سفرنامه‌ها به‌عنوان یکی از منابع مهم شناخت ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی جوامع همواره مورد توجه پژوهشگران بوده است. این منابع علاوه بر بیان اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جوامع دارای اطلاعات فراوان و ارزنده‌ای نیز درباره آداب و رسوم، آیین‌ها و خلقیات و روحیات مردم‌اند.

از زمان صفویه تا پایان دوره قاجار، جهانگردان و مبلغان مسیحی بسیاری به ایران آمدند که از آنان سفرنامه‌هایی به یادگار مانده است. سفرنامه‌هایی که دربردارنده اطلاعات ارزشمندی درباره فرهنگ و آداب و رسوم مردم ایران در طول این اعصار است. نوروز، یکی از موضوع‌هایی است که جهانگردان اروپایی که در طول تاریخ به ایران سفر کرده‌اند، همواره به آن توجه کرده و مطالبی را در وصف آن به رشته تحریر درآورده‌اند.

نوروز صفوی از زبان سفرنامه‌نویسان
پیتر دلاواله، انگلبرت کمپفر و رابرت استودارت از جمله جهانگردانی بودند که در دروه صفویه به ایران سفر کردند. این جهانگردان سفرنامه‌هایی نیز از خود برجای گذاشتند و در آن از اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران نوشتند. این سه نفر اشاره‌هایی نیز به نوروز و آداب و رسوم ویژه آن داشتند.

پیتر دلاواله، جهانگرد ایتالیایی در دوران شاه عباس صفوی به ایران سفر کرد. وی سفرنامه باارزشی درباره ایران، ترکیه و هند از خود برجای گذاشت که دربردارنده اطلاعاتی از آداب و رسوم و اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این جوامع است.

وی در بخشی از سفرنامه خود به نوروز نیز اشاره می‌کند و می‌نویسد: «ایرانیان آغاز بهار را که ابتدای سال شمسی است، ‌نوروز می‌گویند و فرارسیدن آن را جشن می‌گیرند. این جشن عبارت است از عیدی دادن زیردستان به بزرگترها (به این مناسبت شاه نه تنها از تمام وزرا،‌ بلکه از سراسر مملکت هدایایی دریافت می‌کند) و پوشیدن لباس نو و خوردن و نوشیدن و گردش در خارج از شهر. معمولا هرکس از نوروز به بعد برای خود روزی را انتخاب می‌کند و طی آن به گردش و تفریح می‌پردازد. بانیان‌های هندی نیز عینا همین کارها را می‌کنند و در کاروانسراهای محل اقامت خود زیر چادرها تا سحرگاه بیدار مانده و شب را به شادی و طرب به صبح می‌رسانند اما گمان نمی‌کنم در این‌جا روز اول سال با سالنمای ما و حتی با سالنمای ایرانی که از لحاظ بروج اختلافی با تقویم ما ندارد (واگر هم داشته باشد خیلی جزیی است) منطبق باشد.»

نوروز؛ درخشان‌ترین جشن ایرانیان
انگلبرت کمپفر، پزشک و طبیعی‌دان اهل آلمان که در دوره شاه سلیمان صفوی به ایران سفر کرد، از دیگر سیاحانی است که در سفرنامه خود به نوروز و آداب و رسوم ویژه آن می‌پردزاد. وی در بخشی از سفرنامه خود درباره نوروز می‌نویسد: «ﻧﻮﺭﻭﺯ ﺍﺯ ﺁﺩﺍﺏ ﻭ ﺭﺳﻮﻡ ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ ﻗﺪﻳﻢ ﺑﻪجای ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﻭ ﻫﻨﻮﺯ ﻫﻢ بزرگ‌ترین ﻭ ﺩﺭﺧﺸــﺎﻥﺗﺮﻳﻦ ﺟﺸﻦ ﺍﻳﺮﺍﻧﻴﺎﻥ ﺑﻪﺷﻤﺎﺭ میﺭﻭﺩ. ﻫﻤﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺭﻭﺯ ﺟﺎﻣﻪ ﻧﻮ میﭘﻮﺷــﻨﺪ. ﺩﻭﺳــﺘﺎﻥ ﻭ ﺁﺷﻨﺎﻳﺎﻥ ﺑﻪ ﺩﻳﺪﻥ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ میﺭﻭﻧﺪ، مهمانیﻫﺎ ﺑﺮﭘﺎ میﺷــﻮﺩ ﻭ ﺑﻪﺗﻔﺮﻳﺢ میﭘﺮﺩﺍﺯﻧﺪ. ﺗﺎﺯﻩ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺩﻭ ﻫﻔﺘﻪ ﻭ ﺩﺭ بعضی ﻣﻮﺍﺭﺩ ﭘﺲ ﺍﺯ ﺳــﻪ ﻫﻔﺘﻪ ﺟﺸــﻦﻫﺎ ﻭﻣﻬﻤﺎنیﻫﺎ ﺑﻪ ﭘﺎﻳﺎﻥ میﺭﺳﺪ.»

رابرت استودارت، که در زمان شاه عباس اول صفوی به ایران آمد، اشاره کوتاهی نیز به نوروز دارد و دراین‌باره می‌نویسد: «امروز یکی از جشن‌های بزرگ ایرانیان است و برای آن اهمیت خاص قایلند. از این لحاظ بهترین لباس‌های خود را می‌پوشند و به‌دیدن یکدیگر می‌روند و تحف و هدایا می‌برند که پیشکش می‌نامند و هرقدر هم کم‌بها باشد با امتنان می‌پذیرند.»

ﻣﺎﺩﺍﻡ ﻛﺎﺭﻻﺳﺮﻧﺎ و نوروز و سلطان صاحبقران!
ﻣﺎﺩﺍﻡ ﻛﺎﺭﻻ ﺳﺮﻧﺎ، جهانگرد ﺍﻳﺘﺎﻟﻴﺎیی که سفرنامه «سیاحت گرجستان» را به رشته تحریر درآورد، ضمن بیان فرهنگ و آداب و رسوم و اوضاع اجتماعی ایران در قرن نوزدهم میلادی، به چگونگی برگزاری نوروز در دربار ناصرالدین‌شاه می‌پردازد و می‌نویسد: «ﺩﺭ ﺁﻥ ﺳﺎﻝ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺩﺭ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﺑﻮﺩﻡ، ﺷﺐ ﻧﻮﺭﻭﺯ ﺗﻌﺪﺍﺩ ﺯﻳﺎﺩی ﺍﺯ ﺩﺭﺑﺎﺭﻳﺎﻥ ﺻﺎﺣﺐ‌ﻧﺎﻡ، ﺑﺮﺍی ﻋﺮﺽ ﺷــﺎﺩﺑﺎﺵ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ ﺷﺎﻩ ﺭﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩﻧﺪ ولی ﺑﻪ ﺁﻧﺎﻥ ﺧﺒﺮ ﺩﺍﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ ﻓﺮﺩﺍی ﺁﻥ ﺭﻭﺯﻣﺮﺍﺳﻢ ﺳﻼﻡ ﺑﺮﮔﺰﺍﺭ ﻧﺨﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ. ﻛﺎﺷﻒ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ ﺁﻣﺪ ﭼﻮﻥ ﺩﺭ ﺩﺭﺑﺎﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﺍﺩﻥﻫﻴﭻ ﻛﺎﺭی ﺑﺪﻭﻥ ﻣﺸﻮﺭﺕ ﺑﺎ ﻣﻨﺠﻤﺎﻥ ﺍﻗﺪﺍﻡ نمیﻛﻨﻨﺪ، ﺷﺎﻩ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻴﺰ ﺧﻮﺍﺳﺘﻪ ﻳﺎﻧﺎﺧﻮﺍﺳﺘﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﻨﺠﻢ ﺑﺎشی ﺭﺍ ﺧﻮﺍﺳﺘﻪ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﻭ ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﻧﺰﺩﻳکی ﺳﺘﺎﺭﻩ‌ﻫﺎ ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ ﻧﻮﺭﻭﺯﺭﺍ ﺑﺮﺍی ﺑﺮﮔﺰﺍﺭی ﻣﺮﺍﺳﻢ ﺳﻼﻡ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﺗﺸﺨﻴﺺ ﺩﺍﺩﻩ ﺑﻮﺩ. ﻣﺮﺩﻡ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ‌ﻛﻪ ﺳﻼﻡ ﻧﻮﺭﻭﺯی ﺑﻪ ﻳک ﺭﻭﺯ ﺑﻌﺪ ﺍﻓﺘﺎﺩﻩ ﺑﻮﺩ، ﺷﮕﻔﺖ‌ﺯﺩﻩ ﺷﺪﻧﺪ، ﻭلی ﺑﻪ ﺯﻭﺩی ﺷگفتی ﺁﻧ‌ﻬﺎ ﺑﻪ ﺧﻮﺷﺤالی ﮔﺮﺍﻳﻴﺪ، ﺯﻳﺮﺍ ﺁﻧ‌ﻬﺎ ﺑﺎﺭﺍﻥ ﺳﻴﻞ‌ﺁﺳﺎیی ﺭﺍ ﻛــﻪ ﺩﺭ ﺍﻭﻟﻴﻦ ﺭﻭﺯ ﺳﺎﻝ ﺩﺭ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﺑﺎﺭﻳﺪﻥﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩ، ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺩﻳﺪﻧﺪ.»

این جهانگرد سپس به وقایع نوروز سال 1295 هجری اشاره می‌کند: «ﺩﺭ ﻧﻮﺭﻭﺯ ﺁﻥ ﺳﺎﻝ (1295 ﻫـ.ﻕ) بهﻋﻨﻮﺍﻥﺍﻭﻟﻴﻦ ﺭﻭﺯ ﺳﺎﻝ ﻭ ﺁﻏﺎﺯ ﺑﻬﺎﺭ، ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ ﻓﺮﻭﺭﺩﻳﻦ ﺍﻋﻼﻥ ﺷﺪ. ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺍﻧﺪﺍﺯﻩ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺭﻭﺯﭘﻴﺶ ﺁﺳﻤﺎﻥ ﻋﺒﻮﺱ ﻭ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻭ ﺍﺑﺮی ﻭ ﮔﺮﻳﺎﻥ ﺑﻮﺩ، ﺭﻭﺯ ﺩﻭﻡ ﻓﺮﻭﺭﺩﻳﻦ ﻫﻮﺍیی ﺁﻓﺘﺎبی ﻭ ﺩﻝ‌ﺍﻧﮕﻴﺰﻭ ﺑﺎ ﻃﺮﺍﻭﺕ ﺑﻬﺎﺭی ﺑﻪ‌ﻋﻼﻭﻩ ﺷﺎﺩی ﻓﺮﺍ ﺭﺳﻴﺪﻥ ﻧﻮﺭﻭﺯ ﻣﺮﺩﻡ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﻏﺮﻕ ﺩﺭ ﺷﺎﺩی ﻭﺳﺮﻭﺭ ﻛﺮﺩ.»

ﻣﺎﺩﺍﻡ ﻛﺎﺭﻻ ﺳﺮﻧﺎ در ادامه به مراسم سلام نوروزی در دربار ناصرالدین‌شاه می‌پردازد و می‌نویسد: «ﺁﻥ ﺭﻭﺯﻣﻦ ﺑﺮﺍی ﺷﺮﻛﺖ ﺩﺭ ﻣﺮﺍﺳﻢ ﺳﻼﻡ ﻭ ﺣﻀﻮﺭ ﺩﺭ ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﻛﻪ ﻭﺯﻳﺮ ﺍﻣﻮﺭ ﺧﺎﺭﺟﻪ ﺑﺮﺍی ﻫﻴﺎﺕ‌ﻫﺎی ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ ﺧﺎﺭجی ﻭ ﺍﺭﻭﭘﺎﻳﻴﺎﻥ ﻣﻘﻴﻢ ﺗﻬﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮﺩﻧﺪ، ﺩﻋﻮﺕ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩﻡ. ﺍﻳﻦﺟﺎﻳﮕﺎﻩ، ﺩﺭ ﺣﻴﺎﻁ ﺩﺭﻭنی ﻗﺼﺮ ﺩﺭ ﺳﻤﺖ ﭼﭗ ﺗﺎﻻﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ ﻭ ﺑﺮﺍی ﺗﻤﺎﺷﺎی ﻫﻤﻪ ﺣﺎﺿﺮﺍﻥﻭ ﺗﻤﺎﻡ ﺟﺰییات ﻣﺮﺍﺳﻢ ﻭ ﺗﺸﺮﻳﻔﺎﺕ ﺳﻼﻡ، ﺟﺎی ﺑﺴﻴﺎﺭ مناسبی ﺑﻮﺩ. ﺩﺭ ﺧﻴﺎﺑﺎنی ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺼﺮ منتهی می‌شد، آن‌چنان ﺍﻧﺒﻮﻩ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺭﺍ ﭘﺮ ﻛﺮﺩﻩ ﺑﻮﺩ ﻛﻪ خیلی ﺑﺎ ﺯﺣﻤﺖ ﺗﻮﺍﻧﺴﺘﻢ جایی برای ﻋﺒﻮﺭ ﺑﺎﺯ ﻛﻨﻢ.»

مادام سرنا در ادامه می‌نویسد: «ﻫﻤﻪ ﺯﻳﺒﺎﺗﺮﻳﻦ ﻟﺒﺎﺱ‌ﻫﺎیﺧﻮﺩ ﻭ ﺩﺭ ﻭﺍﻗــﻊ ﺭﺧﺖ ﻧﻮ ﺧــﻮﺩ ﺭﺍ ﭘﻮﺷﻴﺪﻩﺑﻮﺩﻧﺪ، ﭼﻮﻥ ﻣﺮﺩﻡ ﺑﺎﻭﺭ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻛﻪ؛ ﺩﺭ ﻧﻮﺭﻭﺯ ﭘﻮﺷــﻴﺪﻥ ﻟﺒﺎﺱ ﻧﻮ خوشبختی می‌آورد. ﺗﻌﺪﺍﺩﺯﻳﺎﺩی ﺍﺯ ﺟﻤﻌﻴﺖ ﻛﻼﻩ‌ﻫﺎیی ﺑﺮ ﺳﺮ ﮔﺬﺍﺷﺘﻪ ﺑﻮﺩﻧﺪ ﻛﻪ برای ﺍﻳﻦ ﻣﺮﺍﺳﻢ ﺧﺮﻳﺪﺍﺭی ﺷﺪﻩ ﺑﻮﺩ. ﻣﻦ ﻋﺒﻮﺭ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ ﺧﺎﺭجی ﺭﺍ ﻛﻪ همگی ﺑﺎ ﻟﺒﺎﺱﻫﺎی ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻡ ﺭسمی ﻭ ﺷﻜﻮﻩ ﻭ ﺷﻮﻛﺖ ﺧﺎصی برای ﺷﺮﻛﺖ ﺩﺭ ﺳﻼﻡ ﻧﻮﺭﻭﺯ میﺭﻓﺘﻨﺪ، ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺩﻳﺪﻡ. ﻭﺯﻳﺮﺍﻥ ﻣﺨﺘﺎﺭ ﻛﺸــﻮﺭﻫﺎی ﺧﺎﺭﺝ ﺩﺭﺩﺭﺑﺎﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻣﻌﻤﻮﻻ ﭘﻴﺶ ﺍﺯ ﺁﻥﻛﻪ ﺷﺎﻩ ﺑﻪ ﺗﺎﻻﺭ ﺑﻴﺎﻳﺪ، ﺩﺭ ﻋﻤﺎﺭﺕ ﺧﻮﺭﺷﻴﺪ ﺣﻀﻮﺭ میﻳﺎﺑﻨﺪ. ﺍﻳــﻦ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ ﺍﺯ ﺟﺎﻧﺐ ﺩﻭﻟﺖ‌ﻫﺎی ﻣﺘﺒﻮﻉﺷﺎﻥ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻥ ﺧﻮﻳﺶ، ﺑﻪ ﺷــﺎﻩ ﺳﺎﻝ ﻧﻮ ﺭﺍﺗﺒﺮیک میﮔﻮﻳﻨﺪ ﻭ ﺷﺎﻩ ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﺎﻥ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻭ ﺍﺯ ﻃﺮﻳﻖ ﻫﻤﺎﻥ ﻣﺘﺮﺟﻤﺎﻥ ﺟﻮﺍﺏ ﻻﺯﻡ ﺭﺍ میﺩﻫﺪ.»

