صد سال خواب آشفته نفت و صد سالگی محمدعلی موحّد،فریدون مجلسی
محمدعلی موحّد چهرۀ برجستۀ علمی و فرهنگی ایران است. اهمیّت او در اتکا به دانش اندوزی و خدماتش در زمینه های گوناگون حقوقی و ادبی و پژوهش تاریخی به ویژه در زمینه سیاسی-حقوقی-اقتصادی و نفت است، که به بهای پشتکاری خستگی ناپذیر در پژوهش و نگارش برایش کسب احترام کرده است.
من در این مختصر، به مناسبت صدمین سالروز یک پیشینه پربار، به شرح زندگی ایشان و تحصیلات و جنبه های فرهنگی و ادبی و عرفانی و حتی حقوقی و خدمات و آثار ایشان نمی پردازم؛ زیرا دیگران بیشتر گفته اند و خواهند گفت؛ اما برای تحلیلی سیاسی و تاریخی درباره یکی، دو نکته درباره آثار ایشان، لازم است به آغاز کارشان به عنوان حقوق دانی جوان در شرکت نفت ایران و انگلیس و اینکه چگونه شاهد میدانی هیجانات ملی کردن نفت و خلع ید و سپس تعطیلی چهارساله صنعت نفت ایران و تحولات منجر به 28 مرداد و سقوط مصدق تا امضاشدن قراردادهای پیمانکاری استخراج و فراوری و صدور نفت میان شرکت ملی نفت ایران با کنسرسیوم و تحولات بعدی آن بوده اند، در همین حد که عرض شد اکتفا کنم. تاریخچه همراه با پژوهش و انعکاس وقایع آن مراحل در کتاب فاخر چهارجلدی «خواب آشفته نفت» ایشان آمده است. تحلیل من اندکی رنگ سیاسی دارد؛ زیرا نهضت ملی کردن نفت در تاریخ معاصر ایران اهمیتی استثنائی دارد. نقش دکتر مصدق در این جنبش که او را محبوب ترین نخست وزیر تاریخ ایران کرد، جای تردید ندارد و در کتاب جناب موحد منعکس است. در واقع اهمیت سیاسی این اتفاق از ملی کردن یک شرکت و توقع درآمد بیشتر از آن و جبران مافات بیشتر است، و پس از سال های طولانی تحقیر و شکست نظامی و سیاسی وحدت و حرمتی ملی پدید آورد که قضیه اقتصادی را تحت الشعاع قرار داد و در مواردی مشکل آفرین شد! اتفاقا اهمیت همین ماموریت و محبوبیت بار تاریخی سنگینی را بر دوش او گذاشته و انتظاراتی را فراهم آورده بود و فراهم کرده است که هنوز درباره آن بحث می شود. بخشی از مشکل رنگ حقوقی دعواست که مصدق از این دریچه به قضیه می نگریست. او حقوقی را برای کشورش قائل بود و بدون توجه به امکانات سیاسی و صنعتی خواهان دریافت کل حقوق ملی ادعایی بود و طرف مقابل، که خود را کاشف و عالم و سرمایه گذار به امید بهره برداری اقتصادی می دانست، بدون توجه به تغییر شرایط سیاسی زمان خواهان ادامه بهره بردن با همان شرایط قدیمی بود. در واقع هر دو طرف به ادعاهای خود از دیدگاه حقوق می نگریستند که همواره با ادعای حقوق طرف دیگر تقابل دارد. البته طرف انگلیسی به سیاست به اعتبار قدرت برای تقویت ادعای خود توجه داشت، و مصدق با توجه کمتر به امکانات انسانی و صنعتی کشور و بی توجه به مصلحت سیاسی و حتی اقتصادی، برای احقاق «حق» متکی به آن هیجان و محبوبیت عمومی بود. هیجان و محبوبیتی که نزد روشنفکران و طبقات بالای فرهنگی که اغلب حقوق بگیران فرهنگی و قضائی و اداری و دارای درک ملی بیشتری بودند، دوام بیشتری داشت، و نزد طبقاتی که تاب مقابله با سخت شدن شرایط اقتصادی را