کتاب تاریخ اجتماعی زرتشتیان یزد نام نوشته‌ای پژوهشی است که دکتر«علی اکبر تشکری»، عضوهیات علمی گروه تاریخ دانشگاه یزد، آن را درسه جلد منتشر کرده است. جلد نخست به سرگذشت زندگی زرتشتیان ساکن یزد از ورود اسلام به ایران تا زمانی پرداخته که انجمن ناصری در این شهربنیاد شده است.

نگارنده ازسند ومدرک‌هایی بهره گرفته که دریکی ازآرشیوهای شخصی نگهداری شده است. نتیجه این پژوهش را دانشگاه ارواین درسال ۱۳۹۷ خورشیدی برابر با  ۲۰۱۸ میلادی در کالیفرنیا به چاپ رسانده است.

در بخشی از مقدمه کتاب می خوانیم: «اعراب که در قیاس با اقوام تازنده به ایران، انتقال استیلای ایدئولوژی نوین اسلام را با فروپاشی استقلال، نظام بندی اجتماعی وقدرت مستقر ایران در آمیختند. درپسِ یورش وفتوحات نظامی- سیاسی خود، عرصه‌ای برای جدال دو ایدئولوژی قدیم وجدید فراهم آوردند. با توسعه و روند تثبیت اسلام در قرون نخستین اسلامی، احکام فقهی ضمن تبیین چارچوبه مسائل شرعی، در بحث از مشخصه‌های اسلام ومرزهای آن با کفر، ضوابط دوم بقای اهل کتاب را نیز درقالب قرارداد اهل ذمه مدون نمود. در کنار این موضوع، سیطره ترکمانان سلجوقی وغلبه تعصب برمدارای حاکمان پیشین با اهل ذمه وخاصه زرتشتیان، بازماندگان آیین باستانی را به پراکندگی در مناطق دوراز تحولات دمادم فراخواند».

بدین روی زرتشتیان که زادگاه خود و پیام آورشان ایران بود و نیاکانشان کشوری را با شکوه آنچنانی از دوران هخامنشی تا ساسانی پشت سرگذاشته بودند، از آن پس با نام اقلیتی که اهل ذمه نام گرفته‌اند، در ایران پراکنده شدند. دراین میان شهر یزد که ناحیه کویری ایران بوده یکی از خواستگاه‌های سکونت زرتشتیان شده است.
دکتر تشکری به دنبال پژوهش خویش به ویژگی های اهل ذمه پرداخته و به جایگاه فقهی و حقوقی این گروه پرداخته که چگونه می‌توانند در زیر چتر حکومت اسلامی زندگی کنند. در این مورد به شرایطی اشاره کرده که ملاوردی در کتاب «احکام السلطانیه» به قرارداد اهل ذمه بین مسلمانان و غیرمسلمانان پرداخته است.

۱ـ نخست آنکه درباره کتاب خدا هیچ تعرضی خواه به بدگویی یا به تحریف انجام ندهند.

۲_ دوم آنکه نه از پیامبر خدا به بدی یاد کنند ونه او را درغگو خوانند.

۳_ سوم آنکه از دین خدا، اسلام، به هیچ نکوهش وناسزایی یاد نکنند.

۴_ آنکه معترض هیچ زن مسلمانی به زنا نشود، حتی به نام ازدواج.

۵_ پنجم آنکه هیچ مسلمانی را از دین خود باز ندارند و وسوسه نکنند ومعترض مال ودین او نشوند.

۶_ششم آنکه به اهل حرب یاری نرسانند وبه ثروتمندانشان دیه کشتگان ندهند.

نویسنده درادامه به چگونگی دریافت جزیه، مالیات ویژه که از اهل ذمه بایستی پرداخت کند اشاره کرده که بیشتر با توهین وناسزا همراه بوده است.

از ویژگی دیگری که برای زرتشتیان واهل ذمه با ویژگی جداگانه همراه بوده است قوانین قصاص، پرداخت دیه، ارث و ساخت نیایشگاه می‌باشد. در این میان هریک ازقوانین یاد شده با محدودیتی دشوار وبا خواری اهل ذمه همراه بوده که بین علمای مسلمان شیعه و سنی، چند گونه بیان شده است.

