بخشی از کتاب«آسیب شناسی یک شکست»،چاپ پنجم

*سازمان سیا:در آغاز عمليـّات، معلوم شد كه «همه چيز به اِشكال برخورد كرده است»‌!

كودتای كمونیست‌ها در چكسلواكی ( فوریه 1948)، پیروزی‌های كمونیست‌ها در چین (1949) و سپس جنگ كُره (1950) این نگرانی را در میان سیاستمداران آمریكا تقویت كرد كه دولت مسكو نه تنها از طریق جنگ، بلكه از طریق بسترسازی‌های محلّی، ایجاد جمعیـّت‌ها، احزاب و سازمان‌های داخلی و نفوذ در دولت‌ها، می‌تواند به توسعۀ نفوذ خود و سرانجام، تسلّط بر كشورهای نفت‌خیزِ خاورمیانه ادامه دهد.

در سال های 1953-1950 سازمان نوپای C.I.A هنوز كارائی و تجربه ای در عملیات خرابكارانه و تبلیغات ضدكمونیستی نداشت، امّا جنگ كُره و تحـّولات جاری در ایران و هشدار روزافزون مأموران آمریكائی دربارۀ «خطر استیلای وحشت سرخ بر ایران» باعث گردید تا ترومنِ دموكرات در سال 1952 در یك تجدید نظر آشكار، «اقدام به جنگ به خاطر ایران» را در سرلوحۀ سیاست‌های منطقه‌ای خود قرار دهد.

 باتوجه به اخراج کارشناسان و مأموران  انگلیسی و تعطیل سفارت و کنسولگری های آن کشور در ایران(24مهرماه1331)،آمریکا و خصوصاً سازمان نوپای سیا، فاقد نیرو و توان لازم برای انجام کودتا در ایران بود.الن دالس(معاون سازمان سیا)درگزارشی به بیدل اسمیت(رئیس سازمان سیا)در تاریخ 28 مارس 1951/ 7فروردین1330ازاین محدویّت هاو دشواری های سازمان سیا درایران سخن گفت[1]

در 9 اکتبر1951 / 16مهرماه1331 مسئولان سازمان سیا در بارۀ«عملیّات درایران» تأکید می کردند:

-«سیا نمی‌تواند بر بحران سیاسی فوری در ایران تأثیر بگذارد، بحرانی که تنها با استفاده از روش دیپلماتیک حل و فصل می‌شود. مأموریت اصلی ما مقابله با فعالیت‌های حزب کمونیست توده بوده. این مأموریت، تنها، معطوف به هشدار به مقامات ایرانی از خطرات کمونیسم بوده است».[2]

چندماه قبل از 28 مرداد 32 نیز مقامات آمریکائی ازبی کفایتی و عدم امکانات خود برای انجام کودتا درایران  یاد می کردند[3]

با این مقدمه،باید گفت که سند مهمی كه از طرح كودتا برای سرنگونی دولت دكتر مصدّق در دست است، گزارش ویلبر (یکی از طرّاحان اصلی پروژۀ كودتا) می‌باشد[4]. گزارش ویلبر ابتداء در 80 صفحه در روزنامۀ نیویورك تایمز (16 آوریل و 18 ژوئن 2000) منتشر شد[5] و سپس متن كامل آن ـ در 169 صفحه ـ انتشار یافت[6] و به عنوان «سند بسیار مهـّم»، مورد توجـّه عموم پژوهشگران قرار گرفت. ویلبر به تاریخ، زبان و ادبیات فارسی آشنائی كامل داشت و كتاب‌هائی دربارۀ باغ‌های ایران و آثار و ابنیۀ تاریخی ایران در دورۀ ایلخانیان و تاریخ معاصر ایران تألیف كرده بود. او در طرح «ت. پ. آژاكس»، مسئول امور تبلیغاتی عملیـّات بود.

گزارش ویلبر روند تهیۀ طرح و تدارك عملیـّات برای سرنگونی دولت مصدّق، ناامیدی مطلق عوامل سازمان سیا در تهران و تصمیم به توقّف عملیـّات را بازگو می‌كند و علّت اصلی طرح عملیـّات را«ترس از كمونیسم و سْلطۀ حزب توده بر ایران» می‌داند. ویلبر،بعدها، خاطراتش را در بارۀ مأموریـّت خود در ایران منتشر كرد[7].

با وجود لحن محتاطانۀ ویلبر، گزارش او شتابزدگی در تنظیم طرحّ «ت. پ .آژاكس» و عدم پیش‌بینی‌های لازم در تداركات اساسی عملیـّات را آشكار می‌سازد:

ـ اینكه: ویلبر و همكار انگلیسی او، داربی شر فقط به مدت 17 روز (از 13 مه 1953 تا 30 مه 1953 = 23 اردیبهشت تا 9 خرداد 1332) بر روی طرح، مطالعه و كار كردند[8].

