در ماه های اولی که جنگ دوم دنیاگیر پایان گرفته بود و ابتدای کار دستگاهِ تازه روی کار آمدهِ دولت کارگر در انگلستان بود چند روزنامه نویس ایرانی دعوت شدند به لندن برای دیدن آسیب های جنگ و تماشای کوششی که می گفتند آغاز مرحله تازه ای ست در سیاست و رفتار بریتانیا و حتی، در اجرای نوع تازه و آرام و عادلانه برنامه ها و هدف های سوسیالیسم. مقصودِ ناگفته از این دعوت این هم بود که نوعی کمک باشد به حذف اعتقاد ریشه دارِ ضد انگلیسی رایج در ایرانِ پر از جوششِ چپ آن روز، و کم کند از نفوذ فکری شدید شوروی، که شور عاطفی بود در واقع و بهره می گرفت از همان اعتقادهای ضدانگلیسی مردم؛ و همچنین، از میل منطقی به نوعی موازنه می آمد. و این هر دو در آن روز زیر پوشش پیروزی شگرف شوروی پس از آن همه ازخودگذشتگی های مطلقاً بی نظیر مردمش در جنگ، بگو بی نظیر در تاریخ، که قاپندهِ تمامی تحسین های بی خدشه بود و پشتوانه اطمینان و دلبستگی به آن واحد عظیم جغرافیایی و انسانی در هیکل و شمایل و حکم و ارادهِ نیمه رب نوعی نو، با اسم و عزم و قلب فلزی، رایج کننده این پندار ایمان وار که آن کشور بهشت آزادی و ترقی و عدل است. که می شد، هم، چنین باشد. و کاشکی بود.
در دنبال آن دعوت، در لندن در یک پذیراییِ آرام انگلیسی وار یکی از روزنامه نگارهای ایرانی پا زد بر قواعد و رسم قناعت به ردّوبدل کردن لبخندهای قلابی، و با ذکر یک واقعیت اجتماعی و سیاسی ناهنجار آرامشِ ادب آلودهِ بساط پذیرایی را درهم ریخت – هم در حضور نماینده سیاسی ایران در انگلستان، و هم بی اعتنا به میزبان آن دعوت اصلی که دولت بریتانیا بود و شخص شاخص و نماینده اش در آن پذیرایی، وزیر خارجه اش ارنست بوین بود که مرد محکم و سنگین و از ریشه دارترین کارکشته های اتحادیه ها و حزب کارگر انگلستان بود. بوین، پس از جنگ اول، از کارگر ساده بودن به راه افتاده بود در اعتصاب بزرگ و عمومی دهه بیست از سازمان دهندگی در آن اعتصاب رسیده بود به شهرت، تا بعد در زمان جنگ دوم در کابینه ائتلافی چرچیل شد وزیر کار و سرپرست نظم دادن به تولیدهای صنعتی در حالی که بر وسیع ترین اتحادیه های کارگری، که اتحادیه «کارگران عمومی و حمل و نقل» بود، تسلط داشت. وقتی هم که با وجود اینکه جنگ هنوز هم بود مردم حکومت چرچیل را کنار گذاشتند و اسطوره وار بودنش را گذاشتند برای باقی دنیا و حزب کارگر را به حکومت رسانیدند او رسید به بالاترین و مؤثرترین وزارت ها و شد وزیر خارجه تا شاید افول امپراتوری را، اگر نه وادارد، آهسته تر سازد. و آن شب، یا از سیاست یا از لطف، برای اثر گذاشتن روی روزنامه نگاران ایرانی در آن مهمانی هم صحبت به آنها شد، کاری که تا آن وقت و با چنین مقصود در مورد ایرانیان، از هر دسته و در هر مقام که باشند اتفاق نیفتاده بود.
در آن زمانه رسم بود روبرو شدن به ساده ترین فرد از انگلیسی ها همراه باشد با هول و لرز و فخر و سکوت و قبول حس حقارت. «ول کن، دردسر درست نباید کرد» که اندرز رایج بود وقتی می رسیدی به کاری که ربط داشت به انگلیسی ها، یا در حضورشان بودی، دیگر می شد حکم حیاتی و پرهیز دادن از مخافت خطر…

و هم چنین، تشویق و توصیه به غنیمت شمردن فرصت برای بند و بست، و به ابزار آمادگی شدن به خدمت دربست به نیرویی که قوتش از ضعف دیگران می آمد و از وانمود کردنش به زور داشتن، زوری که بیشتر هو بود و از ضعف حریفان.