با گزارش‌هایی مستند که دراین نوشته آمده است، زرتشتیان یزد پس از ساسانیان در نخستین حکومت‌های اسلامی و گذر ازمحدودیت‌های اسلامی دوران خلفای اموی و عباسی؛ با چیرگی ترکان، آل بویه و سلجوقیان نیز پایداری کرده و باشکیبایی در انتظارروزگاری بهتر در آینده بوده‌اند.

در بخش سوم کتاب به ویژگی جغرافیایی و اجتماعی شهر یزد پرداخته شده به ویژه به نابرابری‌هایی که تا دوران صفویه ادامه داشته است تا اینکه در این دوران؛ پارسیان، زرتشتیان کوچنده از ایران پس از دو سده حکومت اسلامی به هند با همکیشان بازمانده در ایران روابط عادی خویش را بازیافته‌اند.

در ادامه گزارش به روزگارصفویه  پرداخته شده که ستم آزار زرتشتیان همچنان ادامه داشته است. علما وفقه‌های شیعه این دوران مانند شیخ بهایی، محمدتقی و محمد باقر مجلسی، محقق سبزواری و ملا حسین فیض کاشانی ازکسانی بودند که هریک مقررات و احکامی تازه را برای برخورد با اهل ذمه پیشنهاد داده‌اند.

پس از اوج تعصب به اقلیت‌های دینی، نومیدی اقلیت‌های دینی و بی‌کفایتی شاه سلطان حسین صفوی، آنگاه که محمود افغان برای براندازی حکومت ایران براین کشور روی آورده است، زرتشتیان نیز به امید رسیدن به زندگی بهتر، گاهی افغانستانی‌ها یاری رسانده‌اند.

در بخش دیگری ازکتاب به رویکرد تحول هند در سده نوزدهم اشاره شده که چگونه بر پارسیان و زرتشتیان آن کشور نیز اثر گذاشته است تا آنجا که برای نجات زرتشتیان ایران اقدام کرده‌اند و شخصی به نام «مانکجی» را برای یاری رساندن به زرتشتیان که نسل آنان به پرتگاه نابودی نزدیک شده بود، در زمان قاجار به ایران فرستاده‌اند.

جلد دوم کتاب، «به تاریخ زرتشتیان یزد» پس از انجمن ناصری تا سقوط سلسله قاجار پرداخته است. با ورود مانکجی، نامه نگاری ها و گفتگوهای زیادی که با دربار ناصرالدین شاه روی داده وسبب شده تا جزیه و پرداخت مالیات ویژه اقلیت‌های دینی ازدوش آنان برداشته شود و برای نخستین بار نهادی اجتماعی برای هماهنگی امور زرتشتیان وپاسخگویی به حکومت‌ها درایران بنیاد شود.

دراین کتاب می‌خوانیم که زرتشتیان نقش بسزایی در پیدایش انقلاب مشروطه داشته‌اند و همراه با حمایت‌های مالی که در این راستا داشته‌اند دوتن زرتشتی نیزفدای پیروزی این انقلاب شده‌اند.

نابسامانی‌های زرتشتیان تا پایان دوره قاجار ادامه داشته و قحطی پس از جنگ جهانی نیزمزید بر زندگی دشوار زرتشتیان درایران ویزد شده تا پایان دوره قاجار بسر رسیده و دوران پهلوی آغاز گردیده است.

دکتر «تشکری» در آغاز جلد سوم کتاب که گزارشی از پیدایش حکومت پهلوی در ایران تا انقلاب اسلامی است. باستان گرایی و پرداختن به ارزش‌های ملی ایران را یکی از شوند‌هایی می‌داند که زرتشتیان به خوبی پذیرای رضاشاه گردند ودراین راستا کسانی از جانب انجمن پارسیان هند نیز نقش مفیدی در انتقال قدرت  به این حکومت را داشته‌اند.

زرتشتیان درپهلوی اول با آزادی بیشتر به کارهای دولتی و زندگی بهتری دست یافته‌اند. از شهرهای کویری یزد وکرمان به تهران و شهرهای دیگر مهاجرت کرده‌اند. در پهلوی دوم با نهادهای اجتماعی بیشتری در شهرها،  نماینده زرتشیان به مجلس‌های شورای ملی وسنا راه یافته‌اند که گزارش همه در ادامه این کتاب آمده است.