گفتگو با نشريهء نيمروز، شمارهء ٧٨٤
٢٥ ارديبهشت ١٣٨٣ / May 14, 2004

اشاره:

استاد دكتر صدرالدين الهى معتقد است: “شجاعت و از روبرو به گذشته نگاه كردن، نعمتى است كه نصيب هر كس نمى شود. ميرفطروس از اين شجاعت به سرحد كمال برخوردار است و اين آن نايافته گوهرى است كه بايد گردن آويز همه متفكران امروز و فرداى ما باشد… اين آقاى ميرفطروس، سرى بريده دارد در تشت تكفير دوستان ديروزش و تنى پاره پاره بر نيزه دشمنانش در همان روزها. در تحليل هاى او، درد بردار كردن بابک و منصور(حلاج) و حسنک(وزير) را احساس مى كنى، با “ابن مقنع” در ديگ تيزاب مى افتى و با “عين القضات همدانى” به آتش و نفت و بوريا دست مى يابى، و در خيل كشتگان بى آواز، خود را هم آواز آنان مى بينى… شايد اشتباه مى كنم، اما آسان نيست كه آدمى در عصر تجديد حيات انديشه دينى در سراسر جهان، در صف ملحدان سربلند تمامى تاريخ بايستد و “گاليله” نباشد كه آهسته بگويد: زمين مى گردد، و “منصور” باشد كه بگويد: “رَكعَتان فِى العشق، لايَصح وضو هُما الا بالدم”(در عشق دو ركعت است كه وضو، آن درست نيايد، الا به خون) … او در كتاب “ملاحظاتى در تاريخ ايران” ده ويژگى اسلام راستين و توتاليتاريسم را به زبانى ساده چنان برمى شمارد كه هر طفل ابجدخوان فكر سياسى، شباهت هاى بى چون و چرائى ميان هيتلر، موسولينى و استالين و خمينى پيدا مى كند و نيز خيل نظريه پردازان اين رژيم ها را به نيكى باز مى شناسد: از “كيروف” تا “ژدانف” و از “شريعتى” تا “سروش”… برداشتن اين صدا در برهوت ايمان هاى نئوليبرالى، نيازمند جرئتى منصوروار است. اميد آن است كه اين صداى تنها، طنينى جهانتاب پيدا كند، زبان آتشينش در گيرد و او چون شمع به تنهائى نسوزد و آب نشود.” …
پس از گذشت سال ها از نظرات استاد صدرالدّين الهى، اينک مى توان گفت كه آن صداى تنها نه تنها ديگر تنها نيست، بلكه كتاب ها و گفتگوهاى دكتر على ميرفطروس بازتاب گسترده اى در ميان روشنفكران ما داشته و به يمن اين بحث ها و بررسى ها امروزه ما شاهد پيدايش موج نوينى از روشنفكران هستيم كه برخلاف گذشته، نه بر “منافع حزبى” يا “مصالح ايدئولوژيک” بلكه براساس منافع ملى ما به تاريخ و رويدادهاى تاريخى نظر مى كنند. اهميت تاريخى اين بحث ها از جمله در اينست كه زمانى انتشار يافته اند كه بقول منتقدى “كمتر كسى را كشش و جسارت ورود بدان ها بود. چنين عبورى از خط قرمز و سنت شكنى در سنجشگرى تاريخى، خود بدعتى شد براى نويسندگانى كه بعدها مضمون بحث هاى ميرفطروس را محور تحقيقات خويش قرار داده اند“… عقايد و آثار ميرفطروس براى روشنفكران جوامع اسلامى (خصوصا كشورهاى حوزه تاريخ و تمدن ايرانى) نيز الهام بخش و راهگشا بوده و به آنان جهت درك علل و عوامل تاريخى عقب ماندگى هاى كشورشان و شيوه برون رفت از آن، يارى كرده است.
گفتگوى حاضر، فرصت ديگرى است براى پرداختن به دين، سياست و روشنفكرى در ايران “تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد”.