نداشتند، به گسست زودتر می انجامید. در چنین شرایطی رسیدن به تفاهم با طرف انگلیسی به بن بست حقوقی و سیاسی انجامید، و مصدق و یارانش با آن محبوبیت و هیجان ملی سیاست مقاومت را در لوای شعار «اقتصاد بدون نفت» و اتکا به قرضه ملی در پیش گرفتند. مانند شهر محاصره شده ای که از سویی با شعارهای مقاومت تا آخرین قطره خون غیرت ها را به امید یافتن راه نجات برمی انگیزد و از سویی اگر پشتوانه مقاومت فراهم نشود، به تسلیم پس از تخریب تن می دهد. همیشه کسانی هم هستند که امکانات را برآورد می کنند و توصیه به تعامل یا مصالحه پیش از تخریب و ویرانی می کنند. در تاریخ ایران، قرارداد گلستان پس از جنگ اول ایران و روس را می توان تا حدی مصالحه پیش از تخریب ویرانی و قرارداد ترکمانچای را تسلیم پس از تخریب نامید! در قضیه نفت اتفاقا حزب توده که به دستور شوروی که خواهان امتیاز نفت شمال ایران بود، با مصدق مخالف بود و پس از قیام 30 تیر حامی مصدق شد، طبق شعارهای مرسوم هرگونه تعامل یا مصالحه ای را سازشکاری می دانست، یا به عبارت دیگر خواهان مقاومت در تداوم محاصره بازنده شد. این مقاومت به شعارهای امروزی مقاومتی در برابر تحریم 40ساله شباهت دارد؛ بی آنکه به زیان های آن بیندیشد. محمدعلی موحد با دیدگاهی غیرجانبدارانه و منصفانه، اما با ظرافتی محافظه کارانه که دوست داران متعصب و مرید مصدق را نرنجاند، به این قضیه می پردازد؛ خصوصا که الزام به توافق درباره پرداخت غرامت منصفانه به پایان دادن به محاصره پیش از تخریب می انجامید. محمدعلی موحد در سخنرانی خود به مناسبت مراسمی که برای بزرگداشت او با برپایی روزی به نام او ترتیب داده بودند و در سایت تاریخ ایرانی مورخ 6 فروردین 1400 منعکس شده است، می گوید: «داستان ملی شدن صنعت نفت با ماجرای سرگذشت مصدق سخت در هم تنیده و مصدق به ویژه برای ایرانیان چهره ای اسطوره ای است و مانند بسیاری از مردان بزرگ دنیا هوادارانی به غایت متعصب دارد که برای او قدوسیتی در حد امام معصوم قائل اند؛ و نیز معاندان و مخالفانی دارد به همان حدت و شدت که او را به چشم سیاست مداری مغرض و محیل و ناکارآمد و خودبین می نگرند و لاجرم گزارش های هر دو گروه، مصروف برجسته تر کردن هنرهای مصدق یا پررنگ تر کردن کاستی های اوست و من شخصا کوشیده ام از این افراط و تفریط برکنار بمانم، در جلد دوم «خواب آشفته نفت» فصلی زیر عنوان کارنامه مصدق دارم که آن هم کارنامه مصدق است و نه کارنامه ملی شدن صنعت نفت».
این مختصر نشان از دیدگاه منصفانه و غیرجانبدارانه او در نوشتن «خواب آشفته نفت» و نیز در سایر سخنان و مقالات او دارد. موحد در بخش دیگر سخنرانی اش درباره مرحله بازگشایی پالایشگاه و صنعت نفت می گوید: «متعاقب کودتا کارشناسانی از شرکت های نفتی به ایران آمدند تا از تاسیسات نفتی دیدن کنند. می خواستند مطمئن شوند که همه چیز سر جای خودش هست و ماشین آلات دقیق و حساس این بزرگ ترین و پیشرفته ترین صنعت آن روز – که نفت بود – از نهیب تموجات در طول مدت تعطیلی و توقف فعالیت ها آسیب ندیده است.
