفی خود با عنوان سیر حکمت در اروپا را منتشر کرد. وقتی فروغی تالیف این کتاب را آغاز کرد، قصدش ترجمه گفتاری در باب روش رنه دکارت بود، اما پس از ترجمه این اثر به فارسی، او دریافت که این رساله کامل نخواهد بود مگر آنکه توجه شایانی به تکوین و تطور فلسفی پیش از دکارت مبذول شود. از آن رو، وی دیباچه ای بلند بر جبین کتابش نهاد که در آن به طور خلاصه در باب تحول تاریخی فلسفه از پیدایش در یونان باستان تا رسیدن به زمان دکارت سخن گفت. در چاپ ۱۹۴۱ (۱۳۱۹ شمسی) این کتاب بسط قابل توجهی مشتمل بر تحول تاریخی فلسفه در اروپا را به خود دید که از آغاز قرن نوزدهم شروع شده و در اوایل قرن بیستم به پایان می رسد.تمایل فروغی به دکارت به عنوان پایه گذار فلسفه نوین و فیلسوف بزرگ سوبژکتیویته بی دلیل نبود. برای فروغی، دکارت پیشاهنگ روشنگری بود و در نگاه او روشنگری اصالتاً به معنای رهایی «فرد»های انسانی از بندهای به خود بسته به سوی توانایی و تفویض مسئولیت به هر فرد برای داوری خودبنیاد و خودآگاه است. در نظر فروغی، روشنگری رهایی بخشی نوع بشر انگاشته می شد و خودبنیادی به معنای مخالفت با اقتدار، معیار فرهنگ نوین تلقی می گردید. بر اساس دیدگاه فروغی، برای رواج روشنگری در ایران، هم آیی دو شرط لازم است. نه تنها ضروری است که نیروهای اعمال اجبار در جامعه بایستی در شکل نهادها مرسوم شوند، بلکه همچنین لازم است که نوع دیگری از نهادها تا اصلاح و بهبود، اقدام به سرپرستی نهادهای نوع پیشین کنند. به علاوه، این وضعیت، شرط کافی برای برقراری و حفظ تعادل در جامعه سیاسی را مهیا ساخته و بدین سان زمینه را برای شکوفایی آرمان های روشنگری آماده می کند.آنچه از نوشته های فروغی بر می آید، باوری خالص به ایده ترقی و مجادله ای بر سر تفکیک قوا و حقوق مردمان تحت یک نظام لیبرالی است. پیش و بیش از هر چیز در اندیشه فروغی، ایده ضرورت ترقی موج می زند و این واقعیت که پیشرفت در غرب، اساساً به اعتبار یک بازسازی لیبرالی در حوزه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بوده است. راز این بازسازی _ که به گمان فروغی عامل اصلی پیشرفت ها و موفقیت های علمی و فناورانه تمدن غربی است _ در ایجاد سیستمی برای مدیریت تمام زمینه های مبتنی بر فرآیند تکاملی نهفته است.

در مقاله کوتاه اش با عنوان اندیشه دور و دراز، فروغی آینده بشر را در چندین قرن بعد براساس نظریه تکامل_ که معترف به باور آن است_ پیش بینی می کند. به عقیده وی، پیشرفت در علم و فناوری به چنان درجه ای خواهد رسید که مغز آدمی را از بخش عمده کارکردهای عزیزی رها سازد و بدین گونه به او اجازه دهد تا خود را بهتر درگیر فعالیت های خردمندانه و معنوی کند. نتیجه نهایی همه اینها چنین خواهد بود که «فاصله ها و موانعی که امروزه میان مردمان و اهدافشان وجود دارد، بیش از این دیگر نباشند… روح ها به اتحاد برسند، امیال بچگانه امروز ترک شوند و معرفت بشر نسبت به جهان آفرینش کامل تر شود و منافع او از آن، فزونی یابد.»