                                  نيمروز                                                            

                                                                           * * *

نيمروز: آقاى ميرفطروس! يكى از گفتگوهاى شما(حدود ۷-٨ سال پيش) چنين تمام مى شود: “چشم انداز تاريخى بيشتر روشنفكران يا نوانديشان دينى راجع به جامعه مدنى، اساسآ “مدينه النبّى” حضرت محمّد است، همچنان كه نمونه اعلاى حكومت آزاد و دموكراتيک شان، حكومت ۴ ساله حضرت على در ۱۴۰۰ سال پيش است“… رويدادهاى سال هاى اخير، خصوصآ عملكردهاى اصلاح طلبان دينى و تحول تدريجى آنان از “اصلاح طلبى” به “مصلحت طلبى” – در حفظ نظام اسلامى- ، اين نظر شما را تأييد مى كند، با اينحال بعضى از اصلاح طلبان – و از جمله آقاى دكتر عليرضا علوى تبار- هنوز “روشنفكرى دينى را راه بى بديل براى رسيدن به مدرنيته” مى دانند…

ميرفطروس: بله! و حتى يكى از همين “اصلاح طلبان ديروز” و “مصلحت طلبان امروز” مدعى شده كه “روشنفكران غيردينی نمى توانند پرچم‌دار دموكراسى باشند“! نتيجه منطقى اينگونه ادعاها اينست كه گويا تمام دموكراسى هاى اروپائى “دينى” هستند…!!! در هر حال، نكته اى را كه بايد دانست اينكه: اصطلاح “روشنفكر دينى” مانند “روشنفكران ملّى مذهبى” داراى يک تناقض درونى است كه بى توجهى به آن هم به “روشنفكر” آسيب مى زند و هم به “دين”، هم “ملى” را بى اعتبار مى كند و هم “مذهبى” را. پس از سال ها كلّى بافى و آشفته فكرى و توهم زائى، زمان آنست كه در باره مفاهيم، شفاف تر و دقيق تر صحبت كنيم و از غلطيدن به فلسفه بافى هاى گذشته پرهيز كنيم.
آنچه در اوّل مى توان گفت اينست كه “روشنفكرى”(چنانكه از نامش هم پيداست) با فكر و عقل نقّاد و پرسشگر تعريف مى شود، در حاليكه دين جوهر خود را از “ايمان” و “باورهاى يقينى” و از پيش داده شده مى گيرد. به عبارت ديگر: فكر و عقل نقّاد و پرسشگر، پايه اساسى روشنفكرى است در حاليكه دين بخاطر ذات ايمانى و يقينى خويش از تحقيق و عقل پرسشگر و نقاد گريزان است. بقول علماى اسلامى: “من تمنطق، تزندق” يعنى منطق و استدلال منطقى انسان را كافر(زنديق) مى كند! بنابراين: اطلاق “نوانديشان دينى” به دوستان شايد صحيح تر و دقيق تر باشد.

نيمروز: يكى از نمايندگان نوانديشى دينى(آقاى محسن سازگارا) در سخنرانى اخير خود در لندن گفته اند: “روشنفكر كسى است كه مى كوشد به روى شكاف هاى معرفتی جامعه پل بزند” و “روشنفكر دينى كسى است كه بخواهد بين دين و دنياى مدرن پل بزند… و سنت دينى را در كنار آزادى بنشاند و مشكل كنار آمدن با دنياى مدرن را حل كند“… شما آيا با اين تعريف از روشنفكرى موافقيد؟!