ـ اینكه سازمان سیا در آن زمان برای كمك به طرح «ت. پ. آژاكس»، هیچ عامل نظامی‌در ایران نداشت و سرهنگ بازنشسته، عباس فرزانگان (افسر سابق مخابرات) نیز پیش از آن در هیچ عملیـّات نظامی‌ شركت نكرده بود و در مورد وقایع پیش رو، هیچ چیز نمی‌دانست[9].

ـ اینكه سازمان سیا برای این نوع طرح عملیـّاتی، بی‌نهایت فاقد آمادگی بود[10].

ـ اینكه سرلشكر زاهدی، فاقد هرگونه طرح دقیق یا سازمان و نفرات نظامی‌بود و هیچ یك از افسران مذكور در طرح را نمی‌شناخت و لذا «نمی‌شد روی سرلشكر زاهدی حساب كرد»[11].

ـ اینكه سرلشكر زاهدی تا ساعت 4 و نیم بعد از ظهر روز 28 مرداد، در یك خانۀ امـن، مخفی بوده[12].

ـ اینكه برخلاف پیش‌بینی‌های طرح ـ‌كه شاه را كانونِ محوری عملیـّات می‌دانست ـ در سراسر مذاكرات، شاه از همكاری با طـّراحان كودتا خودداری كرد بطوری كه «فشار بی‌امان بر شاه» ضرورت یافت[13].

ـ اینكه برخلاف پیش‌بینی‌های طرح، هیچ یك ازعلمای معروف مذهبی (مانندآیت الله بروجردی و آیت الله كاشانی) به درخواست‌های طـّراحان عملیـّات، پاسخ مثبت ندادند[14].

ـ اینكه در آغاز عملیـّات، معلوم شد كه «همه چیز به اّشكال برخورد كرده است»‌[15].

ـ اینكه با توجـّه به قطع كامل روابط دیپلماتیك بین ایران و انگلیس، سازمان اطلاعاتی انگلیس (MI6) غیر از چهارـ پنج تَن (برادران رشیدیان و دو خبرنگار روزنامۀ اطلاعات، علی جلالی و فـّرخ كیوانی) فاقد نفرات، امكانات و اطلاعات لازم در ایران بود.

ـ اینكه تعداد مأموران در مقـّر فرماندهی عملیـّات (نیكوزیا) فقط 2 مأمور و 2 ماشین نویس بودند كه در نگاه اول، بسیار شگفت‌انگیز می‌نمود و ارتباط مركز فرماندهی عملیـّات (نیكوزیا) با تهران، با تأخیرهای فراوان همراه بود.[16]

-اینکه طرح سرهنگ حسن اخوی(مغز متفکر کودتاچیان)به ستادعملیّاتی سازمان سیا«بسیاررقّت انگیز و ناکافی»بود و سخنان او،مبنی برفتح دو ساعتۀ اهداف نظامی درتهران،«یک حرف مُزخرف بیش نبود»[17] … همه و همه نشان می‌دهند كه طرح سازمان سیا، بیشتر به یك طرح كودكانه شبیه بود تا به یك طرح دقیق كودتا، و بهمین جهت، شكست آن محتوم و مُسلّم بود.

با آگاهی از این موانع و مشكلات و با توجـّه به انحلال مجلس توسط مصدّق(که در طرح کودتا پیش بینی نشده بود)،آیا طرح دوم،مبنی برصدور فرمان عزل مصدّق توسط شاه،جایگزین طرح اولیّه گردیده بود؟

[1]ـ https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1951-54Iran/d11

[2]ـ https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1951-54Iran/d48

[3]ـ https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1951-

54Iran/d170

[4]– Wilber, Overthrow of Premier Mossadeq of Iran (November 1952-August 1953). Central Intelligence Agency, March 1954

3-  htttp://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iranـciaـindex.html  

[6] – HYPERLINK “http://www.crytome.org/ciaـiran/all.html

www.crytome.org/ciaـiran/all.html ;http://www.gwu.edu/ ~nsararchiv/NSAEBB28/s-orig.Pdf

[7]– Adventures in the Middle East : Excursion and Incursions, Princeton, 1986

[8] – Wilber, Chapter 2, p. 5

[9] – Wilber, appendix D, p. 3

[10]– Wilber, appendix D, p. 2

[11] – Wilber, appendix D, p. 3

[12] – Wilber, Chapter 8, p. 69

[13] – Wilber, Chapter 5, appendix B, p. 2 ; Chapter 10, p. 88.

[14] – Wilber, Chapter 10, p. 91

[15] – Wilber, Chapter 7, p. 44

[16] – Wilber, Chapter 10, p. 85

[17] – Wilber, appendix D, pp. 7-8