بیان آداب و رسوم و آیین‌های نوروزی از سوی جهانگردان اروپایی به این چند سفرنامه محدود نمی‌شود و در حقیقت بیشتر سیاحانی که در فاصله زمانی حکومت دودمان صفوی تا سقوط سلسله قاجار به ایران سفر کردند هرچند اندک و به‌طور خلاصه، به نوروز نیز پرداخته‌اند و مطالب ارزشمندی را درباره جایگاه نوروز در میان مردم و خاندان‌های حکومت‌گر و آیین‌ها و آداب و رسوم این جشن باستانی ارایه داده‌اند.

منبع خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)

شعبانی در اثر خود نامگذاری و علل پیدایش نوروز، مقدمات نوروزی، جشن‌ها و مراسم نوروزی، تاریخچه نوروز که خود به دو بخش عمده پیش از اسلام و دوره اسلامی تقسیم می‌شود، نوروز درمیان اقوام و سرزمین‌های دیگر و مشترکات و اختلافات مناطق گوناگون کشور در برگزاری نوروز را مورد بررسی قرار می‌دهد. 

وی در فصل مربوط به نامگذاری و علل پیدایش نوروز، دیدگاه‌های دکتر کایگر، پژوهشگر آلمانی را می‌آورد. این پژوهشگر آلمانی معتقد است: «بنابر عقیده مذهبی زرتشتیان ماه فروردین و جشن فروردین متعلق به فرورهای مقدس است.» شعبانی در ادامه علل ماندگاری نوروز در خاطره‌های ایرانیان را بیان می‌کند که بیشتر مربوط به کیومرث، هوشنگ، تهمورث، فریدون‌شاه و کیخسرو، پادشاهان پیشدادی است. 

مراسم چهارشنبه‌سوری، آتش‌افروزی، بلاگردانی، کوزه شکستن، اسفند دود کردن، آب‌قلیا و دباغ‌خانه، به صحرا رفتن، تخم‌مرغ شکنی، شال‌اندازی، بخت‌گشایی، فال‌گیری، آش مراد، قاشق‌زنی، جشن مردگیران و حاجی‌فیروز از آداب و رسومی هستند که شعبانی تحت عنوان مقدمات نوروزی به بررسی آن‌ها می‌پردازد. به گفته وی: «آن‌چه از روزگاران کهن تا امروز به صورت مقدمات برگزاری جشن نوروز ذکر می‌شود در همه جای ایران رواج ندارد و بدیهی است که در هرخانه حسب ضرورت‌ها، برخی از نکات به آن‌ها افزوده می‌شود.» نوروز، ‌نشان از درک زمان دارد
این مورخ در ادامه به جنبه‌های مختلف نوروز و دیدگاه‌های ادیان مختلف درباره آفرینش و ارتباط آن با نوروز می‌پردازد و می‌نویسد: «نوروز بیش از هرچیز نشان درک زمان است و تعلق به وقت معینی دارد. ایرانی نوروز را در آغاز سال و آغاز گردش طبیعت قرار داده است و جشن می‌گیرد و پای می‌کوبد که هان سالی گذشت زندگی نو کن و کهنگی‌ها به سال کهنه بگذار.» 

شعبانی سپس به مبحث جشن‌ها و مراسم نوروزی ورود می‌کند. هفت‌ سین خوان نوروزی، تحویل سال، عدد ایام نوروز عامه و خاصه، نوروز خرداد یا نوروز بزرگ، نوروز عامه، نوروز معتضدی، نوروز عضدی و نوروز سلطانی اصلی‌ترین موضوع‌هایی است که در این بخش بررسی می‌شوند. شعبانی یکی از اصلی‌ترین و چشمگیرترین مراسم مربوط به نوروز را چیدن سفره هفت‌سین می‌داند و اعتقاد دارد که اقلامی که در سفره نهاده می‌شود هرکدام پیوستگی ویژه‌ای با آداب اجتماعی دارد و یادآور امور مشخصی است و می‌گوید نیاکان ما بهترین عطایای ایزدی را که در خاک معطر ایران می‌روییده در هفت‌سین یا هفت‌شین جمع‌آوری کرده و در کنار هم در به‌صورت یک سفره می‌چیدند و این رسم هنوز در مناطقی که مراسم نوروز را برگزار می‌کنند متداول است. 

وی بخش کوتاهی از کتاب خود را نیز به موخرات نوروزی یا مراسم پس از نوروز شامل سیزده‌به‌در، سیزده‌به‌در چارده ‌به‌جا، سبزه‌های نوروزی و به آب انداختن آن‌‌ها اختصاص می‌دهد و سپس سیر تاریخی نوروز را براساس اسناد و مدارک تاریخی بررسی می‌کند. وی درباره برگزای نوروز در زمان اشکانیان می‌نویسد: «از چگونگی آیین‌های نوروزی در روزگار اشکانیان خبری در دست نیست لکن از اجرای مراسم مهرگان می‌توان پی برد که نوروز به‌ویژه در میان عامه مردم به وسعت و با اهمیت جشن گرفته می‌شده است».

شعبانی قسمتی از بخش سیر تاریخی نوروز را نیز به بررسی نوروز در دوران اسلامی اختصاص می‌دهد و نوروز در زمان خلفای عباسی، دیلمیان، غزنویان، سلاجقه، خوارزمشاهیان و ایلخانان، صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه و پس از آن را مورد بحث قرار می‌دهد و بیان می‌کند: «در سده‌های اول و دوم هجری، نوروز بر اثر تغییرات اجتماعی سریعی که پیش آمده بود، شاید از جایگاه صریحی برخوردار نبود ولی دلبستگی‌های عمیق ایرانیان مسلمان به حفظ سنت‌های پایدار خود باعث شد که آرام آرام مقام و منزلت نوروز شناخته‌تر شود و بزرگان دینی نیز بر ارج و اعتبار آن صحه بگذارند».

کتاب «آداب و رسوم نوروز» اثری جامع و خواندنی از پژوهشگری است که عمر خود را صرف تحقیق و مطالعه درباره تاریخ و فرهنگ غنی و پربار این مرز و بوم کرده است. «آداب و رسوم نوروز» اثری است مستند که تمام مطالب آن بر اسناد و مدارک تاریخی معتبر و موثق تکیه دارد و از این منظر،هم برای پژوهشگران و هم برای عموم مردم قابل استناد و استفاده است.

منبع:ایبنا

«تذکره اربیل»از کتاب هایی است که درگروه تاریخ ایران باستان و خاور نزدیک قرار دارد و زیر عنوان وقایع نامه ها شناخته شده و بر جا مانده است. این کتاب متنی دراصل سریانی است و مسایلی از تاریخ ایران را باز می گوید که از سال 104 تا 510 میلادی را در بر دارد و به عبارتی از حدود نیمه سلسلهء پارت ها آغاز و به پادشاهی کوات ساسانی پایان می یابد.این کتاب ازمنابع بسیارمهمی است  که ماراازاوضاع سیاسی – اجتماعی آن دوران آگاه می کند.

«تذکرهء اربیل» هرچند بانگاهی «دشمنانه» نگاشته شده ومترجم فاضل کتاب،محمودفاضلی بیرجندی،خود، درمقدمهء کتاب به این موضوع اشاره کرده ،امّا-بی تردید- گزارشی است ناب از ایران دوران پارت ها و ساسانی ها. این کتاب، متن گرانسنگی است که در بسیاری از متون فارسی به آن اشاراتی شده اما در دسترس نبودواینک به همت محمودفاضلی بیرجندی دردسترس علاقه مندان به تاریخ ایران باستان قرارگرفته است.توضیحات وپانوشت های روشنگرمترجم کتاب،به غنای متن افزوده است.این کتاب توسط مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در185صفحه چاپ ومنتشرشده است. محمودفاضلی بیرجندی مترجم کوشائی است که ترجمهء کتاب های« شاهنامه و پژوهش های تازه، پیرامون تاریخ نگاری، هنر و جامعه ایرانی»،«ناگفته های امپراتوری ساسانیان»،«پارت ها وروزگارشان» را نیزدرکارنامهء خوددارد.

      اجرش  مشکور وهمّتش   مستدام باد!

مطالب مربوط:

http://mirfetros.com/fa/?p=10544

http://mirfetros.com/fa/?p=10032

http://mirfetros.com/fa/?p=8469

1
من «ها» می‌کنم
پنجره‌ء تو را بخار می‌گیرد
تو روی بخار، لبخند می‌کشی
شمعدانی‌های من می‌شکفند.
می‌بینی؟!
زمین، کوچک‌تر از آن بود که فکر می‌کردیم

2
هرکجا بروی
دوباره بازمی‌گردی
مثل نامه‌ای که هر دو رووش
نشانیِ من است!

3
در تمام حنجره‌هایی که تو را می‌خوانند
قناری کوچکِ دست‌آموزی ست
که دفتر نُت‌های مرا
دوره می‌کند هر شب

 به نقل از:کوتاه؛مثل آه…(عاشقانه های شعرامروزایران)،بکوشش میناراد

                          در دست تنظیم وانتشار

مجموعۀ حاضر در ابتدا مقاله‌ای بود در پاسخ به مخالفان تاجیکیِ قانون زبان، که در سال 1989 با تلاش فرهنگیان به تصویب رسید و بنا بر آن مقرر شد که نام زبان دولتی به فارسی تاجیکی تغییر یابد.

این مجموعه علاوه بر مقدمه‌ها و زندگی‌نامۀ خودنوشت شادروان محمدجان شکوری، شامل پنج بخش است که عبارت‌اند از: معنویت، زبان و احیای ملی تاجیکان؛ حیات امر معنوی است؛ خراسان است اینجا؛ هویت فرهنگی وجهان‌گرایی؛ اندیشۀ ملی.
کتاب خراسان است اینجا نوشتۀ شادروان دکتر محمدجان شکوری و به کوشش آقایان دکتر حسنعلی محمدی و علی‌اکبر شرفی است که انتشارات فرتاب آن را در 376 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه، به بهای 160000 ریال منتشر کرده است.
منبع:فرهنگستان زبان وادب فارسی

ابداع گری اخیر اکبر گنجی در حوزهء سیاست؛ «اسلام سکولار» است!

