یک قرن پیش از اسلام تا قرن چهارم هجری را زمان رشد شاهنامه همچون حماسۀ ملی مردمان ایرانی می‌دانند. پیدایش شاهنامه و شاهنامه‌سرایی از اعماق زندگی اجتماعی و تاریخ دولت‌داری مردمان ایرانی نشئت می‌گیرد و در آخر عهد ساسانیان مطابق با نیازهای سیاسی و مذهبی به صورت کتابی یگانه درمی‌آید. زمان دولت‌داری سامانیان دورۀ دوم انتشار و تدوین شاهنامه در زمینۀ آثار مکتوب و شفاهی تا دورۀ اسلام بود. شاهنامه و داستان‌های آن میان مردم وجود داشت و در عهد سامانیان شاهنامه‌های منظوم و منثوری به زبان پارسی به وجود آمدند که نمونۀ کامل آنها همین اثر بی‌زوال فردوسی است.

فردوسی در آفرینش شاهنامه بر اساس دیدگاه خاص ادبی خود عمل کرده است. او خرد، سخن و دانش را با هم پیوسته می‌بیند و این جایگاه عالی روشنفکری برای شخصیت‌های هوشمند و اندیشمند است. هدف فردوسی از آفرینش شاهنامه گذاشتن یادگاری در جهان است. روند زندگی انسان باید انجام کار نیک و بقای نام باشد؛ بنابراین آفریدن چنین کتاب بزرگی بهترین عمل و واسطۀ بقاست. شاهنامه مسائل شگفت‌انگیزی دارد و باید آنها را از راه معانی به حقیقت زمان نزدیک کرد. آفریدن چنین اثری به عقیدۀ فردوسی، هنر و طبع خاصی از گوینده تقاضا می‌کند.

فردوسی در تألیف شاهنامه سنت‌های سخنوری زبان پارسی دری را فراگرفته و در رشد و پیدایش آن سهم ارزنده‌ای داشته است. شاهنامه تاریخ افکار ادبی ایرانی را با انواع آن فراگرفته است و بر آن دلالت می‌کند که این اندیشۀ ادبی تنها بیان زمانی افکار ادبی نیست. فردوسی در واقع به تاریخ اندیشۀ ادبی نقش و صورت داده است. از این نظر بینش شاهنامه همۀ مراحل پیدایش ادبی را فرا می‌گیرد.

ادبیات جامعۀ ابتدایی بیشتر به صورت اسطوره در تاریخ گفتاری مردم باقی مانده و به یک معنی شاهنامه نقش اساطیری دنیای قدیم مردمان ایرانی است. مرحلۀ دیگر پیدایش ادبی رشد افسانه و افسانه‌گویی است. افسانه مرحله‌ای طولانی را در تاریخ افکار ادبی دربر گرفته و تا روزگاران زمان آخر ادامه دارد. بدین سبب افسانه در شاهنامه جایگاه نمایانی دارد. داستان‌های بزرگ هفت‌خان رستم و هفت‌خان اسفندیار متأثر از عالم افسانه‌ای هستند. (فصل سوم)

بعد از افسانه، تاریخ تسلسل پیدایش ادبی به مرحلۀ داستان‌سرایی می‌رسد. زمان تألیف شاهنامه مرحلۀ داستان‌سرایی در تاریخ ادبیات بود. بدین سبب بنیاد شاهنامه بر داستان‌سرایی گذاشته شده است. شاهنامه از داستان‌های کوچک و بزرگ تشکیل شده است. حتی روزگار بعضی از پادشاهان داستان کامل هنری است و شاهنامه را چون یک داستان مستقل یگانه شناخته‌اند. فردوسی بنیان‌گذار داستان‌های کوچک هم هست که در دوره‌های بعد به شکلی منظوم و منثور با نام حکایت شهرت یافته‌اند. بررسی داستان زال و رودابه و داستان رستم و سهراب در این کتاب نشان می‌دهد که فردوسی افسانۀ پرماجرای قهرمانان را که معنای سیاسی و تاریخی و فرهنگی دارد، بر مناسبت‌های اجتماعی میان مرد می‌گذارد. (فصل چهارم)

فردوسی در برابر سنت‌های ادبی زمان خود، از میراث ادبی و فرهنگی ایران قدیم بهره وافری داشته است. استفادۀ فراوان اندرز در شاهنامه که بیشتر منبع قدیمی دارد بر این امر دلالت می‌کند. (فصل پنجم)

در شاهنامه «گفتن» به معنی سخن‌راندن، به نظم‌درآوردن، سرودن، گفتار و …. استفاده شده است. در شاهنامۀ فلورانس و نیز خالقی مطلق «گفتار» آغاز موضوع وقایع است. «گفتار»ها ساختمان لحظات، موضوعات و جای‌ها و مکان‌ها را از هم جدا می‌کنند. (فصل ششم)

شاهنامه در مقایسه با اوضاع زمان فردوسی و دید انسان به جهان، معنای تمثیلی دارد. تمثیل و تمثیلات رمزی در شاهنامه کم نیستند. آنها عبارتند از: ماران روییده بر دوش ضحاک، وقایع پایان پادشاهی کیخسرو و …. . در شاهنامه تمثیل جانوران و حیوانات نیز زیاد است؛ گاو برمایه و شیردادن او به فریدون از نخستین تمثیل‌های شاهنامه است. سیمرغ نیز نقش تمثیلی است. در کارنامۀ اسکندر نیز چند حکایت کوچک آمده که همه معنای تمثیلی دارند. (فصل هفتم)

چیستان همچون نوع ادبی شفاهی از زمان قدیم وجود داشته و در عهد ساسانیان نمونۀ چیستان‌ها کتابت شده است. چیستان‌ها در شاهنامه  برای آزمایش ذوق و فراست آدمی استفاده شده و باید آنها را چون یک نوع مستقل ادبی شناخت. تعدادی از چیستان‌ها از جانب کید هندی به اسکندر پیشنهاد شده‌اند. (فصل هشتم)

نامه‌های منظوم شاهنامه را نیز باید همچون نوع ادبی شناخت. آنها نظام و ترتیب نوعی را با خود دارند و از نظر ساختار شبیه قالب قصیده هستند. حجم نامه‌ها گاهی به اندازۀ داستان کامل و گاهی هم کوتاه و مختصر است. (فصل نهم)

نیایش‌های شاهنامه، فردوسی و مدیحه‌سرایی، قطعات حکیمانه و ضرب‌المثل‌ها در شاهنامه، تغزل و تشبیب‌گونه‌ها و مرثیه در شاهنامه فصول بعدی این کتاب را شکل می‌دهند.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچۀ همگرایی

مقدمه

فصل اول: فردوسی و تدوین حماسۀ ملی

فصل دوم: دیدگاه‌های ادبی فردوسی

فصل سوم: جایگاه تصاویر افسانه‌ای در شاهنامه

فصل چهارم: داستان در شاهنامه

فصل پنجم: اندرز در شاهنامه

فصل ششم: گفتار در شاهنامه

فصل هفتم: تمثیل در شاهنامه

فصل هشتم: چیستان در شاهنامه

فصل نهم: نامه‌های منظوم شاهنامه

فصل دهم: نیایش در شاهنامه

فصل یازدهم: فردوسی و مدیحه‌سرایی

فصل دوازدهم: قطعات حکیمانه و ضرب‌المثل‌ها در شاهنامه

فصل سیزدهم: تغزل و تشبیب‌گونه‌ها در شاهنامه

فصل چهاردهم: مرثیه‌سرایی در شاهنامه

منبع: کتابخانه تخصصی ادبیات