وقتی که نامه دعوت برای رفتن به انگلستان رسیده بود به روزنامه «رهبر»، که ارگان حزب توده ایران بود، انگار جرثومه وبا باشد از باز کردنش ابا کردند بی آنکه بدانند مضمون نامه چیست. جرأت برای باز کردن نامه هم نبود چون انگ و نام سفارت بریتانیا به رویش بود. آن را هنوز باز نکرده رد کردند پیش کمیته مرکزی حزب. آنجا هم همان هراس از هرچه انگلیسی بود میل و هوای پذیرفتن دعوت را از میان می برد. خاصه در قبال قدرت و پرهیز از بدگمان شدنِ کارگزارهای شوروی، اما امکان می داد به هل دادن رقیب های محتملِ رهبران حزب به توی گود تهمتِ مرسوم و ناروا ولی مفید به کوبیدن رقیب. از این فرصت بهره گرفتند و رفتن به لندن به دعوت انگلستان را گذاشتند بر عهده خلیل ملکی که هم نویسنده برجسته روزنامه «رهبر» بود هم پیشینه نقار و ناسازگاری به رفتار رهبران حزب را داشت، هم جزو گروه ارانی و پنجاه وسه تن رفته بود به زندان، هم در آغاز برپاکردن حزب توده در این کار شرکت نکرده بود چون، ازجمله، بیرون و در تبعید دور بود از تهران، و هم حالا عضو «هیئت تفتیش» بود که این دومین دستگاه رهبری حزب بود. و روی هم رفته از قدرت شخصیتش می هراسیدند. ملکی با گروه کوچک روزنامه نگاران دیگر رفت به لندن.
خلیل ملکی اندیشمند ساده و کوشا، و در عمل ناآشنا به قلق های سیاست بود. ناآشنائیش به قلق ها و دوز و بند از خِنگ بودن نبود، از ساده و صریح بودن بود. او در آلمانِ دوره جمهوری «ویمار» درس خوانده بود و اندیشه هایش در همان دوره «ویمار» ریشه داشت که بیشتر بستگی به دقت و منطق داشت، نه به تقلب و تقلا و پشت هم اندازی و خشونت و خرده شیشه داشتن در فکر و در رفتار برای رسیدن به جاه از راه دسیسه، و در نتیجه و ناچار تن دادن متقابل به توطئه بازی، به دسته بندی، به درگیری با هرچه پیش بیاید خاصه که بیرون بوده باشد از حدود پیش بینی، که لازم می آورد همیشه چشم چشم کردن که حمله غافل کنندهِ بعدی کی از چه کس باشد و از کدام سوی می آید -که این، ناگزیر، ماهیت و هویت دیگر نه به الگوی اساسی قصد و عمل می دهد تنها، اصلاً تغییر در روح و در روش شخص انسانِ دست اندرکار می سازد. آمادگی به کارکرد آن مشخصات در حق هر که روبرو باشد، و انتظار پایدار و مستمر به دریافت آن مشخصات از هر که روبرو باشد پیچ خوردگی در روح و فکر می سازد، که این با روح و فکر او سازگار نمی شد. بارآمدن و رشد در روزگار درس خواندن در آلمان در رشته دانش دقیقی که شیمی بود، دیدار جامعه پرتلاطم بعد از جنگ، و بودن در آن، و کشانده شدن به آن را شناختن، با توجه و میل به بحث در ریشه ها و در چرخش هاش، و رسیدن به محیط مطالعه در سوسیالیسم و سوسیالیست شدن در آن آلمان، تمام در چشم انداز باز و فضایی بود گشاده تر، اروپایی، لوتری، پرسنده، دور از فرهنگ و سنت دربسته و انحصارخواهِ ارتودوکسی و شرقی. سنجش شرط اساسی بود، و شرط اساسی سنجش آزاده بودن بود در پرسیدن و فهمیدن، نه قید و اطاعت گردن گذاشتن به فرمان فردی. او خو گرفته بود به نظم ضوابط علمی، به دقت در پیشبرد تجربه، به تعمق، به استدلال، به استقامت و تسلسل منطق، به رسیدن به حل مسئله از راه بررسی بی بستگی به خواهش و گرایش هوس و قصدهای فرعی و سطحی. برداشت سال های زندانش از رفتار و روحیه هایی که در هم زندانیان خود دیده بود بدبینش کرده بود به پاکی شان، یا دست کم به پایداریشان در کار آرمان هایی که بایستی به هم وابسته شان می کرد. می دید بیشتر بهانه ای به هم وابسته شان کرده ست. خود را تنها می دید. تنها نه یعنی که فرد بی همتا، یعنی تنهای بی همدم. و ناخوشایندشان می دید خود را دور می گرفت از آنها، و این او را برایشان اگر نه بیگانه، دست کم بددماغ و سخت نشان می داد. تنها بود و تنهایی او را تشنه معاشرت می کرد اما نه با کسانی که آن چنان می شناخت یا می دید درگیر چشم دوخته بودن به همچشمی های زهرناکشان هستند. در نتیجه حس ها و دریافت های ضدشان در او فشرده می شد بی آنکه این تراکم تدریجی را چندان خودش ملتفت باشد. این تصویر اوست در ذهن من از آغاز آشنایی مان در میان سال های بیست (چهل به تقویم میلادی).