انکارِ وجود نهاد دولت/حکومت در اسلام، از همان آغاز، و نتیجه آنکه پس «اسلام سکولار» است از کشفیات جدید اصلاح گر مسلمان اکبر گنجی است که تلاش میورزد در مقاله اخیر خود، «اسلام سکولار پاد زهر تروریسم اسلام ‌گرا»، برای بازیافتن اعتبار فروریخته اسلام ناب محمدی، توجیه گر تفسیری دیگر از اسلام و قرآن در خصوص دولت/حکومت باشد، بر این مبنا که اسلام عین سکولاریسم است.
دلایلی که اکبر گنجی در تأیید ادعای خود در این رابطه مطرح میکند این چنین است:
«در منطقه جزیرة العرب، دولت/حکومت به معنایی که ما می‌شناسیم وجود نداشت. آن اجتماعات قبیلگی، بسیار کم جمعیت، ساده، دارای روابط و قدرت شخصی و… فاقد نهاد دولت/حکومت به معنایی که ما می‌فهمیم- با این همه کارکرد- بودند. در قبیله اقتدار وجود دارد، ولی اقتدار پدرانه و شخصی آنان از منزلت و جایگاهی که در قبیله دارند، ناشی می‌شود. اجتماع ساده قبیلگی هنوز به حکومت کنندگان و حکومت شوندگان تقسیم نشده است. پیدایش دولت با افزایش تقیسم کار نسبت مستقیم دارد. فرایندهای تقسیم کار اجتماعی و بورکراتیزه شدن؛ نهادی سازمان یافته، غیر شخصی، دارای مرزهای مشخص، جمعیت معین، و… به نام دولت را پدید می‌آورد. » (اسلام سکولار پاد زهر تروریسم اسلام‌گرا)
با چنین پیش زمینه فکری اکبر گنجی شروط استقرار دولت/حکومت را منوط به پیشرفت های ساختاری طبقات اجتماعی و تقسیم کار پیچیده اجتماعی ارزیابی میکند که منجر میگردد تا طبقه برتر برای حفظ روابط اجتماعی و تولید، قدرت سیاسی را در اختیار گیرد و جامعه را در چارچوب نظام سیاسی قانونمدار و با اتکا به نهاد دولت و حکومت اداره کند. و از این رو اکبر گنجی نتیجه میگیرد؛ دولت و حکومت محصول پیشرفت مدرنیت است که از خلال یک تقسیم کار اجتماعی پیچیده پدید میاید، آنهم جهت هماهنگ ساختن نظم کار اجتماعی که هر روز نسبت به گذشته بغرنج تر میشود.
اکبر گنجی برای اثبات هر چه بیشتر نظریه خود در رابطه با عدم امکان استقرار دولت/حکومت در عصر بادیه نشینی اعراب مسلمان در جزیرة العرب، اشاره دارد:
الف- مدیریت: دارای دو بعد معرفتی و مهارتی است. بعد معرفتی مدیریت محصول علوم تجربی است. بعد مهارتی مدیریت ناشی از تجربه/تمرین است (مانند رانندگی، نقاشی). هیچ یک از این ابعاد هیچ ربطی به دین- هیچ دینی- ندارند.
ب- برنامه ‌ریزی: برنامه ریزی وظیفه علم است. هیچ دینی- از جمله اسلام- دارای برنامه ریزی در زمینه‌های مورد نیاز اداره جوامع نبوده و به هیچ کس چنین چیزی را نمی‌آموزد.
با چنین احتساب هایی نتیجه میگیرد:
«حکومت اسلامی ایده قابل قبولی نیست. برای اینکه که دین فاقد نیازهای اداره جوامع (مدیریت، برنامه ریزی، ارزش‌ها، حقوق) است. از این رو، حکومت‌هایی چون جمهوری اسلامی، عربستان سعودی، پاکستان، داعش، و… را نمی‌توان دولت اسلامی به شمار آورد. دلیل این امر، دیکتاتور بودن و سرکوبگری‌های این رژیم‌ها و گروه‌ها نیست، بلکه آن است که اسلام هیچ برنامه و طرحی برای دولت دینی ندارد. بنابراین سکولاریسم کاملاً با اسلام و مسلمانی سازگار است. به تعبیر دیگر، «اسلام سکولار» است. یعنی هیچ مدلی برای دولت و حکومت کردن ارائه نکرده و این امر را به مسلمانان واگذار کرده تا براساس عقل و مشورت جمعی، زندگی جمعی خود را اداره کنند.» (اسلام سکولار پاد زهر تروریسم اسلام‌گرا)
اکبر گنجی و باورمندیش به خلافت اسلامی
اینکه در سرزمینهای اعراب مسلمان در جزیرة العرب، در همان عصر «طلایی» پیامبر مسلمین، امکان دائر کردن دولت و حکومت ناممکن بوده امری است طبیعی و مسلم. در واقع چنین انتظاری هم دور از ذهن است که از دل یک چنین جامعهء بدوی دولت و حکومتی سر برآورد و اداره امور را در اختیار گیرد. امّا اینکه ادعا کنیم و به این نتیجه برسیم به دلیل عدم وجود دولت/حکومت در آن عصر جاهلیت پس «اسلام سکولار» است جای شگفتی است!
بنظر میرسد نه تنها اکبر گنجی بلکه بیشماری از اسلامگرایان جهان به نوعی از اقتدار سیاسی در همان دورانِ بازار گرمی اسلام در زمان محمد و پس از او، باور داشته اگرچه آن حاکمیت های سیاسی هیچ وجه اشتراکی با ساختار و ویژگیهای دولت و حکومت نداشته اند. در همین نوشتار اخیر، «اسلام سکولار پاد زهر تروریسم اسلام‌ گرا»، خود اکبر گنجی به صراحت به خلافتهای اسلامی پس از محمد اشاره دارد که در دوران چهار خلیفه راشدین بر پا میگردند و بویژه آنکه ایشان علاقه بیشتری را نسبت به خلافت علی ابراز میدارد که گزینش علی به مقام خلافت مبتنی بر بیعت اعراب مسلمان با او بوده.
در همین رابطه این پرسش مطرح است که دوران خلیفه گری چهار خلیفه راشدین که آقای گنجی سخت نسبت به آخرین آن هم دل بسته اند و در روزگاری برای استقرار چنین خلافتی جانفشانی و جان ستانی میکردند، مگر چیزی جز یک مدیریت سیاسی در قالب حکومت بوده است که از دل آن جامعهء بدوی در جزیرة العرب سر برآورده و بعدها از لابلای کتاب «امت الکلثوم» «امام راحل» شان، حضرت آیت الله خمینی، تئوریزه شد؟
اگر امروز هم از هر نحلهء فکری اسلامی در خصوص ویژگیهای دولت و حکومت اسلامی در زمان کنون پرسشی را بکنید آنها بلافاصله شما را به همان دورانی ارجاع میدهند که دارالخلافه ای دائر بوده و ریش سفید قبیله ای با داشتن حکم خلیفه گری، همهء آحاد جامعه را بدون در نظر گرفتن باور و عقیده شان به اطاعت کورکورانه از فرامین خود فرامیخواند. دقیقاً به همین سبکی که امروز اسلامگرایان شیعه برهبری فقها جامعه شهروندی ایران را با همهء تنوعهای سیاسی مذهبی و فرهنگی اش در ید قدرت و استیلای خود گرفته اند و اسلاف سلفی شان در بخشی دیگر از خاورمیانه به همان سیاق، سیستماتیک وار، به قتل و ویرانگری مشغول میباشند. این حکومتهای سرکوبگر وسازمانهای خشن و انسان کش چه از نوعی شیعه اش و چه از نوع سنی اش، نمونه های همان خلافتهای اسلامی هستند که درصدر اسلام بر پا گردیدند، امّا چون جوامع کنونی بزرگتر و پیچیده تر شده اند بالطبع ابعاد جنایت شان هم گسترده تر و بیشمارتر هستند.
ادعای آقای گنجی پس از 35 سال خلافت اسلامی فقهای شیعه بر سرزمین بزرگ ایران و یا 1400 سال خلافتهای گروه های سنی در دوره های متناوب بر خاورمیانه مبنی بر اینکه چون در اسلام پدیده دولت/حکومت وجود نداشته است پس «اسلام سکولار» است، دنیای اندیشه را دچار تشویش خاطر کرده که بخشاً خود ایشان هم در چنبره آن گرفتار آمده اند. بویژه آنکه مشاهده میکنیم در جایی خود آقای گنجی بر وجه سیاسی بودن اسلام در دوران خلافت علی، چهارمین خلیفه مسلمین بزعم سنی ها و یا اولین خلیفه اسلام بزعم شیعیان، به شکلی از حاکمیت سیاسی اسلامی باور داشته که در آن نوعی از «عدالت سیاسی و اجتماعی» را هم مشاهده میکنند. در همین رابطه اشاره میکنند:
«علی بن ابی طالب در نامهٔ ۲۸ نهج البلاغه خطاب به معاویه، از دو جهت صلاحیت خود را برای حکومت ذکر می‌کند: خویشاوندی با پیامبر و اطاعت خداوند. توضیح می‌دهد که مهاجران در گفتگو با انصار در سقیفه به نزدیکی با پیامبر احتجاج کردند. هیچ کس نزدیکتر از من به پیامبر نبود. با این حال، از نصب از سوی پیامبر سخن نمی‌گوید. آیا او هم نصب خود را فراموش کرده بود؟ در همین نامه حضرت تأکید می‌کند که وقتی شورش علیه عثمان به پا شد، من از هیچ کمک به او دریغ نکردم، اما تو درخواست کمک او را رد کردی تا کشته شود (نهج البلاغه، نامهٔ ۲۸، صص ۹۳- ۲۹۲). در خطبهٔ ۶۷ استدلال مهاجرین در سقیفه علیه انصار را تأیید و تحکیم می‌کند، اما خود را نزدیکتر از همه به پیامبر معرفی می‌کند (نهج البلاغه، خطبهٔ ۶۷، ص ۵۲). در نامهٔ ۵۴ خطاب به طلحه و زبیر تمام مدعایش انتخاب توسط مردم است.»
در جای دیگر آقای گنجی برای توجیه حقانیت خلافت علی نسبت به خلافت سه خلیفه دیگر مینویسد:

«خودسرانه خلافت را عهده دار شدن، و ما را که نسب بر‌تر است و پیوند با رسول خدا استوار‌تر، به حساب نیاوردن، خودخواهی بود. گروهی بخیلانه به کرسی خلافت چسبیدند، و گروهی سخاوتمندانه از آن چشم پوشیدند، و داور خداست و بازگشتگاه روز جزاست» (نهج البلاغه، خطبهٔ ۱۶۲، ص ۱۶۵).
در این جدال قدرت که چه کسی پس از فوت محمد شایستگی آنرا داشته است بر دستگاه خلافت اعراب جزیرة العرب حکم براند، زمینه ساز همین جنگ قدرتی است که تا بامروز پس از 14 قرن بگونه وحشیانه ای همچنان تداوم دارد. این جدال قدرت از همان آغاز خونین و بیرحمانه بوده تا بامروز که شاهد هستیم سبُعانه تر از گذشته جوامع بشری را دربرگرفته است. از یک سو پیروان سه خلیفه نخست حق مدیریت سیاسی جامعه مسلمین در جزیرة العرب را در ید اختیار ابوبکر، عثمان و عمر میدانستند و از سویی دیکر اهل بیت علی خلافت را حق علی برمیشمردند. و در این خصوص علی در توجیه خلافت برتر خود نسبت به سه خلیفه دیگر میگوید:
« همانا می‌دانید! که سزاوار‌تر از دیگران به خلافت منم. به خدا سوگند، [بدانچه کردید] گردن می‌نهم، چند که مرزهای مسلمانان ایمن بود. و کسی را جز من ستمی نرسد. من خود این ستم را پذیرفته ام، و اجرء چنین گذشت و فضیلتش را چشم می‌دارم، و به زر و زیوری که در آن بر هم پیشی می‌گیرید دیده نمی‌گمارم (نهج البلاغه، خطبهٔ ۷۴، ص ۵۶).»
نتایج
آقای گنجی!
هر چه شما با تناقض گویی های خود توجیه گر این نظریه بُهت آور باشید؛ چون در عصر قبیله گرایی اعرابِ ساکن جزیرة العرب خبری از دولت/حکومت نبوده پس «اسلام سکولار» است، ولی قادر نیستید افکار عمومی و تاریخ را از سیادت دوران خلیفه گری چهار خلیفه راشدین خلاص کنید که بیانگر ماهیت واقعی «دینی» است که از بدو تأسیس اش هدف را بر کسب قدرت سیاسی و استیلای سیاسی بر جامعه بشری استوار کرده است. حال چگونه ممکن است اندیشهء «دینی» که در طی همهء دورانِ حیات اش همیشه در پیوند با حکومتمداری و اقتدار سیاسی بر مردم هویت یافته است و بر سر رسیدن به این هدف سر میلیونها انسان دگراندیش را از تن جدا کرده است، شما امروز به این نتیجه رسیده اید که «اسلام سکولار» است؟!
یعنی بزعم شما؛ اسلام آئینی است که قصد دخالت در امور سیاسی و حکومت را ندارد و مبلغ جدایی دین از دولت و حکومت است!
 با توجه به تاریخ اسلام،آیا آقای گنجی،خود از این ادعا شگفت زده نمیشوند؟
در گذشتهء نه چندان دور، در بحبوبه گفتمان عمومی پیرامون سکولاریسم و مفهوم آن،حتّی پدرخواندهء اسلامگرایان مدعی سکولاریسم در ایران، آقای عبدالکریم سروش، چنین ادعایی در مورد رابطه اسلام با حکومت نکردند. آقای سروش علیرغم همهء دُرفشانی هایشان در باب سکولاریسم، در سمیناری شفاهی در یکی از دانشگاههای شهر آمستردام اظهار داشتند که همیشه یک رابطه حقوقی و حقیقی ما بین دین و حکومت وجود دارد و چون دین یک مبنای اخلاقی دارد در نتیجه سیاست و حکومتها نمیتوانند خود را از این رابطهء اخلاقی که منشاء آن ادیان میباشند جدا کنند. ایشان در این سخنرانی تأکید داشتند: بدین خاطر همیشه سیاست و حکومت متأثر از ادیان خواهند بود و بالعکس ادیان هم متأثر از سیاست. این نهایت اندیشه شخص اسلامگرایی است که پیش از جنابعالی و دوستان شما بر علیه حکومت فقها به مخالفت برخاست، ولیکن هرگز نتوانست بپذیرد که دین و مذهب امری کاملاً خصوصی هستند و همانند هر ایدئولوژی تمامیت خواه، حق دخالت در امور حکومت را ندارند. از این رو ادعای امروز شما؛ چون در صدر اسلام دولت و حکومتی وجود نداشته پس «اسلام سکولار» است، قابل قبول نیست. اسلام همانطور که بنیانگزاران و بانیان آن مدعی بوده اند، «دین» و آئینی است جهانشمول، ثابت و غیر قابل تغییر، قابل تحقّق در تمامی اعصار و برای همهء عرصه های اجتماعی، فرهنگی،خانواده، آموزش و پرورش و حکومت دارای برنامه است،تا جائیکه خود جنابعالی هم بر خلافت نخستین خلیفه شیعیان، علی، مهر تأیید میگذارید و برای توجیه آن از قول علی مینویسید:
«من پی مردم نرفتم تا آنان روی به من نهادند، و من با آنان بیعت نکردم تا آنان دست به بیعت من گشادند؛ و شما دو تن از آنان بودید که مرا خواستند و با من بیعت کردند، و مردم با من بیعت کردند نه برای آنکه دست قدرت من گشاده بود، یا مالی آماده. پس اگر شما از روی رضا با من بیعت کردید تا زود است بازآیید و به خدا توبه نمایید، و اگر به نادلخواه با من بیعت نمودید، با نمودن فرمانبرداری و پنهان داشتن نافرمانی راه بازخواست را برای من بر خود گشودید، و به جانم سوگند که شما از دیگر مهاجران در تقیه و کتمان سزاوار‌تر نبودید. از پیش بیعت مرا نپذیرفتن برای شما آسان‌تر بود تا بدان گردن نهید و پس از پذیرفتن از بیعت بیرون روید» (نهج البلاغه، نامهٔ ۵۴، صص ۳۴۲- ۳۴۱).
در واقع این همان جوهره و ذات واقعی اسلام است که مبنایش ستیز قدرت، کسب قدرت سیاسی و گردن زدن مخالفینی است که به مخالفت با رهبریت جامعهء اسلامی بپاخاسته اند.

منابع:
http://www.radiofarda.com

http://www.azadi-b.com/arshiw/?p=12777
آقای سروش! رابطه حقیقی دین با حکومت همان بنیادگرایی اسلامی است

                    ازلابلای خاطرات مردان ِ اوّل شاه وخمینی 

کودتای نفتی آمریکا و عربستان علیه شاه!

بخش پایانی

*سرنوشت شاه نه در«گوآدلوپ» بلکه سال ها قبل در محافل نفتی آمریکا طرح ریزی شده بود و تنها بدنبال بسترِ اجرائی مناسب می گشت.کودتای نفتی عربستان سعودی و آمریکا علیه شاه،سقوط قیمت نفت و بازتاب اقتصادی آن درجامعۀ ایران وخصوصاً سال 1979=1357،سال انقضای قطعی«قراردادِ اسارت بار کمپانی های نفتی» می توانست چنین بسترِ زمانی مناسب باشد.  

                                                            ***

کنفرانس«گوادلوپ» و سرنوشت شاه!

با استقرار آیت الله خمینی در«نوفل لوشاتو»،او که تا آن زمان فردی گمنام و حتّی خواستاربازگشت به ایران و«گذراندن این چندروزۀ عمر در قم»بود،با تلاش های دکتریزدی،صادق قطب زاده ،بنی صدر و یاران خارجی شان به کانون توجۀ روزنامه نگاران خارجی بدَل گردید.به روایت دکتریزدی:
-«صادق قطب زاده که مسؤول روابط بین المللی نهضت آزادی ایران خارج از کشور بود و آشنایی گسترده ای با محافل مطبوعاتی فرانسه داشت…توضیح داد که سردبیر روزنامۀ« فیگارو»، که یک روزنامۀ محافظه کار و دست راستی است روابط نزدیک با رئیس جمهور فرانسه [ژیسکار دستن]دارد. مرحوم قطب زاده با سردبیر آن آشنایی داشت. او اگر بتواند فیگارو را به مصاحبه با آقای خمینی راضی کند، این سد [منع مصاحبۀ خمینی]شکسته خواهد شد. روابط ویژۀ سردبیر «فیگارو» با رئیس جمهور به او امکان میدهد مصاحبه را چاپ کند،علاوه بر صادق قطب زاده سایر ایرانیان فعّال و هوادار آقای خمینی در پاریس،هر یک با روزنامه ها،رادیوها و تلویزیون های فرانسه یا آلمان آشنایی و ارتباط داشتند و ترتیب مصاحبه ها را می دادند.(یزدی،ج3،ص215).

مضمون سخنان و گفتگوهای آیت الله خمینی با خبرنگاران خارجی،اساساً،توسط مترجمین[دکتریزدی ،قطب زاده و…] دچارتحریف و تغییرمی شدآنچنانکه شباهتی به گفته های اصلی آیت الله نداشت.احمدرأفت،خبرنگارایرانی-ایتالیائی حاضر در نوفل لوشاتو می گوید:

-«بعد از یکی دو مصاحبه که ما خبرنگارانی که با رسانه‌های غیر ایرانی کار می‌کردیم انجام دادیم، از ما می‌خواستند همان حرف‌های آقای خمینی در گفتگوها را ترجمه نکنیم، بلکه ترجمه‌ای که این آقایان[دکتریزدی و….] یا مترجمان این آقایان به زبان خارجی می‌گذاشتند را مخابره کنیم. یک بار من با دو خبرنگار خارجی با آقای خمینی گفتگو می‌کردیم. یکی از آنها خانم خبرنگاری ایتالیایی بود که برای مجله زنان کار می‌کرد، و از آقای خمینی پرسید اگر شما به ایران برگردید و حکومت را به دست بگیرید، سیاست‌های‌تان در مورد زنان چه خواهد بود.؟ آقای خمینی مثل همیشه بدون اینکه به صورت خبرنگار نگاه کند،به مترجم گفت به ایشان بگویید که در اسلام موقعیت زنان مشخص شده. مترجم به زبان انگلیسی،این گفته را ترجمه کرد که «آنچه خواست مردم ایران باشد»….من در همین رابطه در مستندی که به مناسبت ۳۰‌امین سالگرد نوفل‌لو شاتو ساختم ،از آقای بنی‌صدر در همین رابطه سوال کردم و ایشان گفت که ما نمی‌توانستیم بگذاریم آقای خمینی هرچه دلش می‌خواست بگوید. یعنی ایشان هم به نوعی به این مساله اعتراف کرد که صحبت‌های آقای خمینی به نوع دیگری متناسب با خواست جامعه بین‌المللی ترجمه شود».