آری همه چیز سر جای خودش بود؛ پاک و پاکیزه و همان نظم و ترتیب پیشین در پالایشگاه حکومت می کرد. آبادان دیگر آن آبادان سابق نبود. من کمی پیش از ملی شدن نفت به آبادان رفتم. احساسی را که از آبادان آن روز داشتم، در دیباچه دفتر اول «خواب آشفته نفت» آورده ام. آن آبادان با ملی شدن نفت به تاریخ سپرده شد. آن کمپانی جامع متمرکز که همه چیز را، از خانه و رستوران و شیر و پنیر و مهندس و بنا و شاعر و خطاط و کاریکاتوریست و روزنامه و مجله از خود داشت، رخت بربست و به جای آن کنسرسیومی نشست زیر لوای شرکت های آمریکایی و با رنگ و بوی کاملا متمایز و مدیریتی نوآیین آمد. فضای نفت عوض شد؛ شرکت های اقماری سر برآوردند؛ حالا دیگر بسیاری از کارها به پیمانکاران خارج از نفت ارجاع می شد که خواه و ناخواه سبب گسترش فناوری در خارج از محدوده نفت بود».
آقای محسن آزموده، روزنامه نگار باسابقه و فاضل در مقاله ای به مناسبت جلسه رونمایی از جلد چهارم «خواب آشفته نفت» که اتفاق اکنون صد سال از آن تاریخ می گذرد و با صد سالگی محمدعلی موحد هم مقارن شده است، در 4/11/93 با نقل از نوشته موحد آورده است: «قرن بیستم برای ما با امتیازنامه دارسی آغاز شد و حوادث و ماجراهای بعدی خواه ناخواه، مستقیم یا غیرمستقیم در دود و تف نفت و گاهی در آتش آن فروپیچید. سرنوشت ما هنوز سخت با نفت گره خورده است. وقتی من این کتاب را نوشتم نفت 140 دلار بود و امروز نفت افتاده پایین 50 دلار. این مسئله عرض بنده را ثابت می کند. مسئله نفت هنوز برای ما مسئله است و ما هنوز در تقلای نفتیم. ببینید مملکتی با 140 دلار نفت بودجه تصویب می کرد ولی حالا با زیر 50 دلار باید بودجه تصویب کند. غرضم از این کتاب این است که نسل جوان را به تامل وا داریم. جوان های مملکت که فردای ایران در دستشان است، شما جوان ها قدری در این باره تامل کنید. من در سرتاسر این کتاب کوشیدم از شعارزدگی برحذر باشم. شعارزدگی، ظاهرسازی ما را گرفتار کرده. با دهان پر باد حرف زدن، شعاردادن، لجن پراکنی، به یکدیگر پریدن، باید تمام شود. شعاردادن دردی از ما درمان نمی کند، گرهی از کار ما باز نمی کند. آقای [کاوه] بیات اشاره فرمودند ما تقریبا از 1319، یعنی از فردای جنگ بین الملل اول با نفت سر و کار پیدا کردیم. تا 1319 اصلا چیزی به ما ندادند. در 1914 نخستین محموله نفت ایران به اروپا صادر شد، ولی آنها از همان اول بهانه هایی گرفتند و نگه داشتند و پول به ما ندادند. پولی هم که می گویم به نسبت حالا پولی نبود، هیچ بود. ما وقتی که نفت را ملی کردیم و همه عالم به هم خورد، 340 هزار بشکه تولید ایران بود، 22 سنت عایدی ما از هر بشکه بود. ما راجع به این ارقام صحبت می کنیم».
این بی طرفی حتی در توصیف منصفانه او از دوران رضاشاه دیده می شود که برخلاف مریدان مصدق، صرفا به دلیل تعصبات موروثی یا خانوادگی رضا شاه را تخطئه نمی کند و سفید و سیاه را از یکدیگر جدا می کند: «نفت مثل خط قرمزی است که سلطنت رضاشاه را به دو قسمت می کند؛ در قسمت اول آدم های درجه اول با رضاشاه کار می کنند. فوق العاده است در تاریخ ایران، اصلا سابقه نداشته. ببینید مستوفی الممالک نخست وزیر است. وقتی به تقی زاده پیشنهاد می کند که بیا استاندار خراسان بشو، با مستوفی الممالک مشورت می کند. هرچه می گفت قبول می کردند. آدم هایی که در آن دوره با او کار کردند، مخبرالسلطنه هدایت آدم بسیار با فهمی است، کتابش را بخوانید، این کتاب هفت تو دارد. ولی خودش را زده به نادانی. آدم های درجه یک مثل داور، تیمورتاش. هیچ یک از رجال خارجی، از سیاست مداران خارجی، از دولتمردان خارجی کم نمی آورد، بسیار باهوش بود، براساس آنچه دیگران نوشتند می گویم. نصرت الدوله فیروز که آدمی است بی نظیر و درجه یک وزیر دارایی است. مثلثی که حکومت رضاشاه روی آن سه پایه قرار داشت عبارت بود از داور، تیمورتاش و نصرت الدوله فیروز. بعد از کار نفت، این آدم ها رفتند کنار و کار افتاد دست آدم های درجه دو و درجه سه. نمی دانم این چه سرنوشتی بوده…».