در سی سال بعد از آن، تحول در او حتی جهت های تغییرش را هم دگرگون کرد. اما نباید که دیده ها و تجربه سال های تا آن زمان هنوز درنیامده، و همچنان هنوز بعد را، این جا، پیشرس بیاورم، بیامیزم به وصف حال دوره ای که بود و در گذار بود و از مراحل آینده اش هیچ نمی دیدی و هیچ هم نمی شد دید یا دانست، که آن، بهتر، بماند برای فرصت و وقت حکایت دورانی که آینده بود و بعدها آمد، هرچند در این زمانه بود که ریشه های آینده رشد می کردند. خطا یا تقلب است که، وارونه، آنچه را در آینده ها آمد شیشه تیره ای کنی، یا به هر رنگی، برای دیدن چیزی که در گذشته ها گذشت. شفاف باید دید. رنگین نکرده باید دید، درست باید دید، آزاد باید دید، با حواس مسلط، به روشنی، و جز چشم باز چیزی نباید باشد میان آنچه هست و قوّه درّاکه ات که، باز، شفاف باید و بی خدشه باید گفت. و این دو، هیچ یک، ارضاء توقعات روز هیچ کس نباشد، نیست. آن روزها، در گذشتِ آنچه می گذشت، زمینه ای می شد و جزئی از شرایطی برای آنچه بعد پیش می آمد، در حدهای فردی و جمعی، با ربط اجتماع و رویدادهایش به شخصیت، به هر آدم، همواره با اثرهای گیرنده و دهنده ای که در میان آنان است. در آن زمان، همان زمان پیش، در آغاز، پیش او حس ها و حادثه ها زمینه ای برای تکرویش فراهم می آوردند، و تکروی تضمین تداوم اندیشه ها و مایه مناعت و استقلال و سرفرازیش می شد – چیزهایی که پیش دیگران نبود یا کم بود و جایش مُدام تقلاشان بود برای کسب نام در آن روز، و تهیه مقدمه های مقام در فردا، تمام با تکیه و توجه و امید به قدرت سنگینی که مثل بختک بود و، از بیرون، نقش و وظیفه تقدیر را با زمختی به هرچه بود تحمیل می نمود، حتی به خود، ندانسته، ضد صلاح و چیزی که دست کم باید برای خود می خواست. ملکی در میان جمع زودتر از هر کسی هویت بختک را به جا آورد.
من از آن نقطه در زمان است که می گویم. در آن نقطه از زمان، آن روز، او برای چنگ زدن به نام یا مقام تقلا نداشت. کاری هم که او در آن پذیرایی رسمی در لندن کرد از طرحی نبود که دیگری کشیده باشد و دستور داده باشد به او برای اجرایش. آن برخورد را زمانه پیش آورد. حاصل نیازی بود که در اجتماع و مردم او بود و او شناخته بودش و می کوشید آن را به اجتماع خود بشناساند، که اجتماع غافل بود، و غافل ماند و از غفلت به غفلت دیگری غلتید. و در این میانه تا آنجا که من دیدم او همیشه تنها ماند، بی همدم، اگرچه پادوهای جعلقی هم بودند که گرد او به جوش و جهل می جستند. و عاقبت، به سرنگونیش کمک کردند ولی آنها را در حساب دیگری بگذار.