دکترابراهیم یزدی درحال ترجمۀ سخنان آیت الله خمینی

کودتای«محمد داوود خان» و سرنگونی رژیم سلطنتی«ظاهرشاه»در افغانستان( 1973)و-خصوصاً- استقرار ارتش سرخ و نیروگرفتن کمونیست ها دراین کشور(1978) دولتمردان آمریکا و اروپا را دچارترس کرده بود و لذا،مقابله با شوروی ها در دستور کار این دولت ها قرار گرفت.کودتای کمونیست ها در یمن جنوبی نیز این امر را برای کشورهای غربی به یک ضرورت استراتژیک بدل ساخت. بنابراین،ایجاد«کمربند سبز»و استقرارحکومت اسلامی در ایران می توانست بر این سیاست استراتژیک آمریکا وا روپا،جامۀ عمل بپوشاند.تصمیمات «کنفرانس گوآدلوپ»،تبلوراین برنامۀ استراتژیک بود.دکتر ابراهیم یزدی در این باره یادآورمی شود:
-«کودتای افغانستان و یمن جنوبی به نفع هواداران مسکو، شوروی را در وضعی قرار داد که در ایرانِ بعد از انقلاب جاری بتواند اعمال نفوذ کند، ایران بدون شاه نا آرام و بی ثبات خواهد ماند. دست کشیدن ایران از خلیج فارس سبب خلائی خواهد شد که مسکو و دوستانش حتی با وجود مخاطرۀ پایداری غرب،حاضرند آن را پُر کنند.»(یزدی،ج3،صص266-267).
چند روز بعد،اطلاعاتی از سایر مسائل بحث شده در کنفرانس گوآدلوپ منتشر شد:
-«امروز فاش شد که در کنفرانس سران آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان راه های جلوگیری از نفوذ فزایندۀ شوروی به خلیج فارس بررسی شد. هر چهار کشور بر این عقیده بودند که اگر در مثلث بین ترکیه، حبشه و افغانستان،تسلّط شوروی افزایش یابد موازنۀ قدرت در جهان بر هم خواهد خورد.».(یزدی،ج3،ص266).
به روایت دکتریزدی:
-«…یک هفته قبل از کنفرانس گوادلوپ، وزارت امور خارجۀ فرانسه با صادق قطب‌زاده تماس می‌گیرد. علت تماسِ آن‌ها با صادق قطب‌زاده چنین بیان شده است که: «… او بسیار به آیت‌الله خمینی نزدیک بود، در واقع به آن حد نزدیک بود که به نام «داماد پیامبر» شناخته شده بود. فرانسوی‌ها مشغول تهیه تدارکات کنفرانس گوادلوب بودند و مطمئن بودند که مسأله ایران در کنفرانس مطرح خواهد شد، لذا از قطب‌زاده خواستند که برای آن‌ها روشن کند که در صورت پیروزی آیت‌الله خمینی، چه نوع سیاست‌هایی از جانب ایشان اتخاذ خواهد شد.»(یزدی،ج3،ص268).قطب‌زاده موضوع را پیگیری کرد: «کمی بعد از سفر رئیس‌جمهور فرانسه به گوادلوب،آیت‌الله[خمینی]از قطب‌زاده می‌خواهد که تحقیق کند آیا رئیس‌ جمهور فرانسه مسأله ایران را در کنفرانس مطرح خواهد کرد و آیا تحلیل قطب‌زاده به رئیس‌جمهور داده شده است. در ظرف چند ساعت قطب‌زاده تماس گرفت و به او پاسخ داده شد که بله رئیس‌جمهور مسألۀ ایران را در کنفرانس مطرح خواهد کرد و او تحلیل قطب‌زاده را دیده است. علاوه بر این، نمایندۀ وزارت امور خارجه گفت که تحلیل قطب‌زاده به قدری رئیس‌جمهور را تحت تأثیر قرار داده است که ژیسکاردستن به کار‌تر توصیه خواهد کرد که با دولت احتمالی جدید تهران که ریاست معنوی آن با آیت‌الله خمینی خواهد بود، وارد مذاکره شود».آیت الله خمینی با توجه به این اطلاعات، که از کانال‌های دیگر نیز تأیید گردید، از موضع‌گیری رئیس‌جمهور فرانسه در گوادلوپ تشکر نمودند. لازم به تذکر است که موضع فرانسه قبلاً چنین نبود.»(یزدی،ج3،صص268-269).

سخن دکتریزدی دربارۀ« تأثیرتحلیل قطب زاده در رئیس جمهور فرانسه»!،اغراق آمیز است چراکه در آن زمان،صادق قطب زاده،فاقد تحصیلات و دانش نظری در تحلیل مسائل ایران بود.از این گذشته،موضوع عوض کردن شاه،از سال ها پیش(ازسال1974) در دستورکار دولت آمریکا بود.آیا«تحلیل قطب زاده»مبنی برضرورت جایگزین کردن خمینی باشاه بود؟،ضرورتی که سال ها پیش درمیان برخی ازدولتمردان آمریکا نیز رواج داشت.

دکترافشار دربارۀ «کنفرانس گوآدلوپ»می گوید:
ـ «كنفرانس گوادلوپ در ژانویۀ 1979 با شركت رؤسای كشورهای آمریكا، انگلیس، فرانسه و آلمان برگزار شد تا در بارۀ اوضاع ایران بحث و بررسی كنند. در گوادلوپ آقای كارتر با توجـّه به شرایط افغانستان و تهدید ارتش سرخ شوروی، خواهان بركناری شاه از قدرت و جایگزینی رژیم شاه با حكومتی به رهبری خمینی گردید به طوری كه به قول ژیسكار دستن (رئیس جمهور فرانسه)باعث تعجـّب و حیرت همگان گردید… ما كه در تهران بودیم، منتظر بودیم ببینیم كه گوادلوپ چه تصمیمی ‌می‌گیرد ولی از قرائن و اطّلاعاتی كه به گوش ما می‌رسید، می‌دانستیم كه گوادلوپ هم تصمیم به رفتن شاه خواهد گرفت.اعلیحضرت آقای هوشنگ رام را مأمور كردند كه مرتّب موضوع گوادلوپ را از رادیو ـ تلویزیون‌های مختلف جمع‌آوری كند و هر روز آن‌ها را گزارش دهد. هوشنگ رام هم با من خیلی دوست بود و خیلی هم دقیق. او بود كه می‌گفت این‌ها تصمیم‌شان را گرفته‌اند البتّه نمی‌گویند كه شاه باید برود ولی می‌گویند «گاندی دوم» باید به ایران برگردد».(افشار،صص488-491).
در این میان،جرالد فورد،رئیس‌جمهور جمهوریخواه سابق آمریکا می گفت: «مصلحت دنیای غرب در این است که شاه در رأس حکومت ایران باقی بماند تا ثبات سیاسی این کشور را که برای غرب دارای اهمیّت حیاتی است حفظ کند. اگر آمریکا ایران را از دست دهد غرب شدیداً به خطر خواهد افتاد.»(یزدی،ج3،ص266).

این سخن یزدی در بارۀ موضع سیاسی فورد در مورد شاه  درست نیست،چرا که در آن زمان،موضع آشتی ناپذیر شاه در افزایش قیمت نفت،فورد را  در عرصۀ انتخاباتی دچار مشکلات اساسی کرده بود. 
بنظر نگارنده-امّا- سرنوشت شاه نه در«گوآدلوپ»بلکه-چنانکه گفته ایم– سال ها قبل درمحافل نفتی آمریکا طرح ریزی شده بود و تنها بدنبال بسترِ اجرائی مناسب می گشت.کودتای نفتی عربستان سعودی و آمریکا علیه شاه،سقوط قیمت نفت و بازتاب اقتصادی آن درجامعۀ ایران و خصوصاً سال 1979=1357،سال انقضای قطعی«قرارداد اسارت بار ِ کمپانی های نفتی»(بقول شاه)می توانست چنین بستر زمانی مناسب باشد.

ملاقات های پنهانی!

«در هشتم ژانویۀ 79 برابر با 18دی ماه 57 دو نفر از جانب رئیس‌جمهور فرانسه، ژیسکاردستن، به دیدار آقای خمینی در نوفل‌ لوشاتو آمدند. این اولین باری بود که نمایندگان رسمی شخص رئیس‌جمهور به دیدار آقای خمینی می‌آمدند و روشن بود که باید مسألۀ مهمی مطرح باشد. در این ملاقات، بعد از رد و بدل شدن تعارفات معمولی، یکی از آن‌ها شروع به صحبت کرد و گفت: «هدف از دیدار با آقای خمینی پیغامی است که برای آیت‌الله دارند. این پیغام از طرف پرزیدنت کار‌تر برای آقای خمینی می‌باشد. … پرزیدنت کار‌تر آرزو دارد که این پیغام کاملاً مخفی و محرمانه بماند. یک وسیله ارتباطی مستقیم با آیت‌الله باید امکان‌پذیر باشد تا مرتّب در جریان حوادث گذاشته شوید و این به نفع کشور شما و خصوصاً آیت‌الله می‌باشد».نمایندۀ ژیسکاردستن سپس گفت که: «وزیر خارجه (فرانسه) پیغام داد که محرمانه ماندن پیغام کار‌تر برای آقای خمینی خوبست، چرا که امکان ادامه این ارتباط را خواهد داد. به من هم دستور داده شده است که بگویم ارتباط و محتوای آن خیلی منطقی است و انتقال قدرت در ایران باید کنترل بشود و با احساس مسئولیت‌های شدید سیاسی همراه باشد…پس از بیانات آقای خمینی، نمایندۀ پرزیدنت ژیسکاردستن، ضمن تشکر از امکان ملاقات با آقای خمینی و صحبت با ایشان، مجدداً یادآور شد که این پیغام ،محرمانه بماند که آقای خمینی تأکید کردند که محرمانه بودن آن محرز است».(یزدی،ج3،269-270).

تماس نمایندۀ رسمی دولت آمریكا

به روایت دکتریزدی:«پس از پیام کارتر به آقای خمینی از طریق نمایندهء ژیسکاردستن ،رئیس جمهوری فرانسه و پاسخی که آقای خمینی دادند، آمریکاییها پیشنهاد کردند که مستقیماً با نماینده ای از جانب خود با آقای خمینی در ارتباط باشند.پیرو همین پیشنهاد، ساندرز، معاون وزارت امور خارجۀ آمریکا در تماسی با نوفل‌لوشاتو می‌گوید: «به دلیل وخامت و حساسیت اوضاع ایران، آمریکا مفید می‌داند که نمایندۀ رسمی دولت آمریکا با نماینده‌ای از جانب آقای خمینی ارتباط مستقیم داشته باشد.» طرف ِگفت‌وگوی او در محل اقامت امام در نوفل‌لوشاتو، ابراهیم یزدی بود…امام پس از شنیدن پیام ساندرز، یزدی را مامور تماس با نمایندۀ کار‌تر می‌کند.»به روایت دکتریزدی:اولین دیدار وی با «وارن زیمرمن»( فرستادۀ هارولد ساندرز، معاون وزارت امورخارجۀ آمریکا)در روز 26دی ماه 57(روز خروج شاه از ایران) در رستوران مسافرخانۀ نوفل ‌لوشاتو انجام شد.(دکتریزدی،ج3،ص275).

بیداد«بی بی سی»و سفرِناگهانی ملکۀ انگلیس به ایران!

به روایت امیراصلان افشار:
-«…تقریباً دوماه و  نیم قبل ازخروج اعیحضرت ازایران،سفیرانگلیس در تشریفات نزدمن آمد و گفت که علیاحضرت ملکۀ انگلستان می خواهند به ایران بیایند.می دانیدکه ملکۀ انگلیس،بیخودی جائی نمی رود.اولاً،ملکۀ انگلیس مطابق مقرّرات خودشان،در سال بیشتر از یک یا دو دعوت رسمی به خارج از کشور را قبول نمی کند.دوم ،ملکۀ انگلیس هم هرجا که می رود تمام مدّت بااجازۀ دولت است.برای تفریح اگر بخواهدبه جائی برود می تواند،ولی برای سفر رسمی به یک کشور همیشه باید با اجازۀ دولت باشد،حال چطور دولت انگلیس این اجازه را داده بود؟…از این گذشته،دولت انگلیس مگر وضع ایران را نمی دید؟خودشان که انگشت شان در کار بود و با رادیو«بی بی سی» مملکت را بهم می زدند و بقول اعلیحضرت:«بی بی سی  بیداد می کند»،چطور شدکه دراین موقعیّت حسّاس،ملکۀ انگلیس حاضرمی شود که به ایران مسافرت بکند،آنهم باکشتی به خلیج فارس بیاید و در بندعباس پیاده شود…ترتیب برنامۀ[سفر] ملکۀ انگلیس را به نحو احسن در کلوپ نیروی دریائی(که بسیار کلوپ خوب و مجهّزی بود)دادند.سفیر انگلیس گفته بودکه «تاریخ ورودِ ایشان را ما اعلام می کنیم» ولی بعداً روز به روز که اوضاع در ایران بدتر شد،اصلاً صحبتی از سفر ملکۀ انگلیس نشد…این در همان موقعی بود که اعلیحضرت به من گفتند:«سفیرانگلیس را بخواهید و به او بگوئیدکه یک کاری بکنید چون «بی بی سی»دارد بیداد می کند و تمام مملکت را بهم می ریزد».ملکۀ انگلیس ظاهراً با این سفر ناگهانی و سپس لغو آن،می خواست بگوید که ما از این اغتشاشات بی خبریم و نقشی در آن نداریم!!سپهبد«بدره ای»،فرماندۀ گارد شاهنشاهی،از طریق من به اعلیحضرت پیغام دادند که:ارتش امکانات فنیِ لازم برای پارازیت فرستادن و قطع برنامه های«بی بی سی»را دارد و خواست که چنین کند،اما اعلیحضرت گفتند:«به بدره ای بگوئیدکه این کار در شأن ما نیست!»(افشار،صص491-493).
دکترافشارمی افزاید:
-«اعلیحضرت روز 16 ژانویه تهران را ترك كردند و به اسوان رفتند.در روز دوم اقامت‌مان در اسوان، سفیر انگلستان بوسیلۀ یك پیك، نامه‌ای برای اعلیحضرت فرستاد كه اعلیحضرت به من دادند و گفتند بخوانید. نامه را كه باز كردم دیدم نامه‌ای است به خط خودِ ملكۀ انگلیس كه به اعلیحضرت نوشته بود:
-«اعلیحضرت… فیلیپ شوهرم و من بی‌اندازه خوشحال بودیم از اینكه بتوانیم به كشور شما بیاییم و شما را از نزدیك ببینیم ولی متأسّفانه پیش‌آمدهایی شد كه نتوانستیم این مسافرت را عملی كنیم و امیدواریم كه در آینده…»
                                       امضاء: الیزابت (52)

«چراغ های رابطه خاموشند!»(53)

آیا سفر ناگهانی ملکۀ انگلیس به ایران برای گمراه کردن شاه و تزریق حس اعتماد و اطمینان به دوستی و حمایت انگلیس و آمریکابود؟.اینگونه «چراغ های سبز» باعث انفعال حیرت انگیز شاه در سراسر سال 57 گردید آنچنانکه با وجود هشدار و خواهش ِاطرافیان،شاه از اتخاذ تدابیر قاطع در مقابله با بحران پرهیزکرد.از طرف دیگر،اینگونه«چراغ های سبز»، امید کاذبی در شاه بوجودآورد که او با سفر به آمریکا و مذاکره باکارتر-مانند زمان کندی- می تواند «بحران مهندسی شده» را حل و فصل کند.به امیدِ سفر به آمریکا بودکه شاه از واگذارکردن«فرماندهی کل قوا»به سرلشگرفریدون جم(در پیشنهاد نخست وزیری دکترصدیقی) و سرلشگرقره باغی(در نخست وزیری بختیار) امتناع نموده و تنهادرآخرین لحظات( در فرودگاه مهرآباد) متن فرمان را به اصرار قره باغی و برپُشت او امضاءکرده بود.شاه در پاسخ به توصیۀ امیراصلان افشار برای دادن یک پیام به ملّت ایران،گفت:
-«این گفته ها مربوط به کسی است که بخواهد برای همیشه از کشوربروَد و باملّت خود خداحافظی کند،درحالیکه ما بزودی برمی گردیم.مگر هر بار که برای استراحت یا مذاکره به خارج می رفتیم،برای ملّت  پیام می فرستادیم؟»(افشار،صص508و519).
این فرض(چراغ های سبز برای گمراه کردن شاه) زمانی واقعی بنظرمی رسدکه بدانیم 3ماه قبل از درخواست ِسفرملکۀ انگلیس به ایران(درتاریخ 30 اکتبر1979/8آبان1357) سرویس اطلاعاتی انگلیس درگزارشی به نخست وزیر(کالاهان)اطلاع داده بود:«کار ِشاه،تمام است!».بر اساس همین گزارش،نخست وزیر انگلستان دستور داده بود تا برای«یافتن بیمۀ دیگری»برای منافع انگلستان،با مخالفان شاه وارد گفتگو شوند.(54).
اگر چنین باوری درست باشد،آنگاه تلفن کارتر به شاه(در مهرماه 57)را نیز بخش دیگری از نقشۀ دولت های انگلیس و آمریکابرای گمراه کردن شاه می توان بشمارآورد.