ميرفطروس: ببينيد! روشنفكرى محصول دوران جديد انديشه و تفكر انسان است. دورانى كه “عقلانيت انتقادى”، مركز و معيار همه ارزش ها و اعتقادات -خصوصآ اعتقادات دينى- قرار مى گيرد. اين، به هيچ وجه به معناى ضديّت با دين و مذهب نيست بلكه به اين معناست كه “ديانت” تحت نظارت “عقل” قرار مى گيرد و در واقع در پرتو “عقل”، “دين” به حيات معنوى خويش ادامه مى دهد.
می دانيم كه در قبل از انقلاب اسلامى، مرحوم دكتر شريعتى با بازگشت به مذهب(بعنوان يک استراتژى و يک ايمان) و به اسلام(بعنوان يک ايدئولوژى) كوشيد تا در يك “توحيد فكرى” جامعه اى را سازمان دهد كه در آن “جو فكرى مشابه بوجود آيد، جامعه اى كه در همه جاى آن بتوانيم اكسيژن اسلام را تنفس كنيم، جامعه اى كه مذهب بعنوان يك استراتژى، و اسلام بعنوان يک ايدئولوژى، همه عرصه هاى فكرى، فرهنگى، ارزشى، اخلاقى، سياسى و اجتماعى را در بر مى گيرد“. دكتر شريعتى با چنان اعتقادى معتقد بود كه: “آزادى، دموكراسى و ليبراليسم غربى، چونان حجاب عصمت بر چهره فاحشه است” يا “آزادى و دموكراسى هديه بورژوازى و لقمه چرب و شيرين مسمومى است كه با صد منت به ما اعطا مى كنند“(براى يک بحث مستند در اين باره نگاه بفرمائيد به: “ملاحظاتى در تاريخ ايران”، چاپ چهارم، بخش سوم).
خوب! با اين افكار و آرمان هاى دكتر شريعتى و به همت “روشنفكران دينى” و “ملّى مذهبى” ما، چنين جامعه اى با انقلاب اسلامى سال ۵۷ مستقر گرديده و الان ۲۵ سال است كه همه ما از بركات و حسنات آن برخورداريم كه “انقلاب فرهنگى”، “پاكسازى دانشگاه ها” و ايجاد “دانشگاه اسلامى” روشنفكران دينى از نمونه هاى آنست، حالا همين دوستان با “قبض و بسط شريعت” و با “چاق و لاغر كردن دين” مى خواهند “سنت دينى را در كنار آزادى بنشانند”!! و به اين ترتيب: “با مشكل دنياى مدرن كنار بيايند”؟!
من فكر مى كنم كه اين دوستان نه با “آزادى و دنياى مدرن” بلكه ابتدا بايد با خودشان كنار بيايند زيرا اينهمه دست و دلبازى فكرى، شايسته يک روشنفكر واقعى نيست. فروتنى و صداقت اخلاقى حكم مى كند كه اين دوستان با نقد روشن و شفاف از گذشته فكرى و ايدئولوژيک خويش، ابتدا به گسست قطعى از “سنت”(سنت فكرى ضد آزادى و ضد تجدّد) برسند و بعد به “روشنفكرى” و راهگشائى براى جهان و جامعه بپردازند.

نيمروز: در مورد دكتر على شريعتى گفته مى شود كه برداشت هاى ضد آزادى و ضد تجددّ از عقايد او، نادرست و يک “توهم زائى” است…

ميرفطروس: بله! اما متولّيان و كليدداران “گنجينه انديشه هاى شريعتى” يک بار هم كه شده توضيح دهند فلسفه وجودى آنهمه عقايد ضد آزادى و ضد تجددّ و حتّى فاشيستى در آثار شريعتى چيست؟ و اساسآ از نظر زمانى(chronologique) آثارى مانند “امت و امامت” و “فاطمه، فاطمه است” را چگونه بايد دوره بندى كرد؟ و مهم تر از همه، نظر اين متوليان نسبت به اينگونه عقايد و آثار چيست؟ دكتر شريعتى در آغاز كتاب “فاطمه، فاطمه است” مدعى است كه “با تكيه اساسى بر اسناد كهن تاريخى… و با خواندن و جمع آورى همه اسناد و اطلاعاتى كه در طول ۱۴ قرن به همه زبان ها و لهجه هاى محلى اسلامى در باره حضرت فاطمه وجود داشت، كتاب “فاطمه، فاطمه است” را تأليف كرده و…”
از متولّيان آثار دكتر شريعتى(كه ظاهرآ به روش علمى و آكادميک هم مجهز هستند) مى توان پرسيد كه اين “اسناد كهن تاريخى” و اين “اطلاعات در طول ۱۴ قرن به همه زبان ها و حتى لهجه هاى محلى اسلامى“(؟) كدام يا كدام ها بوده و اساسآ نظر اين دوستان در باره “فاطمه”(بعنوان سمبلى براى زنان ايران) چيست؟ من فكر مى كنم پاسخ به اين سئوالات خدمتى است كه اين دوستان مى توانند نسبت به خوانندگان آثار دكتر شريعتى انجام دهند و در “توهم زدائى” از عقايد وى همّت كنند. همين جا بگويم كه من در “حسن نيت” و صداقت دكتر على شريعتى، دكتر سروش و ديگران ترديدى ندارم امّا ديده ايم كه جاده جهنم گاهى از مسير “حسن نيت” مى گذرد.
بقول “كارل پوپر” ما بايد عادت دفاع از “مردان بزرگ ” را ترک كنيم، چرا كه اين “مردان بزرگ” با حمله به عقل و آزادى، خطاهاى بزرگ مرتكب شده اند. “پوپر” اين دسته از روشنفكران را -كه با انديشه هاى خويش راهگشاى حكومت هاى جبّار بوده اند- “پيامبران دروغين” مى نامد.