کاری که ملکی در آن پذیرایی کرد یک تیراندازی نبود از دور، پنهان شده درلای سطر و پشت ستون های صفحه یک روزنامه، با بیانی مثل وروره های مکرر و از تکرار ساییده که هر روز از هرکس در هر روزنامه می خواندی. این حمله مستقیم تن به تنی بود، در یک نقطهِ کانونی، به مخ و مرکز سیاست حریف، رو در رو، گرفتن گریبان وزیر خارجه انگلیس که مَرد! رفتار دولتت، گرچه در اول به دستور تو نبوده است و نباشد و از نیم قرن پیش و بیشتر شکل و قرار گرفته باشد، رفتاری ست ضد هر حساب و معنایی که داشته باشی برای آزادی و استقلال و اختیار انسان امروزی. چرا نشود من بتوانم بروم در خانه خودم نگاه کنم ببینم که وضع چگونه است آنجا؟ اشاره ملکی به وضع آن قلمرو وسیع نفت خیز بود در خوزستان که در تمام مرکزهای نفتی اش اجازه و جای اقامت و دیدار دستگاه ها، چه اداری چه صنعتی، نبود برای هر کسی که خدمت آن شرکتِ دولت وار نفت نمی بود. ارنست بوین تحمل این حمله ناگهانی غافلگیر را کرد شاید چون واکنش ها در این موارد میان انگلیسی ها در انگلستان و در زمینه فرهنگ و عادت و آداب انگلیسی شان فرق دارد به آنچه در میان ایرانیان و در خود ایران و در زمینه فرهنگ و عادت و آداب ایرانی اتفاق بیفتد. این هم هست که شاید بوین، میان مهمانی، راهی جز این نداشت. ملکی گفته بود هر که هستی باش، حرف حق اینست، حالا اگر کسی، از جمله دیپلمات های اتوکشیده ایرانی در لندن، و هر جا، به خِنِس پِنِس می افتادند، که افتادند، بیفتند؛ حرف حق زدن ترس و رنجاندن ورنمی دارد، ترسیدن کمک به حریف است در حرف حق کُشتن.
رهبران حزب در تهران هم از شنیدن حکایت این برخورد به خِنِس پِنِس افتادند. شاید ملکی، از اول، نه ملتفت به هُلی بود که دوستان دستگاه رهبری بهش دادند، و نه شاید اکنون به فکرش رسیده بود که کاری که می کند آنها را خواهد کشاند به غیظی غلیظ و تند هرچند پوشیده به در لبخندهای به تأیید و آفرین گفتن ولی، در هر حال، هم غیظ هم غلیظ، و هم تلخ. برای روزنامه خوان های حزب توده این نویسنده سنگین نویس شان، مثل فشفشه های شب چراغانی، سینه سیاه شب را درانده بود و در آسمان تیره ستاره های رنگارنگ ترکانده بود. برای خواننده امروز، شصت سال و بیشتر بعد از آن تاریخ، چندان میسر نیست درک درستِ اندازه و اثرهای آن اقدام. باورکردنی نبود، گفتگو که هیچ، اصلاً سر برداشتن و ایستادنِ ساده، چه خواسته در افتادن به یک وزیر خارجه، آن هم وزیر خارجه انگلیس، که در همان زمان هم داشت با فکر استقلال هند، با فکر تشکیل اسرائیل، با هرجور تغییر در نظام پیش از جنگ در امپراتوری، مخالفت می کرد اگرچه خودش، مثل حزب کارگرش، نمونه این تغییر بود و در خلال چنین تغییر و از اثر آن رسیده بود به آن اقتدار و آن رتبه.
ولی حرف ملکی کار خود را کرد. چند هفته بعد شرکت نفت انگلیس و ایران دفترهای ارتباط و دادن اطلاعات به روزنامه ها را در تهران و در آبادان فراهم کرد. در تهران یک خاورشناس سابقه دار بریتانیایی را، دکتر لارنس لاکهارت را که نویسنده کتاب هایی درباره نادرشاه و همچنین شهرهای ایران بود به بازکردن چنین دفتری گماشت، و جفری کیتینگ، یک خبرنگار زِبِل را که عکسبردار ارتش هشتم بریتانیا در نبردهای شمال آفریقا بود به سرپرستی چنین اداره در آبادان. بعد از کمی مدت، در فروردین ۱۳۲۶، یک دسته کمابیش جامع روزنامه نگاران تهران را دعوت کردند و با هواپیما بردندشان به آبادان و به میدان های نفت خیز خوزستان. خلیل ملکی و من هم در آن میان بودیم.
* این متن همراهِ دیگر مقالات ابراهیم گلستان در مطبوعاتِ سال های ۱۳۲۳ به این طرف، بناست در کتابی با عنوان «از راه و رفته و رفتار» منتشر شود.