تلفن كارتر به شاه

کارتر که در سفر به تهران(ژانویۀ 1978/بهمن 1356)ایران را«جزیرۀ آرامش»نامیده بود و ضمن ستایش از پیشرفت های ایران،پُرتملّق ترین،ستایش آمیزترین و بی سابقه ترین سخنانش را نثار محمدرضاشاه کرده بود،در مهرماه 57 نیز در تماس تلفنی با شاه ،وی را بسیار مطمئن و امیدوارساخته بود.به روایت دکتر امیراصلان افشار:
-«در مهرماه 1357[بعدازواقعۀ 17شهریور درمیدان ژاله]روزی اعلیحضرت از یك عده اساتید دانشگاهی كه برای شركت در كنفرانسی به ایران آمده بودند،در كاخ سعدآباد پذیرایی می‌كردند. بعد از ظهر بود،چایی می‌خوردند و اعلیحضرت هم در باغ با آنها صحبت می‌كردند.پیشخدمت آمد و به من گفت: شما را از آمریكا پای تلفن می‌خواهند. زود پای تلفن رفتم كه ببینم كیست، دیدم كه آقای كارتر می‌خواهد با اعلیحضرت صحبت كند. من، فوراً پایین آمدم و به اعلیحضرت گفتم: كارتر می‌خواهند با اعلیحضرت صحبت كنند. اعلیحضرت از مهمانان معذرت خواستند و گفتند: شما چایی‌تان را بخورید من برمی‌گردم، تلفنی هست كه باید بروم… اعلیحضرت رفتند كه با كارتر صحبت كنند…بنده [ازمضمون صحبت ها]خبر ندارم، ولی وقتی اعلیحضرت برگشتند دیدم خیلی خوشحال هستند بطوریكه از فرط خوشحالی، دو پله یكی، از پله‌ها پایین می‌آیند. این، علامت رضایت و خوشحالی اعلیحضرت از گفتگو با كارتر بود.
همان موقع كه اعلیحضرت رسیدند، قبل از اینكه با مهمانان در باغ، ادامۀ صحبت بدهند، به من گفتند: شما بروید و زود به كارتر تلگراف كنید و بگویید كه از مذاكرات امروز خیلی خیلی خوشحال هستم و از پشتیبانی شما خیلی متشكرم و امیدوارم كه بر تمام مشكلات فائق شویم…من هم بلافاصله رفتم و با آقای همایون بهادری متن تلگراف را به انگلسیی تنظیم كردم و ماشین كرده آوردم كه اعلیحضرت خواندند و پسندیدند و امضاء كردند و گفتند: مخابره شود….در آبان‌ ماه هم كارتر ضمن ملاقات با شاهزاده رضا پهلوی از «اقدامات شاهنشاه برای استقرار دموكراسی در ایران» ابراز خوشحالی كردند».(افشار،صص432-433).

چندماه پیش ازوقایع بهمن ماه،روزنامۀ کیهان (پنج شنبه 7 اردیبهشت 1357) از«ورود مقداری اسلحه بطورقاچاق به ایران»خبر داده بود.بنظر می رسد که در واقعۀ خونین «میدان ژاله»(17شهریور57)این سلاح ها مورداستفادۀ مخالفان شاه و خصوصاً عوامل دولت لیبی و فلسطینی قرار گرفته باشند.تیراندازی درسالن غذاخوری افسران گارد شاهنشاهی درپادگان «لويزان»(20 آذر57) نیز از این منظر  قابل بحث و بررسی است.بهمین جهت،بقول دکترابراهیم یزدی:گروه های مسلّح فلسطینی خود را در ایجادانقلاب اسلامی ایران  شریک و سهیم می دانستند(یزدی،ج2،ص317).

دکترابراهیم یزدی،یاسرعرفات وسیداحمدخمینی

«عملیّات خاش» وتغییرناگهانی نظرِ شاه!

چنان سخنان گمراه کننده وحمایت های دروغین کارتر، شاه را در مقابله با رویدادهای 57 بطورحیرت انگیزی«خلع سلاح»کرده بود آنچنان که وقتی به خواهش- و حتّی التماس- دکترامیراصلان افشار،اردشیرزاهدی،دکترنهاوندی،دکترباهری و…خصوصاً فرماندهان بلندپایۀ ارتش(مانندامیرحسین ربیعی،منوچهرخسروداد،مهدی رحیمی،جواد معین زاده،عبدالعلی بدره ای و علی نشاط)، قرار شد تا با«عملیّات خاش»یا با نخست وزیری«یک ارتشی شجاع ونترس»( تیمسارغلامعلی اویسی)بر اغتشاشات جاری نقطۀ پایان بگذارند،ناگهان،حضور سفیران آمریکا و انگلیس برای جلوگیری از «اقدامات نسنجیده»،این عملیّات را متوقف و منتفی ساخت.«مأموریت شگفت انگیز ژنرال هایزر»(بقول شاه)-درواقع-برای تسلیم ارتش و جلوگیری از همین «اقدامات نسنجیده»بود.اسناد و گزارش های موجود در آرشیو امنیّت ملّی آمریکا که درکتاب روشنگر«سلاطین نفت» نیز منتشرشده،از این اقدامات بازدارندۀ دولت آمریکا  پرده برمی دارند:                          

دکتر افشار در بارۀ واکنش سرلشگر منوچهر خسروداد در برابر تغییر تصمیم و انفعال شاه می گوید:
-««بخوبی بیاد دارم که تیمسارخسروداد[فرماندۀ هوا نیروز] دست هایش را چنان به سرش کوبید که من صدایش را شنیدم».(افشار،صص473-776).

 امیرحسین ربیعی،فرماندۀ نیروی هوائی ارتش ایران

                            منوچهر خسروداد،فرماندۀ دلاورِ هوانیروز

درچنان حالتی از انفعال و امیدِ سفر به آمریکا و مذاکره باکارتر بود که شاه از پذیرفتن پیشنهاد شخصیّت خوشنام جبهۀ ملّی،دکترغلامحسین صدیقی مبنی بر«قبول پُست نخست وزیری بشرط حضور شاه در ایران»،خودداری کرد و حتّی هشدار دوست آگاه و مورداعتمادش،«الکساندر دو مارانش» را نیز باور نکرد.«مارانش»بعنوان( رئیس سازمان اطلاعات و امنیّت فرانسه در سال های 1970-1981 و مشاور امنیّتی بین‌المللی رونالد ریگان و والری ژیسکار دستن)،اطلاعات دست اوّلی از وقایع پُشت پرده داشت.ارزیابی «مارانش»شخصیّت خمینی را باصفاتی مانند« آتشِ سوزان» و«بی رحم»توصیف می کرد و به همین جهت،مخالف حضور و اقامت خمینی درفرانسه بود.«مارانش» کارتر را«شخصیّتی شوم و فلاکت بار»می دانست که «از مسائل منطقۀ خاورمیانه، کاملاً بی اطلاع بود و می خواست هرچه زودتر در ایران،حکومتی دموکراتیک به سبک آمریکا مستقرکند»(55)
مارانش در بارۀ آخرین ملاقاتش باشاه یادآوری می کند:
-«روزی که نام همۀ افرادی را که در آمریکا مأمور فراهم کردن مقدّمات سرنگونی شاه بودند،به وی دادم،شاه سخنان مرا باور نکرد و گفت:«هرچه بگوئید باورمی کنم جز این را».

گفتم:«اعلیحضرتا!چرا حرف مرا باور نمی کنید؟».

شاه گفت:«زیرا احمقانه است که کس دیگری را جانشین من کنند.من بهترین مدافع غرب در منطقه هستم،بهترین ارتش را دارم.من صاحب نیرومندترین قدرت ها[در منطقه]هستم. سخن شما آنقدر غیرمعقول است که من نمی توانم آنرا باور کنم»(56).
بااینهمه،بیماری شاه و مصرف قرص های مختلف چه تأثیری درانفعال شاه داشت؟ دکتر امیراصلان افشار که در تمام روزهای انقلاب،ناظر حالات شاه بود،در این باره می گوید:
-«زمانی که بنده سفیرایران در اتریش بودم[1967-1969]اعلیحضرت برای معاینه های پزشکی هر سال به اتریش می آمدند.دکتر«فلینگر»اعلیحضرت را معاینه می کردند،اما به هیچ وجه ازعمق بیماری ایشان خبر نداشتم.عکس های ایشان در همان روزهای آخر در ایران،نشان می دهند که اعلیحضرت،سر ِحال هستند…بیاد داشته باشیم که در روز خروج ازایران،[اعلیحضرت] بوئینگ707شاهین را شخصاً تاحریم هوائی عربستان سعودی هدایت کردند و بعد،خلبانی را به سرهنگ مُعزّی سپردند….چون اصلاًخروج درازمدّت در دستور کار نبود،اعلیحضرت طبق معمول،9صبح به دفترمی آمدند و بانظم همیشگی مشغول به کار می شدند،البته غم بزرگی روی چهره شان آشکاربود….[پس ازواقعۀ سینما رکس آبادان]رویهمرفته،روحیه هاخیلی پائین آمد و ضعیف شد.شاید بیماری اعلیحضرت هم مزید برعلّت شده بود.یادم می آیدکه روزی اعلیحضرت آمدند و پُشت میز نشستند،دیدم چند قرص رنگارنگ از جیب شان درآوردند و روی میز ریختند و گفتند:«اینها هم نُقل و نبات من هستند که هر روز باید بخورم»(افشار،صص472-473 و484).

                دکترامیراصلان افشار

سفرشاه به آمریکا:«دام ویک فریب بزرگ»!

به روایت دکترافشار:
-«اعلیحضرت معتقد بودند كه:«سولیوان سوء‌نیـّت دارد و گزارش درستی از اوضاع ایران به كاخ سفید و مقامات وزارت امور خارجهء آمریكا ارائه نمی‌دهد. بنابراین لازم است كه خودم به آمریكا بروم و با كارتر و مقامات وزارت امور خارجهء آمریكا ملاقات كنم و به آنها بگویم كه اقدامات شما در بی ثبات كردن ایران نه فقط برای ما بلكه برای تمام منطقه فاجعه‌بار خواهد بود…در زمان كندی هم كه حكومت اعلیحضرت مورد انتقاد شدید دموكرات‌های آمریكا بود، شاه با سفر به آمریكا و گفتگو با دولتمردان آن كشور، كندی و مشاوران سیاسی او را قانع كردند كه مسائل ایران، آنچنان كه برخی از مخالفان (و خصوصاً رهبران كنفدراسیون دانشجویان ایرانی) می‌گویند، نیست. با چنان سابقه‌ای و با این هدف،سولیوان طی ملاقاتی با اعلیحضرت، موافقت دولت آمریكا را برای سفر اعلیحضرت اعلام كرد و تأكید كرد: «هواپیمای اعلیحضرت در فرودگاه «آندروز» نزدیك واشنگتن، به زمین خواهد نشست و از آنجا با هلی‌كوپتر به منزل دوست نزدیك‌تان «والتر آننبرگ» خواهید رفت…».با این مقدّمات، اعلیحضرت از سفر به آمریكا راضی و خوشحال بودند و به من فرمودند: «در اینصورت، حداكثر 2-3 ماه در سفر خواهیم بود، هدایائی تهیـّه كنید تا به میزبان‌های خودمان بدهیم»(افشار،صص512-513).
شاه درکتاب«پاسخ به تاریخ»می نویسد:
-«لرد جرج براون،وزیر امور خارجه سابق انگلیس، را ملاقات کردم. با هم دوست بودیم. او دست مرا گرفت و از من موکّداً درخواست کرد که به یک مرخصی 1-2 ماهه بروم ».(57)شاه تأکیدمی کند:
-[بنابراین]«قراربراین شدکه شهبانوومن برای چندهفته استراحت وتمدّداعصاب،ایران را ترک کنیم».(58)
دکترافشارنیزبیادمی آورَد:
-«چندروزقبل ازسفراعلیحضرت به خارج،«جرج براون»همراه ِ«سِر داود الیانس»(ایرانی مقیم انگلستان که به سلطان نساجی اروپاشهرت داشت)به تهران آمدوبه دیداراعلیحضرت رفت.روزبعدبه من تلفن کردوگفت قصددیدارمرادارد.ازاعلیحضرت اجازه خواستم،فرمودند:برویدببینیدچه می گوید.به دیداراودرهتل هیلتون رفتم.«جرج براوون»گفت:به اعلیحضرت پیشنهادکردم حال که برای مدّت دویاسه ماه به خارج ازکشورمی روید،ماوشماکه به اصلان افشاراعتمادداریم،اوتنهارابط شمابابختیارباشدکه دستورات شمارابه تهران بیاوردوپاسخ لازم رابگیرید.اعلیحضرت نیزاین پیشنهادراقبول فرمودند.ملاحظه می کنیدکه دراینجاهم وزیرخارجهء سابق انگلیس می گوید:«حالا که اعلیحضرت برای 2-3ماه به خارج ازکشورمی روند»،که منظورهمان2-3ماه موردنظرِاعلیحضرت است…در تدارك سفر و تهیـّهء هدایا بودم كه اعلیحضرت به من فرمودند:«كارتر پیشنهاد كرده، بهتر است كه در سر راه آمریكا، دو سه روز هم به اسوان (مصر) برویم و در آنجا با انور سادات و جرالد فورد (رئیس جمهور سابق آمریكا) در بارهء قرارداد «كمپ دیوید» ملاقات و مذاكره كنیم…». گفتنی است كه در برقراری صلح بین مصر و اسرائیل، اعلیحضرت نقش بسیار مؤثّری داشتند و انور سادات در مسافرت‌های غیررسمی و محرمانه به ایران (كه غالباً من به استقبال‌شان به فرودگاه می‌رفتم )ایشان در كاخ خصوصی والاحضرت شهناز در سعدآباد با اعلیحضرت ملاقات می‌كردند. اعلیحضرت به آقای سادات می‌فرمودند: «مصلحت مصر در اینست كه با اسرائیل صلح كنید، چون بیشتر خطرات و ضررها، متوجـّه شما و ملّت مصر است و سایر كشورهای عربی فقط «رَجَز» می‌خوانند و دَم از جنگ می‌زنند»… انور سادات همیشه از این دوستی و حمایت اعلیحضرت نسبت به مردم مصر، ابراز امتنان می‌كردند و می‌گفتند: «مصر هرگز یاری های اعلیحضرت را در جنگ 1973 فراموش نخواهد كرد». به همین جهت اعلیحضرت مسافرت به اسوان برای مذاكره با انور سادات را پذیرفتند.با این مقدّمات، اعلیحضرت و شهبانو و همراهان به اسوان رفتند و در فرودگاه بین‌المللی «اسوان» از طرف انور سادات و همسرش با تشریفات و احترامات بسیار، مورد استقبال رسمی قرار گرفتند».
دکترافشارادامه می دهد:
-« پس از 3 روز، اعلیحضرت به من فرمودند: «مذاكرات ما تمام شده و سادات هم باید به یك سفر رسمی به سودان بروند، شما با سفیر آمریكا در قاهره تماس بگیرید و بپرسید كه در چه روز و چه ساعتی ما وارد آمریكا می‌شویم». در لحظه، با سفیر آمریكا در قاهره تماس گرفتم و ایشان گفتند: با واشنگتن تماس خواهم گرفت و روز بعد، به من تلفن كرد و گفت: «متأسّفانه مقامات آمریكائی در حال حاضر، مسافرت اعلیحضرت را به آمریكا صلاح نمی‌دانند»!
بدین ترتیب: با یك فریب بزرگ، اعلیحضرت را از ایران خارج كردند و بعد، مانع سفر اعلیحضرت به آمریكا شدند. با بیم و نگرانی، وقتی پیام سفیر آمریكا در قاهره را به عرض اعلیحضرت رساندم، با ناراحتی و حیرت فرمودند:

-«این‌ها با پدر من هم همین كار را كردند. پدرم مایل بود كه در هند و نزدیك ایران باشد و این وعده را هم داده بودند، ولی در بمبئی انگلیسی‌ها اجازه ندادند كه پدرم حتّی از كشتی پیاده شود و از آنجا، او را به جزیرهء موریس بردند… من اشتباه كردم كه به این‌ها اعتماد كردم و به اسوان آمدم!»
در آن شرایط آشفته و عصبی، خودمان را در برابر یك توطئه یا فریب بزرگ می‌دیدیم و واقعاً نمی‌دانستیم كه چه كنیم؟ هیچیك از دولتمردان آمریكا دیگر به تلفن‌هایم پاسخی نمی‌دادند. ما با مختصری لباس و وسایل سفر كوتاه از ایران آمده بودیم و هیچ آمادگی برای تحمّل این شرایط ناگهانی و نامنتظره را نداشتیم.طرز صحبت كردن اعلیحضرت هم حتّی عوض شده بود و دیگر وقار پادشاهی را نداشتند…
ما قرار بود اول به اسوان برویم، چون كارتر از اعلیحضرت خواهش كرده بود كه در سر ِ راه آمریكا، این جمله را مخصوصاً تكرار می‌كنم، سر ِ راه آمریكا برای اینكه نگفت راست بیائید به آمریكا، كارتر گفت: در سر راه آمدن به آمریكا، یعنی سفر آمریكا هم در برنامه هست، یعنی اینكه شما اول بروید اسوان و ببینید مذاكرات صلح اعراب و اسرائیل در چه حالی‌ست؟ و در آنجا با جرالد فورد (رئیس جمهور آمریكا بعد از نیكسون) و آقای سادات مذاكرات مربوط به صلح «كمپ دیوید» را دنبال كنید…با این سابقه، آقای كارتر از اعلیحضرت خواسته بود كه به اسوان بروند و مذاكرات بین مصر و اسرائیل را دنبال كنند…امّاالآن كه جریان گذشته و تمام شده، بنده می‌بینم این فقط یك دام و فریب بزرگ بود. به غیر از اینكه یك كسی را بخواهند بكَشند به جائی كه بعداً در جای دیگر راهش ندهند!این نقشهء آقای كارتر و شركای او بود كه چطور اعلیحضرت را از ایران بیرون بكشند و بعد، خمینی را به ایران بفرستند.این بهترین راه بود…من و اردشیر زاهدی چندین بار به اعلیحضرت گفتیم: اعلیحضرت! بهتر نیست كه شما ایران را ترك نكنید؟ اعلیحضرت گفتند:
– «من باید بروم و با آمریكائی‌ها صحبت كنم تا حداقل برای ثبت در تاریخ هم كه شده، آیندگان بدانند كه من تا آخرین لحظه می‌خواستم این مملكت را نجات دهم.»…(افشار،صص513-517).

فصل بی شکوه

شاه در«پاسخ به تاریخ» می نویسد:
-«… بی تردیدمن اشتباهاتی کرده بودم،امّانمی توانم باورکنم آن اشتباهات عامل اصلی سقوط من بودند…پیش ازپیش،این اعتقاددرمن پیداشده بودکه آمریکا،حقیقتاً،نقش بسیار بزرگی رادرسقوط من ایفاء کرده است…اگرکاربه اینجارسید،نه فقط بخاطرآن بودکه ملّت ایران فریب خورد[بلکه]من هم فریب خوردم».(59).
دکترامیراصلان افشار می گوید: در سمپوزیومی در ایالت ایندیانای آمریكا(1980) به مسئلهء «سیلی به شاه» (The Scourging of the Shah) اشاره كرده‌اند. آقای Russ Braley در سخنرانی مفصّلی به نام «سیلی به شاه» یا «تنبیه شاه»از جمله گفت:
-«محمّد رضا شاه كشوری شرقی و عقب مانده را به پیش برد، با كمونیسم مبارزه كرد و ارتشی نیم میلیون نفری ایجاد كرد تا استقلال و تمامیـّت ارضی كشورش را حفظ و حراست كند. شاه، ایران را به قرن بیستم رساند. در وقایع اخیر، شاه ارتش خود را از دست نداد، شاه دوستانش را از دست داد… برای دنیا،سرنوشت شاه سمبولی است از خیانت آمریكا،سمبولی است از سهل‌انگاری، بی‌اعتنائی و بی‌فكری آمریكا. سقوط شاه تحـّولات ناگهانی و خطرناكی به دنبال دارد».(افشار،صص531-534).
«رونالد ریگان» درمناظرهء انتخاباتی خود بارقیب دمواکراتش«Walter Mondale»که یکی از حامیان پُرشورآیت الله خمینی بود،به نقش آمریکا در سقوط محمدرضاشاه اعتراف کرد و گفت:
-«سیاست غلط ماکه باعث سقوط شاه ایران شد،لکّهء ننگی درتاریخ ایالات متحدهء آمریکااست».

بخش نخست

                                                    بخش دوم

زیرنویس ها:

52- متن دستخط ملکهء انگلیس درصفحهء583،چاپ دوم، خاطرات دکترافشار گراورشده است.
53-ازشعرفروغ فرّخزادبنام«پرنده، مردنی است»:

دلم گرفته است
دلم گرفته است

به ایوان می روم و انگشتانم را
بر پوست کشیدهء شب می کشم
چراغ های رابطه تاریکند
چراغ های رابطه تاریکند

کسی مرا به آفتاب
معرفی نخواهد کرد
کسی مرا به میهمانی گنجشک ها نخواهد برد
پرواز را بخاطر بسپار
پرنده مردنی ست

54-PRO,30 October 1978,prime Minister’s office to Foreign Ministey,PREM/16/1719
به نقل از:میلانی،ص491
Marenches,Alexandre de:Dans le secret des princes,entretien avec Christine – 55
Ockrent,éditions Stock,Paris,1986,pp296
Marenches,pp296-297 – 56¬

57- پاسخ به تاریخ ( نسخهء انگلیسی)، ص 171
58-پاسخ به تاریخ،ص248
59-پاسخ به تاریخ،صص65-66و 70-73وص265

کودتای نفتی آمریکاوعربستان علیه شاه!

«خواب آشفتهء نفت!»

درکتاب«دکترمحمدمصدّق؛آسیب شناسی یک شکست» گفته ایم:
-«سرنوشت تاریخ معاصرایران را دو مسئلهء اساسی رقم زده است،یکی:نفت ودیگری،همسایگی با روسیه (وبعد،اتحادجماهیرشوروی کمونیستی).بنابراین،بی معنانیست اگربگوئیم که تاریخ معاصرایران بانفت نوشته شده است».
براین اساس،به اعتقادنگارنده،رضاشاه،مصدّق ومحمدرضاشاه،بایستی می رفتندتامنافع شرکت های بزرگ نفتی باقی وبرقراربماند.
باتوجه به فاکتوراساسی نفت درتاریخ معاصرایران، درک حوادث سال 57و ظهور آیت الله خمینی مستلزم درک سیاست های شاه درقبال شرکت های نفتی و ایجاد«شوک نفتی»ی سال های 1970 است.مانندرضاشاه ودکترمصدّق،محمدرضاشاه نیزدرآرزوی تسلّط ومالکیّت ایران برصنایع نفت بود.او شهریور 1320 وتبعید خفّت‌بار پدرش توسط انگلیسی‌ها را هنوز بخاطر داشت وازاین رو نسبت به انگلیسی ها بدبین وکینه مندبود.«میدلتون»(کاردارسفارت انگلیس درایران)و«زینر» (مستشارسفارت انگلیس و سرپرست فعالیّت های ضدمصدّق درتهران) از«بی اعتمادی ونفرت ریشه دار ِشاه نسبت به انگلیسی ها»یادمی کنند(21).
بنابراین می توان باپژوهشگری صاحب نظرموافق بودکه نوشته است:
-«در دوران نهضت ملّی شدن صنعت نفت،«مصدّق وجدان بیدار و یکی دیگرازخویشتن های شاه بود»(22).

چندسال پس ازسقوط دولت مصدّق(1332/1953)وبا درهم شکسته شدن سازمان نظامی حزب توده ورفع خطراستیلای کمونیسم برایران،شاه،بقول خودش:برای پایان دادن به« تحقیرهاوبی عدالتی های شرکت های نفتی»،ازقرارداد ِکنسرسیوم نفت بعنوان« قراردادِ اسارت بار»یادمی کردوازاینکه «بهای یک بشکه نفت برابرِ یک بُطرآب معدنی إویان است»،بشدّت ناراضی بود. شاه،ضمن اینکه تاریخ امپراطوری عظیم نفتی را«تاریخ غیرانسانی»می نامید،تأکیدمی کرد:
-«از1337که شکیبائی من دربرابرتحمیلات وسوءاستفاده های شرکت های بزرگ نفت-واقعاً-بپایان رسیدوما درمقامی بودیم که می توانستیم باآنان -جدّاً-به مقابله بپردازیم،اندک اندک حوادث ووقایعی غریب و شگفت انگیز وقوع یافت…به محض اینکه ایران حاکمیّت مطلق ثروت های زمینی خودرابدست آورد،بعضی ازوسایل ارتباط جمعی ِ دنیا مبارزه ای وسیع علیه کشورما آغازکردند ومراپادشاهی مُستبدخواندند»(23).
درتمام آن سال ها،سخنان وتلاش های شاه برای استیفای حقوق ایران،ازسوی عموم رهبران سیاسی وروشنفکران ایران ناشنیده یا نادیده ماند.درواقع،پس ازسال32،بخاطرتبلیغات عظیم حزب توده ونیروهای متشکل در«کنفدراسیون محصلین ودانشجویان ایرانی درخارج ازکشور»،سایهء سنگین28مردادچنان برروحیّه وروان رهبران سیاسی وروشنفکران ایران چیره شدکه بامطلق گرائی سیاسی وارزیابی شاه بعنوان«سگ زنجیری امپریالیسم»و«رژیم وابسته به آمریکا»،ازدرک تضادها وتقابل های شاه با دولت آمریکابازماندند.

کودتای نفتی آمریکا و عربستان!

درسال های 1973-1978شاه فرصت یافت تاخواستِ ملّت ایران برای تسلّط کامل ایران برصنعت نفت راجامهء عمل بپوشاند.درسراسر«یادداشت های عَلَم»،تحقیروتوهین شاه نسبت به«پدرسوخته ها[شرکت های]نفتی»بسیار شگفت انگیزاست و بی تردید،این تحقیرهاوتوهین ها نمی توانستندازگوش وهوش کارتل های نفتی بدوربوده باشند.دراین سال هاسیاست های نفتی شاه کشورهای غربی را دچاربحران های اقتصادی فلج کننده کرده و باعث نگرانی ومخالفت شدیدبرخی ازدولتمردان آمریکاشده بود.این مخالفت ها حتّی ازطرف برخی ازدوستان شاه (مانندهنری کسینجر)درسال1974نیزابراز می شد.دکترهوشنگ نهاوندی،بااستنادبه مدارک متعدّد،سخن کسینجر دریکی ازجلسات شورای امنیّت ایالات متحده را چنین نقل کرده است:
-«اگرشاه بخواهدخط مشی کنونی خودراادامه دهدوسیاستی راکه درچهارچوب سازمان کشورهای صادرکنندهء نفت[اُوپک] اتخاذکرده ،تغییرندهد،ممکن است این تصوّربرایش حاصل شودکه نفوذش درمنطقه دائماً افزایش خواهدیافت…تردیدی نیست که اواکنون سیاستی اتخاذکرده که بتواندفشاربیشتری برماواردآورَد،چه بساممکن است روزی فرارسدکه مادیگرسیاست اورا به سودخودتشخیص ندهیم.او[شاه]این سودا را درسرداردکه کشورش را به یک قدرت بزرگ تبدیل کند،نه به کمک مابلکه بااستفاده ازوسایل دیگری،ازجمله،همکاری بیشترباهمسایگان روس اش.دراینجابرخی ازمابراین عقیده اندکه یابایدشاه دست ازسیاست های[نفتی]خود بردارد ویامابایداورا عوض کنیم»(34).
درسال 1977 عربستان سعودی درمخالفت با افزایش قیمت نفت توسط «سازمان اوپک» (به رهبری شاه)،ضمن افزایش خودسرانهء تولیدنفت این کشوراز8میلیون بشکه به حدود12میلیون بشکه درروز و اشباع بازارهای بین المللی بانفت ارزان ودرنتیجه،سقوط قیمت نفت و کاهش درآمدهای نفتی ایران،باعث نوسانات شدیددربرنامه های اقتصادی وصنعتی ایران(خصوصاًدر احداث نیروگاه های اتمی)شد.ملک خالد،پادشاه عربستان سعودی،که شاه را به چشم یک«سروَر»و«اَبَرقدرت منطقه» می دید و آرزو می کردتاشاه درمسیرسفری دیگر،«حتّی برای صَرف یک نهار»،مهمان اوباشد(برای نمونه نگاه کنیدبه خاطرات دکترافشار،صص549-550)،درسال 1977 باسیاست نفتی خود،ضمن انتقام ازاین«ابَرقدرت منطقه» وکوشش برای جانشینی آن،درواقع،به خواست دولتمردان مخالف شاه درآمریکا،جامهء عمل پوشاند،کتاب مستندوروشنگر«سلاطین نفت»نوشتهء پروفسور«آندرو اسکات کوپر»پرده ازاین تلاش ها وتوطئه ها برداشته است.«کوپر»باارائهء اسناد دست اول وگفتگوهای متعدّد بادولتمردان آمریکا،از«عملیّات مخفی علیه شاه»واز«کودتای نفتی آمریکاوعربستان علیه شاه»سخن می گوید (35).