باری، چند روز پیش یکی از دوستان که نسبت به مرحوم مصدق تعصب دارد حتی برای توجیه اشتباه مهم ایشان که ردکردن اداره موقت صنعت نفت ایران با همان پرسنل و کارشناسان تحت نظارت و سرپرستی بانک جهانی بود، به بهانه اینکه آن پیشنهاد منوط به امضای موافقت ایران و انگلیس بود و بنابراین با قانون ملی کردن نفت ایران منافات داشت، آن پیشنهاد را نپذیرفتند! البته این بهانه مشاوران اغلب مهندس مرحوم مصدق بود، اما بدیهی است که آن نظارت و اداره موقت اتفاقا ملی شدن را به طور تلویحی پذیرفته بود، زیرا ضمن تقسیم بالمناصفه 40-40 سود که با نظارت بانک جهانی امکان تقلب و دزدی در آن هم نمی رفت، 20 درصد باقی مانده را هم در ید امانی بانک جهانی نگه می داشت تا پس از روشن شدن موضوع غرامت با توافق طرفین تقسیم شود.
یا در جای دیگر کسانی که ملی کردن را به معنی حاکمیت ملی و لزوم اداره امور توسط دولت ایران دانسته اند، نمی دانند که مصدق چون خودش از مشکلات پرسنلی و فنی برای ادامه کار آگاه بود، تقاضا داشت که پرسنل انگلیسی کارشان را ادامه دهند، اما زیر نظر شرکت ملی نفت ایران که مورد قبول انگلیس نبود. پس توافق به شرط مذاکره و روشن کردن تکلیف غرامت امکان پذیر بود! در جای دیگر ترس از تحمیل عدم النفع و غرامت های گزاف را بهانه مذاکره نکردن می دانند. در حالی که اولا، برای این گونه غرامت ها کارشناسان بین المللی وجود دارند و ثانیا، مرحوم فاطمی که در همان نخستین روز وزارت روابط ایران و انگلیس را به بهانه بیم از جاسوسی و خرابکاری قطع و باب مذاکره را مسدود کرده بود، در مقالاتش بر این عقیده بود که «انگلیسی ها آن قدر برده و خورده اند، غرامت هم می خواهند!». البته برای ما شادی آفرین بود اما به حل مسئله کمک نمی کرد.
سرانجام قرارداد پیمانکاری کنسرسیوم با وجود شرایط پس از تخریب، در بخش محدودشده ارضی قرارداد دارسی و توافق با پرداخت 25 میلیون پوند خسارت با اقساط بدون بهره 10 ساله و پس از سه سال استراحت یعنی از 1337 تا 1346 و با تقسیم 50-50 سود میان کارفرما (ایران) و پیمانکار (کنسرسیوم) برای اکتشاف و بهره برداری و بازرگانی به مدت 25 سال منعقد شد و در سال 1352، مصادف با جنگ 1973 اعراب و اسرائیل و نیاز به نفت ایران، به استثنای بخش بازاریابی و فروش، بخش های اکتشاف و بهره برداری (پالایش) هفت سال زودتر از پایان مهلت 25 ساله شامل کل تاسیسات به ایران و مدیریت ایرانی تحویل داده شد، اما هنوز بحث بر سر مضار 60 ساله بودن قرارداد قبلی و زیان های آن ادامه دارد.
منبع: روزنامه شرق/ سه شنبه 2 خرداد 1402/شماره ویژه صدمین سال تولد استاد محمدعلی موحد/ ص1و5