باید به خاطر داشت که با ارایه این ایده ها، فروغی قصد مطرح کردن ادعایی علمی را نداشت. تنها مقصود او از نوشتن این مقاله، یافتن بنیانی فلسفی برای نگرش لیبرالش به جامعه بود. هرچه باشد، جریان تاریخ مدرن در نقطه نظر فروغی منعکس و هویدا می شود. از نظر فروغی، این نهادهای مدرن است که انسان مدرن تولید می کند و راهی دیگر نیست و این نهادهای مدرن _ که خود محصول روشنگری هستند _ برای پاسداری از آزادی های فردی طراحی شده اند. این ما را به نظریات آزادیخواهانه فروغی در باب سازمان های حکومتی می رساند. در این رابطه، فروغی یک حکومت مشروطه را به مثابه نهادی مبتنی بر دو اصل در نظر می گیرد: حکومت ملی و انفصال اختیارات دولت. فروغی در رساله خود با عنوان حقوق اساسی یعنی آداب مشروطیت دول می نویسد: «سابق بر این مردم تصور می کردند که یک نفر یا جماعت باید صاحب اختیار مطلق عموم ناس باشد و امور ایشان را هر طور می خواهد و مصلحت می داند اداره کند و مردم حق ندارند در اداره امور خودشان مداخله و چون و چرا نمایند. حتی در بعضی ممالک سلاطین مدعی بودند که من جانب الله هستند و به این واسطه امر ایشان امر الهی و واجب الاطاعه است… اما حالا متجاوز از صد سال است که حکما و دانشمندان بلکه اکثر عوام از این رای برگشته و معتقد شده اند که هیچ وقت یک نفر یا یک جماعت حق ندارد صاحب اختیار یک قوم و یک ملت بشود و صاحب اختیار ملت باید خود ملت باشد و امور خویش را اداره کند.» به عبارت دیگر، از نظر فروغی علت وجودی قوانین، صراحتاً پیشگیری از سوء استفاده از قدرت است و حاکمیت نیز تنها از آن ملت است. در متن و بطن همین اندیشه هاست که فروغی ایده تفکیک شاخه های مختلف قدرت منتسکیو و مفهوم حکومت عدل و قانون را وارد می کند. فروغی تصریح می کند: «وظیفه دولت این است که حافظ حقوق افراد ناس یعنی نگهبان عدل باشد. دولت از عهده انجام وظیفه خود بر نمی آید مگر اینکه به موجب قانون عمل کند. وجود قانون متحقق نمی شود مگر به دو امر: اول وضع قانون، دوم اجرای آن.

پس دولت دارای دو نوع اختیار است: یکی اختیار وضع قانون و دیگر اختیار اجرای قانون… پس دولت وقتی با اساس است که این دو اختیار را از هم منفصل کرده باشد یعنی به دو هیات جداگانه مفوض کرده باشد.»چنان که پیشتر اشاره شد، فلسفه سیاسی فروغی ابتدائاً و نه منحصراً، متاثر از سنت فلسفی قرن هجدهم فرانسه و به ویژه منتسکیو بود؛ کسی که فروغی باور استوارش به ایده میانه روی در سیاست را از او وام گرفته بود. چرایی وابستگی مواضع فروغی به آرمان های روشنگری و اندیشمندان لیبرال قرن هجدهم، با توجه به ذکر نام ها و ارجاعات صریح به این اندیشمندان در آثار فروغی، تقریباً آشکار است. بگذارید برای مثال در اینجا بحث فروغی درباره دو مفهوم «آزادی» و «برابری» را در فصل دوم حقوق اساسی وی ذکر کنیم. تعریف او از «آزادی» به عنوان «گزینه آزاد اشخاص برای انجام کاری که می خواهند انجام دهند در شرایطی که آزادی آنها به زیان دیگران نباشد»، بسط وفادارانه نظریه منتسکیو در باب «آزادی» است که او در کتاب روح قوانین خود توصیف کرده است. برای توجیه و توضیح دیدگاه های لیبرالی اش، فروغی اشکال گوناگون آزادی از قبیل آزادی اندیشه (اختیار عقاید)، آزادی انتشارات (اختیار طبع)، آزادی مالکیت (اختیار مال) و آزادی اجتماعات (اختیار تشکل انجمن) را به تفصیل و تشریح بیان می کند. در رابطه با «برابری»، فروغی آن را «مساوات در مقابل قانون»، «مساوات در مقابل محاکم عدلیه» و «مساوات در [پرداخت] مالیات» تعریف می کند. مفهوم اساسی و مرکزی دیگری که در اندیشه لیبرالی فروغی وجود دارد، «وظیفه» است. از نظر فروغی، حقوق فردی بدون تکالیف فردی و هیچ قانونی بدون پیروی از قانون وجود ندارد. در یک سخنرانی معروف در رادیو ملی ایران پس از انتخابات مجلس چهاردهم، فروغی با صراحت بر دیدگاه خود مبنی بر حکومت قانون تاکیدمی کند.هرچند که مفاهیم و ایده های بیان شده در کتاب فروغی اصالتاً از آن او نیست، اما قطعاً تفسیر همدلانه و بی غل و غشی از اندیشه های روشنگران فرانسوی است که فروغی از آنها به عنوان بنیانگذاران لیبرالیسم مدرن نام می برد. بنابراین، نیازی به گفتن ندارد که فروغی از نخستین روشنفکران و دولتمردان ایرانی بود که این ایده ها را در روندی نظام مند به کار بست. به همین دلیل است که می توان گفت تاثیر فروغی در پیدایش و تکوین میراث لیبرالی ایرانی جایگاه خاصی دارد.