به مناسبت خاموشی موسیقیدان و آواز خوان موسیقی گیلان

فریدون پور رضا

         
• هر گیلکی از شرق و غرب تا مرکز گیلان، فریدون پور رضا را حنجره خود می داند. صدای او به یکسان، پژواک آواهای مردم گیلان از جلگه تا کوهپایه و کوهستان است. او، بی نظیر، گویش های اندک متفاوت گیلکان را بی هیچ تفاوتی نسبت به خاستگاه لهجه ها، به آواز کشید. …

صدایی که از یک نمایش آیینی – مذهبی برخاسته بود، بعدها، تا پایان دوره خوانندگی اش در موسیقی، حنجره حزن انگیز خود را حفظ کرد. ته مایه ای از رنگ غمبار تعزیه، گاه در شادترین آهنگ های گیلکی او نیز قابل تشخیص بود. او برآمده از محیطی بود که به منطقه ” آواز خوانان” گیلان شهرت داشت؛ “لشت نشاء”. و در آن نزدیکی، ” لاشا” روستای بزرگی بود که تعزیه خوانی و تعزیه گردانی در آن رونق داشت. دلیل شکوفایی و پدیدار شدن این دو نوع از هنر؛ آواز خوانی و شبیه خوانی در این منطقه ی گیلان، شاید به رویداد های خونباری بازگردد که منطقه لشت نشاء در دوره صفویه از سر گذراند. چه بسا نجواها و آواهای بازماندگان خونین ترین کشتار عصر صفوی( ۱۰٣٨ قمری) در گیلان (۱) خود را در خاطره جمعی آواز خوانان و شبیه خوانان این منطقه باز یافته باشد.
فریدون پور رضا، موسیقدان و خواننده مهم موسیقی گیلان، مشهور ترین آواز خوان و پیش تر، شبیه خوان همین منطقه لشت نشاء در حوالی رشت است. گذر او از تعزیه به موسیقی رویکردی است متناسب با زمانه اش. جاذبه های مدرنیسم گام به گام خود را به سنت تحمیل می کرد و رادیو های استانی از پدیده های نوظهوری بودند که به گام های مدرنیسم سرعت می بخشیدند. پور رضا پس از کسب اولین آموزه ها صدا در محیط تعزیه، دنیای اسطوره های مذهبی را رها ساخت و راه فراگیری موسیقی را برگزید و از بزرگان موسیقی ملی سال های سی، درس های پایه ای موسیقی را آموخت. تاسیس رادیو گیلان( ۱٣٣۴) فرصت مناسبی برای این خواننده جوان بود تا با خواندن ترانه های گیلکی و بازخوانی پژوهشگرانه موسیقی فلکلور گیلان،بتواند بسیار زود صاحب شهرت و اعتبار گردید. او که خود از لایه های پایین جامعه برخاسته بود، راه ارتباط بی تکلف با مردمان روستایی را می دانست و از این طریق با کنجکاوی های پژوهش گرانه اش، همواره اثری مهم در موسیقی فلکلور گیلان را به ثبت می رساند. اوج خوانندگی و فعالیت هنری پور رضا در دهه ی پنجاه است، زمانی که تلویزیون گیلان نیز در هفته، ساعت ها برنامه های خود را به موسیقی استانش اختصاص می داد. مشهور ترین ترانه های پور رضا اگر به یافته های فلکلوریک دهه ی پیشین او نیز نیز بازگردد، اولین بار در دهه پنجاه اجرا شده اند.

” وقتی شکست های اجتماعی حادث می شود، همه چیز حتا موسیقی را هم در بر می گیرد.(۲)”چرخش معکوس زندگی در پس از انقلاب اسلامی، او را ابتدا به حرفه ی فراگرفته در نوجوانی اش بازگرداند. مدت زمانی او با آرایش گری روزگار گذراند. و آن گاه این گسستی که پور رضا از آن سخن گفت، برای مدتی کوتاه او را به صحنه تعزیه نیز بازگرداند. در این بازگشت نابهنگام، او نه به عنوان بازیگر تعزیه که با تعزیه گردانی نیز نتوانست بین علایق رشد یافته ی موسیقی اش و تعزیه نسبتی بیابد. در بی میلی او (٣) هیچ انگیزه ای که بیانگر بازگشتش به بازسازی اسطوره های مذهبی در شبیه خوانی باشد، دیده نمی شد؛ مگر تاثیر همان رخداد اجتماعی فاجعه باری که موسیقی را به پستو رانده بود
.
هر گیلکی از شرق و غرب تا مرکز گیلان، فریدون پور رضا را حنجره خود می داند. صدای او به یکسان، پژواک آواهای مردم گیلان از جلگه تا کوهپایه و کوهستان است (۴). او، بی نظیر، گویش های اندک متفاوت گیلکان را بی هیچ تفاوتی نسبت به خاستگاه لهجه ها، به آواز کشید. چه چیز و چه ویژگی ای باعث شده است که هنر او تا این حد با فرهنگ بومی مردم گیلان آمیزش یابد؟ انتخاب تحقیقی ترانه ها و بازخوانی مسئولانه ترانه های فلکلوردر شیوه کار این هنرمند، مهم تلقی می شود اما چشم گیر ترین ویژگی که او را خواننده و هنرمند همه ی مردمان گیلک ساخت، اصالت و انعطاف صدا و لهجه او در خواندن ترانه ها فلکلور از مناطق مختلف گیلان بود. پوررضا ترانه های فلکلور خود را چنان می خواند که گویی خود به مبداء انسانی – جغرافیایی ترانه ها تعلق داشت. راز این موفقیت او نیز به محل زادگاهش و گویش آن بازمی گردد. لهجه گیلکی مردمان لشت نشاء لهجه ای میانه است؛ چنان که جغرافیای این منطقه نیز در حدفاصل شرق و غرب گیلان واقع شده است. و گویش این منطقه از مردمان گیلان، چیزی است بین لهجه ” بیه پسی” گویش مردم رشت و انزلی ” و گویش” بیه پیشی”، لهجه مردم لاهیجان و لنگرود – شرق گیلان. این ویژگی زبانی و صوتی، سبب شده است تا پوررضا بتواند هر دو لهجه مهم گیلکی را به راحتی و خوبی بخواند، و هم اصالت گویش مردم کوهستان دیلمان و نیز لهجه کوه پایه نشینان ” گالش” را هم در خوانده های فلکلوریک خود به درستی بازآفرینی کند.
فریدون پور رضا در موسیقی گیلان چیزی فراتر از یک صداست. نام و خوانده هایش معرف یک هویت است. هویتی که یکسان به همه ی گیلان و گیلکان تعلق دارد. بی اغراق صدای او در گیلان همیشه شنیده خواهد شد و بالاتر از این؛ صدایش برای آیندگان موسیقی فلکلور گیلان به عنوان صدای معیار خواهد ماند.
————-
۲۴فروردین/ برگن
———————
۱- بخش لشت نشاء بخاطر مرکزیت و رهبری قیام”عادل شاه”، بیش ترین کشتار و آسیب را در ابتدای سلطنت شاه ” طهماسب صفوی” متحمل شد.
۲- سایت رادیو زمانه، گفت و گوی مجتبا پور محسن با فریدون پور رضا.
٣ – در سال ۱٣۷۴ استاد پور رضا از نگارنده و یک دوست دیگر خواست تا نمایشی از شبیه خوانی را که با همکاری وی در حوالی رشت اجرا می شد، ببینیم.
۴- به جز زبان تالشی که تفاوت های بیشتری با زبان گیلکی دارد