اعتماد واعتقادعمیق شاه به دوستی وحمایت آمریکا،وی را ازدرک تحولات مهم وتصمیم گیری های پنهان دولت آمریکابازداشت.شاه این سخن یکی ازسیاستمداران انگلیسی را ازیادبرده بودکه:«دولت انگلیس [وآمریکا]درمنطقه،دوستان دائمی نداردبلکه منافع دائمی دارد».

شاه می نویسد:
-درسال 1976دوتن ازشخصیّت های مهم نفتی گفته بودند که« تا2سال دیگرکار ِشاه،تمام است».
اوضمن انتقادازنشریات ورادیو-تلویزیون های غربی دروارونه جلوه دادن حوادث ایران وتحریف واقعیّات،یادآورمی شود:
-«سخنان موهن وتهدیدآمیز[ویلیام]سایمون،وزیردارائی آمریکا علیه من،باعث شدتامطبوعات آمریکا مرامسئول اصلی افزایش قیمت نفت وگناهکار اصلی بدانند…رویّهء بنگاه سخن پراکنی انگلستان(بی بی سی)نیزشگفت انگیربود.ازآغاز1978برنامه های فارسی این بنگاه ،صریحاً وعلناً درمخالفت وضدیّت بامن تنظیم می شد،گوئی یک دست نامرئی ،همهء این برنامه ها را تنظیم ورهبری می کند».(36).

دولت کارتر؛کشتیبان را سیاستی دگرآمد!

محمدرضاشاه بطورسُنتی هوادارحزب جمهوریخواه آمریکابود.رابطهء ایران وآمریکادرزمان نیکسون به اوج خودرسیده بود.ازاین گذشته،بطوریکه عکس های متعدّدکتاب«خاطرات دکترامیراصلان افشار»نشان می دهند،رابطهء بسیاردوستانهء «کامیلا»(همسردکترافشار،دخترمحمدساعدمراغه ای)باهمسرنیکسون ،به روابط سیاسی-دیپلماتیک ایران باآمریکا،وزن واعتباربیشتری می داد.

          همسرنیکسون باکامیلا افشار

رابطهء شاه باآمریکا درزمان نیکسون،رابطه ای مستقل ومتهّدبه منافع ملّی ایران بود وهمانطورکه دکتر« رهام الوندی»درکتاب«نیکسون، کیسینجر و شاه» نشان داده :رابطهء دیپلماتیک ایران باآمریکادراین زمان رابطه ای متقابل و موازنه ای بودنه مبتنی بروابستگی (37).

دلبستگی شاه به حزب جمهوریخواه(خصوصاً نیکسون)آنچنان بودکه شائبهء کمک های مالی شاه به کاندیدای حزب جمهوریخواه(رقیب انتخاباتی جیمی کارتر)راتقویت کرده و دربرخی نشریات آن کشور نیزبازتاب یافته بودبطوریکه سفیرایران درآمریکا(دکترامیراصلان افشار)مجبورشدتا طی نامه ای درمطبوعات آمریکا،این امررا تکذیب نماید:
-«روزنامه نویس معروفی بنام«جک اندرسون»درروزنامه«واشنگتن پُست»نوشت که[امیراصلان]افشار،سفیرایران درآمریکا،ازبانک«دی روما»ی مکزیک مبلغ 8میلیون دلارگرفته وبااستفاده ازپاسپورت سیاسی اش،این پول را همراه آورده وبه عنوان کمک انتخاباتی به نیکسون داده است.من وقتی که این خبرراخواندم،خیلی ناراحت شدم،برای اینکه همچین چیزی اصلاًحقیقت نداشت وبااین مقاله می خواستندماراخراب کنند…خوب!این جورتبلیغات بی شک روی دموکرات ها تأثیرداشت وباتوجه به اینکه اعلیحضرت بطورسنتی،دوست جمهوریخواهان بود،می توانست حس انتقامجوئی درسران دموکرات ها درکاخ سفید به وجودآورد».(افشار،ص 487)
شاه درخلوت،کارتـر را«کُرّه خر» ونامهء کارتر را«عریضه»می نامید(38)
این توهین وتحقیرشاه وآن «حس انتقامجوئی»-بی تردید-می توانست برسیاست های دولت کارتر نسبت به شاه تأثیرات مرگباری داشته باشد.باتوجه به سابقهء رابطهء شاه باجمهوریخواهان،سفرشاه وفرح پهلوی به آمریکا(24 و 25 آبان 1356)فرصتی بودتاکارترومشاوران وی علامت روشنی برای«وداع باسلطنت»به شاه بفرستند.دراین سفر-برخلاف عُرف ورویّهء بین المللی-دولت کارتر اجازه دادتامخالفان شاه درمحوطهء کاخ سفیدعلیه وی به تظاهرات خشونت بار بپردازند.

حسن اعتمادی،تحلیگرسیاسی ویکی ازاعضای« کنفدراسیون دانشجویان ایرانی درخارج ازکشور»دراین باره نوشته است:
-«… چماقداران «سازمان احیاء»به رهبری آقای محمدامینی تظاهرات مسالمت آمیزدانشجویان ایرانی دربرابرکاخ سفید را به خاک وخون کشیدند.شلیک گازاشک آوردراین تظاهرات انعکاس گسترده ای دررادیو-تلویزیون ها ودیگررسانه ها ی آمریکاداشت.این تظاهرات موجب شادمانی ورضایت قذّافی ،صدّام حسین و آیت الله خمینی بوده است»(39).

آمریکائی ها دیگرشاه را نمی خواهند!

دکترافشاردربارهء این سفرشاه به آمریکا می گوید:
-«حقیقت اینست که ازهمین زمان احساس کردم که آمریکائی هادرسوداهاوفکرهای دیگری هستندوبه عبارت دیگر:دیگرشاه رانمی خواهند!.درواقع،بلندپروازی هاواستقلال طلبی های اعلیحضرت برای شرکت های نفتی قابل تحمّل نبود.باتغییرآقای نیکسون،همهء کادرهاومقامات عالی رتبه دروزارت خارجه تغییرکردندوکسانی آمدندکه اصلاًشناخت درستی ازایران نداشتند…آمریکائی هادرآن زمان عمیقاًنگران وضعیّت افغانستان ونفوذ روسیه درآن منطقه بودند.نگرانی هائی که ایجاد«کمربندسبز»رادرمنطقه علیه کمونیسم سرخ،ضروری می ساخت.ایجاددفترجدیدالتأسیسی بنام«دفترحقوق بشر»درکاخ سفید،فضای سردی دررابطهء ایران وآمریکا ایجادکرده بود و رسیدن به تفاهم مشترک دربارهء هدف های سفراعلیحضرت را دشوارمی کرددرحالیکه درهمان زمان درشیلی،آرژانتین،فیلیپین،اندونزی وغیره،«نقض حقوق بشر»بسیاربسیار بیشتربود…مسئلهء اصلی،سرنگونی شاه بودوایجادیک«کمربندسبز»درمقابله باکمونیسم شوروی.(افشار،صص402-406و485).

سازمان سیاو سازمان دفاعی آمریکا درمرداد-شهریور57:

ایران در موقعیّت انقلاب و یا حتّی ما قبلِ انقلاب قرار ندارد.

به روایت شاه:«درسال1976 دوتن ازشخصیّت های مهم نفتی آمریکا گفته بودندکه «تا دوسال دیگرکارِشاه تمام است»(پاسخ به تاریخ،ص265)،بااینحال درمرداد57 سازمان سیاگزارش داده بودکه«درایران هیچ علائم یاموقعیّت انقلاب وحتّی قبل از انقلاب به چشم نمی خورَد».براساس این ارزيابى،سازمان سيا معتقدبود:«ايران نه در حال انقلاب است و نه در شرف انقلاب»(40). سازمان اطلاعات دفاعی آمریکا( DIA)نيز در ارزيابی اطلاعاتی خود در تاريخ 28 سپتامبر 1978(6/7/57) اعلام كرد: انتظار می رود كه شاه تا ده سال ديگر به طور فعّال زمام قدرت را در دست داشته باشد!» (41).
«سِرآنتونی پارسونز»( Sir Anthony Parsons)،سفیروقت انگلیس،نیز دربهار1357به وزارت امورخارجهء انگلستان،گزارش داده بود:
-«با وجود شلوغی‌ها و تنش‌هایی که در خیابان‌های تهران شاهد آن است، به نظر،خطری جدّی[حکومت] محمدرضا شاه را تهدید نمی‌کند…البتّه که ماشین حکومت انگار در شن ِ نرمی گرفتار شده است، اما به نظر،می‌تواند سرعت بگیرد و دوباره راه بیفتد.»(42).

پنهان کردن عقایدواقعی آیت الله خمینی درپاریس!

آیت الله خمینی نظرات سیاسی خودرا درسال 1349-1350-درکتاب«ولایت فقیه»یا«حکومت اسلامی» منتشرکرده بودو-بی تردید -مشاوران نزدیک ویاران تحصیلکردهء وی درخارج ازکشور(ماننددکتریزدی،بنی صدر،قطب زاده،حسن حبیبی و…علی شریعتی یاعبدالکریم سروش)ازماهیّت ارتجاعی وقرون وسطائی این عقایدآگاه بودند.خانم عذرا بنی صدر(همسرابوالحسن بنی صدر)،مترجم کتاب«ولایت فقیه»به فرانسه،یادآوری می کند:
-«من بعد از خواندن کتاب، دچار تردید شدم و از خود پرسیدم آیا باید چنین کتابی را ترجمه کنم؟ ترجمهء این کتاب[آیا] آبروی ملت ایران را نزد افکار عمومی دنیا نمی برد ؟و جهانیان از خود نمی پرسند: آیا ایرانیان انقلاب کردند که این شخص با این افکار برآنها حکومت کنند؟ آیا نمی پرسند: شما ایرانیان مردمی عاقلید؟ …پس به آقای بنی صدر تلفن کردم و نگرانی خود را اظهار کردم. ایشان[آقای بنی صدر] گفتند: کتاب[ولایت فقیه] مجموعه درسهائی بوده است که آقای خمینی در نجف داده است. حالا او تحول کرده و دموکراسی را قبول کرده است. من با اینکه، در دل، به تحول کردن آقای خمینی باور نکردم، قبول کردم کتاب را ترجمه کنم. یک ترجمه تحت اللفظی کردم و نزد ناشر بردم»(43).
آیت الله خمینی در15خرداد42،نتوانسته بودنه افکارعمومی داخلی ونه افکارعمومی بین المللی را بخودجلب کند،امّا،دراردیبهشت ماه 1357به کمک صادق قطب زاده در«نجف»،اولین مصاحبهء خمینی بانشریهء معتبرفرانسوی«لوموند»انجام شد.به روایت دکترابراهیم یزدی:«صادق قطب زاده،پُرسش های «لوسین ژرژ »(خبرنگارلوموند)را می نویسد و آقای خمینی بعد از مشورت با قطب زاده پاسخ هارا می نویسند».ترجمهء انگلیسی این مصاحبه،باپرداخت 11هزاردلاربه روزنامهء آمریکائی«لوس آنجلس تایمز»-بصورت آگهی– چاپ ومنتشرشد،درحالیکه روزنامهء«نیویورک تایمز»حتی باهمین مبلغ،حاضربه چاپ این مصاحبه-آگهی نشده بود.( یزدی،ج3،ص212).
درتمام مصاحبه ها وگفتگوهای خمینی درپاریس،اوبصورت فردی عامی جلوه می کردکه نه تنها زبان عربی نمی دانست(و این،موجب حیرت «حسنین هیکل»،روزنامه نگارمعروف مصری شده بود)،بلکه،حتّی زبان فارسی رانیزباغلط های فاحش اظهارمی نمود،ازاین رو،مشاوران نزدیک خمینی(ماننددکتریزدی،قطب زاده وبنی صدر)برای رفع ورجوع کردن ِاین پریشان گوئی ها،صلاح دیدندتا قبل از هرگفتگو ومصاحبه ای،سئوآلات مطروحه را- قبلاً-بصورت مکتوب- دریافت کنندتاپس ازمشورت باآیت الله،پاسخ هابطور«سنجیده»و«معقول»ابرازشوند! .دکتریزدی دراین باره یادآوری می کند:
-«مسؤلیت برنامه ریزی این مصاحبه ها،عموماً بر عهدهء من بود. شیوهء کار من این بود که اولاً هیچ درخواستی را رد نمیکردم ،ثانیاً از خبرنگاران میخواستم که پرسشهای خود را به طورکتبی بنویسند و بدهند. توجیه من این بود که سؤالات باید برای آقای خمینی ترجمه شوند و جواب آنها را بگیریم و سپس جوابها ترجمه شوند و بعد در یک دیدارحضوری پرسشها و پاسخها رد و بدل شوند.این شیوهء عمل به ما امکان میدادکه پرسشها و پاسخها را ویرایش کنیم و انسجام پاسخها را در نظر داشته باشیم.حتی در مورد مصاحبهء تلویزیونهای سرتاسری آمریکا، من این شرط را مطرح واجرا کردم. علاوه بر این، با إشراف و اطلاعاتی که از وابستگی های سیاسی و دینی خبرنگاران و رسانه ها داشتیم قبل از مصاحبه، آقای خمینی را مطلع میکردم تادر مورد پاسخهای خود، آنها را رعایت کنند.در مصاحبه های زنده تلویزیونی، به وضع اتاق محل مصاحبه و وضعیّت شخص آقای خمینی نیز توجه میشد. به عنوان مثال دست چپ آقای خمینی گاهی می لرزید. من از ایشان خواستم که دست چپ را با دست راست زیر عبا نگه دارندتا مصاحبه گر نتواند دوربین را روی دست لرزان ایشان متمرکز کند.اگر مصاحبه گر فرانسوی بود، ترجمه مصاحبه معمولاً با آقای بنی صدر یاصادق قطب زاده و اگر آلمانی بود توسط آقای دکتر صادق طباطبایی و اگرایتالیایی بود، توسط یکی از دانشجویان ایرانی از ایتالیا صورت میگرفت. ترجمه های انگلیسی را خود من شخصاً انجام میدادم.(یزدی،ج3،صص215-217).

شاگردان جادوگر!