نيمروز: بحث اينست كه چرا ما برخلاف مسيحيت نتوانستيم تحولاّت يا رفرم هاى دينى را تجربه كنيم و اساسآ چرا نتوانستيم “لوتر” يا “كالون” و “سنت توماس” خودمان را متولّد كنيم؟

ميرفطروس: همانطوريكه بعضى از محققّان ديگر هم گفته اند: بين مسيحيت و اسلام، تفاوت هاى بنيادينى هست كه طرح مسائلى مانند جدائى دين از دولت، آزادى و دموكراسى را اساسآ غيرممكن مى سازد. از جمله اينكه برخلاف مسيحيت، اسلام دينى است كه تنها با “آخرت” ما كار ندارد بلكه ناظر بر امور دنيائى و اين جهانى ما نيز هست، يعنى برخلاف مسيحيت، اسلام دينى است كه مدّعى حكومت، سازماندهى اجتماعى و تدوين و اجراى قوانين از پيش تصويب شده است. برخلاف مسيحيت، در اسلام امام يا رسول خدا در كنار قدرت حكومتى و حتى همكار و هم پيمان با دولت نيست بلكه خود دولت است. بقول دكتر شريعتى: “امام يا پيغمبر، مسئوليت مستقيم سياست خارجى را داراست و رهبرى مستقيم اقتصاد، ارتش، فرهنگ، سياست خارجى و اداره امور داخلى جامعه با اوست. يعنى امام يا رسول خدا، هم رهبر دين است، هم رئيس دولت است و هم رئيس حكومت…” با چنين اعتقادى بود كه مرحوم دكتر شريعتى نظريه جدائى دين از دولت را “ساخته قدرت هاى خارجى” مى دانست و ضمن مخالفت با آن، جدائى دين از دولت را “تعبير ديگرى از تفكيك سياست از روحانيت”، بشمار مى آورد. طبيعى است كه در چنين نظامى “پل زدن به آزادى و دنياى مدرن” امرى محال و غيرممكن است. نوانديشان دينى ما فراموش مى كنند كه در اروپا، ظهور مدرنيته و جامعه مدنى با پيكار عليه حاكميت دين و كليسا همراه بود. اين دوستان فراموش مى كنند كه يكى از مظاهر تجددّ(مدرنيته) افسون زدائى از جهان و جامعه است نه نوسازى يا “بهسازى دين” و اسطوره هاى دينى. با اينگونه “روشنفكرى” و “روشنفكران دينى” در اين يكصد سال، ما انواع و اقسام “اسلام راستين”، “اسلام نبوى” و “تشيّع علوى” را تجربه كرده ايم بى آنكه بتوانيم از اين فلاكت تاريخى و از اين مذلّت مذهبى فرهنگى رهائى يابيم.
من فكر مى كنم كه بدون نقد شجاعانه از گذشته فكرى خويش و بدون گسست قطعى از سنت هاى ايدئولوژيک(چه دينى و چه لنينى) روشنفكران ما قادر به پل زدن بسوى آزادى، دموكراسى و تجددّ نخواهند بود. كسانى كه ديروز با تأويل و تفسيرهاى خودسرانه، از آيات قرآن، سوسياليسم و جامعه بى طبقه توحيدى استنتاج كردند و امروز با ابزار “هرمنوتيک” مى خواهند از دل يک دين تمام خواه و توتاليتر، “مردم سالارى دينى” يا “حكومت دموكراتيک دينى” استخراج كنند در واقع هم به مردم سالارى ضربه مى زنند و هم به دموكراسى و تجددّ ملّى. از بطن عقيم يک دين تمام خواه و عقل ستيز، هيچ فكر و متفكّرى زاده نشد و نخواهد شد، هم از اين روست كه بقول دكتر عبدالكريم سروش: “تمدّن اسلامى اساسآ “فقيه پرور” بوده نه “فيلسوف پرور” و فرهنگساز”! …