پنهان کردن عقایدواقعی آیت الله خمینی درپاریس توسط«شاگردان جادوگر»(بقول شاه،درپاسخ به تاریخ،ص218)) وتبلیغ عقاید قرون وسطائی آیت الله بسان اندیشه هائی مدرن ودموکراتیک،به جائی رسیده بودکه یکی مشاوران خمینی دربرایر پُرسش«اوریانا فلاچی»،روزنامه نگار برجستهء ایتالیائی،مبنی بر«ارتجاعی بودن عقایدخمینی»(خصوصاً دربارهء حقوق زنان)،مدّعی شد:
-«این مطالبِ ارتجاعی،ساخته وپرداختهء ساواک شاه است!».(44)
بدین ترتیب،باپنهان کردن عقایدواقعی آیت الله خمینی درپاریس،وی درچشم روشنفکران ورهبران سیاسی غرب،به سان«قدّیس»،«پیامبرآزادی»و«گاندی دوم»جلوه گرشد.
ریچاردکاتم،استادتاریخ ایران دردانشگاه های آمریکا ومأمورسابق سازمان سیاکه درسال32 وتبلیغات علیه دولت مصدّق و تضعیف حکومت او نقش اساسی داشت،درانقلاب 57 «حلقهء اتصال دولت کارترباانقلابیون ایران» بود (45)، روشنفکران واحراب سوسیالیست وکمونیست اروپا(خصوصاً فرانسه)درپیوندبا«کنفدراسیون دانشجویان ایرانی درخارج ازکشور»(که بصورت یک ارتش منسجم دراروپاوآمریکافعالیّت می کردند)باحمایت حیرت انگیزازآیت الله خمینی،نه تنها به تمایلات ضدامپریالیستی خوددرمبارزه با«شاه،عامل امپریالیسم درمنطقه»،پاسخ می دادند،بلکه دراین پشتیبانی ها،ناآگاهی عمیق خویش ازاندیشه هاوفلسفهء سیاسی آیت الله خمینی را پنهان می کردند.ژان پُل سارتر(که درآن زمان خانمی ایرانی وضد شاه مسئول دفترش بود)، سیمون دو بووار، میشل فوکو، آندره فونتن، ژاک مادل،رژه گاردی و…ده ها فیلسوف وروشنفکرنامدارفرانسوی کارزار ِ عظیمی رادرحمایت ازآیت الله خمینی آغازکردند. میشل فوکو، فیلسوف نامدار فرانسوی،که خودرا اسلام شناس نیزمی دانست،ضمن دیدارباآیت الله خمینی در«نوفل لوشاتو»،وی را«قدّیس درتبعید» نامیدودریک افسون شدگی حیرت انگیز،ازباورهای رهائیبخش خمینی سخن ها گفت.(46)
روزنامهء معتبر«لوموند»که پیش ازانقلاب 57،گزارش های مثبتی دربارهء تحوّلات اجتماعی ایران می نوشت،درآستانهء انقلاب ایران،باتغییرموضعی ناگهانی،مدعی وجود300هزارزندانی سیاسی درایران شد وسردبیراین روزنامه،آندره فونتن، درمقاله‌ای با عنوان« بازگشت الهی»،ازخمینی ستایش ها کرد.(47)
رهبران جبههء ملّی وروشنفکران داخل ایران نیزباکلامی آغشته به مذهب ،معتقدبودند«نه یک قدّیس،نه یک معجزه بلکه انسان راستین عصرحاضروابَرمرد ِزندهء تاریخ،می آید»…«باصدای نوح،باطیلسان وتیشهء ابراهیم،باهیأت صمیمی عیسی»(48).
این تبلیغات وحمایت ها ازطریق« بی بی سی »هرشب به ایران می رسیدو این گمان را درمردم ایران دامن زدکه ستایش وحمایت اینهمه روشنفکرایرانی وجهانی ازخمینی بیهوده نیست وحتماً دراین سخن ستایش آمیز«ژاک مادل»( Jacques Madaule)فیلسوف معروف فرانسوی،واقعیّتی است و«جنبش خمینی، درهای آینده را بسوی بشریّت می گشاید»(49)

«هاناآرنت»درکتاب درخشان خویش،اتحادتوده های عوام وروشنفکران را موجب پیدایش فاشیسم می داند(50)،تجربهء انقلاب ایران مصداق برجستهء سخن آرنت است.«کارل پوپر»، این دسته ازروشنفکران راکه با اندیشه های خویش، عملاً راهگشای حکومت های جبّار بوده اند، «پیامبران دروغین» نامیده وآلودگی کلام شان را« بسیار بسیار خطرناک تر از آلودگی هوا» دانسته است(51).

بخش سوم

                                                             بخش نخست

زیرنویس های بخش دوم:
21-نگاه کنیدبه:آرشیوعمومی دولت انگلستان،
FO 248 EP 1531,May 17, 1952
FO 371 EP 98602,July 28,1952
FO 371 EP 98603,Ougust 28,1952
22- رهنما، علي، نيروهاي مذهبي بر بستر حركت نهضت ملّي،نشرگام نو،1384،صص895و896
23-پاسخ به تاریخ، صص65-66و 69-72
-Mohammad Réza Pahlavi : le dernier Shah / 1919-1980,éd Perrin,Paris,2013 34
,p432
ترجمهء فارسی،ص635
35- Cooper, Andrew Scott: The Oil Kings: How the U.S., Iran, and Saudi Arabia Changed the Balance of Power in the Middle East, Edition Simon & Schuster,2011

گفتگوی«آندرو اسکات کوپر» باتلویزیون دانشگاه کالیفرنیا دربارهء این کتاب را در نشانی زیر ببینید:
https://www.youtube.com/watch?v=7BXCx8oNvoo

همچنین نگاه کنیدبه کتاب روشنگر « Mike Evans »که ضمن بحث جالب ومستندی،از کمک های مالی دولت کارتربه آیت الله خمینی یاد می کند:

Evans,Mike:Jimmy Carter: The Liberal Left and World Chaos: A Carter/Obama Plan That Will Not Work,Us and Canaca,2009,pp253-349

گفتگوی «مایک ایونس» دربارهء کتابش را دراینجاببینید:

http://vimeo.com/2878270
36-پاسخ به تاریخ،صص265و212-214 ؛ دریک تحقیق منتشرشده،مسئولان« بی بی سی» به دخالت خود درحوادث ایران ونیزبه موضع انتقادی خودنسبت به رضاشاه ومحمدرضاشاه اعتراف کرده اند.نگاه کنیدبه:
www.open.ac.uk
برای نقش «بی بی سی»در سقوط رضاشاه نگاه کنیدبه مقالهء مسعودلقمان«رادیو و جابه‌جایی قدرت در شهریور ۱۳۲۰: سقوط یک شاه به کمک بی.بی.سی»؛ ماهنامه‌‌ء تحلیلی، آموزشی و اطلاع‌رسانی «مدیریت ارتباطات»؛ شماره‌ی ۹؛ بهمن‌ماه، برگرفته از
http://iranshahr.org/?p=12105
37-Alvandi ,Roham: Nixon, Kissinger, and the Shah(The United States and Iran in the Cold War) , Oxford University Press,2014
38-برای نمونه نگاه کنیدبه یادداشت های عَلم،ج6، ویراستار:علینقی علیخانی،ناشر ای بکس، مریلندآمریکا،2008،صص211و449
39- دکترامیراصلان افشار،سفیرسابق ایران درآمریکاورئیس کل تشریفات دربار که همراه شاه، شاهد زدوخوردهای مخالفان درمحوطهء کاخ سفیدبود،درگفتگوبانگارنده(2/اوت/ 2011)،حضور«چماقداران سازمان احیاء»وعوامل قذافی وصدام حسین را تأئیدکرده است.توضیحات آقای محمدامینی(رهبرسازمان احیاء) دراین باره می تواند روشنگرباشد.
40-Washington, DC: National Strategy Information Center, 1979), p. 24, Hoaglan , Jim “CIA Will Survey Moslems Worldwide.” The Washington Post, January 20, 1979, p. A1.
41-لدین، مایكل و ویلیام لوئیس، کارتر و سقوط شاه روایت دست اول،ترجمهء ناصرایرانی،انتشارات‌ امیر‌كبیر، 1361، ص 37.
42-نگاه کنیدبه:گزارش پارسونز:

http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/4014855/National-Archives-British-ambassador-to-Iran-failed-to-predict-downfall-of-Shah.html
43-نگاه کنیدبه:
https://www.balatarin.com/permlink/2010/9/27/2202880
44-گفتگوی نگارنده بادکترروح الله عباسی،استاددانشگاه های پاریس(25می،2006،پاریس).دکترعبّاسی ازاین«مشاورنزدیک آیت الله خمینی»نام برده،امّانگارنده،ازذکرنام وی پرهیزمی کند.توضیح آقای ابوالحسن بنی صدرکه بااوریانافلاچی دیدارداشته،می تواند روشنگراین ماجراباشد.گفتنی است که بهنگام اقامت آیت الله خمینی در«نوفل لوشاتو»،دکترعبّاسی درپیوندبادکترحسن حبیبی(یکی ازیاران ومشاوران نزدیک آیت الله خمینی) وهمسرش،به بیت آیت الله خمینی رفت وآمدداشته وازنزدیک شاهدوناظربرخی جریانات بوده است.کتاب وی بنام«خاطرات یک افسرتوده ای» توسط نگارنده و به همّت آقای حمیدشوکت ازسوی«انتشارات فرهنگ» منتشرشده است.
45-نگاه کنیدبه:خاطرات دکتریزدی،ج3،صص314-324،ونیزنگاه کنیدبه:
http://www.bbc.co.uk/persian/iran/2015/02/150201_u01-revolution-cottam

46- Michel Foucault et l’Iran
Michel Foucault et l’Iran », Le Matin, no 647, 26 mars 1979, p. 15. (Réponse à C. et J. Broyelle, « À quoi rêvent les philosophes ? », Le Matin, no 646, 24 mars 1979, p. 13.) Dits Ecrits tome III texte 262, édition de Gallimard, Corriere della sera, no 36, 13 février 1979, p. 1

47 – Le Monde,2Février1979
دربارهء انعکاس وقایع انقلاب مشروطه وانقلاب اسلامی ایران درروزنامه های «زمان»و« لوموند»،نگاه کنیدبه رسالهءدکترای محمدتاج دولتی:
Tadjdolati,Mohammad:Les révolutions Iraniennes dans les presse Française à travers “Le Temps” et “Le Monde” ,Paris,Janvier 1995
48-برای نمونه هائی ازاین «بشارت نامه ها»،نگاه کنیدبه:

     http://mirfetros.com/fa/?p=16924    
49- Le Monde,13 Janvier 1979
50- Arendt , Hannah ,Le Système totalitaire, traduction par Jean-Louis Bourget, Robert Davreu et Patrick Lévy, Editions Seuil,Paris, 1972,
51- جامعهء باز و دشمنانش،کارل پوپر،ترجمهء علی اصغر مهاجر،ج 1 ،تهران، 1364
همچنین نگاه کنیدبه:
http://mirfetros.com/fa/?p=179

مردانِ تأثیرگُذار

دو هفته قبل از انتخابات ریاست جمهوری در آمریکا،دخترجوانی با متهم کردن رئیس جمهورِ  وقت به داشتن رابطۀ جنسی با وی، موقعیّت انتخابِ دو بارۀ رئیس جمهور را دچار مخاطره  می سازد.مشاورِ مخصوص رئیس جمهور با کمک فردی بنام Brean ،متخصّص در منحرف کردن افکارِ عمومی، کوشید تا برای این«بحران انتخاباتی» راه حلّی بیابد.

رئیس جمهور- که در چین بسر می برَد- با تظاهر به «بیماری»،از بازگشت به واشنگتن پرهیز می کند،در حالیکه مشاور مخصوص رئیس جمهور و «متخصّص منحرف کردنِ افکار عمومی» می کوشند تا تولید کنندۀ سینمائیِ ثروتمندی بنام Stanley Motss را برای مهندسی و «ساختن» یک سناریوی جنگی علیه کشور کمونیستِ آلبانی قانع کنند.شایعۀ یک چمدان حاوی بمب در کانادا ،ساختن ترانه ای در حمایت از مردم آلبانی و گزارش ساختگی یک دختر جوان آلبانیائی در روستائی بمباران شده(که همۀ صحنه های آن،در استودیوئی در هالیوود «ساخته» و «مهندسی شده») و صحنۀ انبوه کفش های پراکنده و عروسک های له شدۀ کودکان بمباران شده!(که یادآورِ انبوه کفش های پراکندۀ تظاهرکنندگانِ«میدان ژاله»در 17 شهریور57 می باشد)،باعث شد تا ناگهان توجۀ تلویریون های آمریکا از ماجرای افتضاح آمیز رئیس جمهور به«جنگ آلبانی» جلب شود.در موجِ عظیم تبلیغاتیِ شبکه های رادیو-تلویریونی،رئیس جمهور از چین به آمریکا بر می گردد و اعلام می کند که جنگ با آلبانی تمام شده…انبوهی از پوتین های نظامیِ مردمِ عادی بر سیم های برق و تلفنِ شهرها نشانۀ پایان جنگ و همبستگی مردم با یک فردِ روانی است که نه در جنگ با آلبانی بلکه بدست دهقانی- بخاطر تجاوز به دخترش-کشته شده ولی اینک،تابوت وی به عنوان«سرباز وطن» و«قهرمانِ جنگ» با احترامات ویژۀ  نظامی،به گورستان قهرمانان مشایعت می شود.

در هیاهوی هوشرُبای رادیو-تلویریون ها،رئیس جمهورِ متهم به داشتن رابطۀ جنسی- بار دیگر-انتخاب می شود ولی در این میان-با وجودِ توافقات قبلی-تولیدکنندۀ ثروتمندِ فیلم Stanley Motss تصمیم می گیرد تا واقعیّت ماجرا را فاش کند،اما او بزودی توسط عواملBrean(متخصّص منحرف کردن افکار عمومی)کُشته و جسدش -به عنوان«سکتۀ قلبی»-در پُشت فرمان اتومبیل اش پیدا می شود.

فیلم فوق العادۀ «Wag the Dog »(که در فرانسه به نامِ«مردانِ تأثیرگُذار» اکران شده)به کارگردانی Barry Levinson با بازی درخشان«روبرت د نیرو» و «دستن هوفمن» واقعیّت سیاست دولت های آمریکا در ایجاد آشوب های مصنوعی و «انقلاب های مهندسی شده» را نشان می دهد و  تئوریِ ادوارد برنیز (Edward Bernays) مبنی برنقش تبلیغات(Propaganda)در«ساختن افکارِ عمومی»به منظور انجام انقلاب و کودتا را برجسته می کند.ما اینگونه آشوب های خیابانی و صحنه سازی های سیاسی را در جریان حوادث مهندسی شدۀ سال57(مانند آتش زدن سینما رکس آبادان،میدان ژاله و…) بیاد داریم.انتشار کتاب پُرفروش«سقوط 79» در اوایل سال1977 و شباهت های حیرت انگیزحوادث و خصوصاً قهرمانان اصلی کتاب(شاه و پادشاه عربستان سعودی)،شاید سناریوی شرکت های بزرگ نفتی برای جنگ روانی علیه شاه بود که 2 سال پیش از حوادث57 توسط«پل اميل اردمن» منتشر شده بود! (1)

زمستان

«انقلاب اسـلامی» از آغاز برای نگارنده،مشکوک و نامتعارف بود و لذا،در فروردین ماه و اردیبهشت 57 با انتشارکتاب های«اسلامشناسی» و «حلاج» و سپس«آخرین شعر»(مرداد ماه 57)ضمن اشاره به حاکمیّت تازی ها و نازی ها،احساسم را نسبت به ماهیّتِ مشکوکِ حوادثِ جاری  ابراز کرده بودم، دریغا که بقول احمدشاملو:

-«آنان به آفتاب شیفته بودند و
اکنون
با آفتاب‌گونه‌یی
آنان را
اینگونه
دل
فریفته بودند!».(2)

  بعدها نیز در یک مقایسۀ تطبیقی،وجوه مشترک فلسفۀ سیاسی آیت الله خمینی با فاشیسم را بررسی کرده(3)  و با اعتقاد بر اینکه:«انقلاب سال 57 نالازم ترین و غیرضروری ترین انقلاب در تاریخ انقلاب های دو قرن اخیربود»،کوشیدم تا ضمن طرح پُرسش هائی،علل و عوامل این رویدادِ سرنوشت ساز را مورد بازبینی و تأمّل قرار دهم،از جمله:

1 ـ تأثیر حضور اتحاد جماهیر شـوروی کمونیستی در مرزهای طولانی با ایران و تحرّکات و تحریکات دائمی این دولت برای دسـتیابی به آب های خلیج فارس و سـلطه بر ایران از طریق حزب توده در ایجاد تحوّلات سال 57 چه بود؟
2 ـ تحولات سـیاسی در افغانسـتان و اسـتقرار«ارتش سـرخ» و ایجاد یک رژیم كمونیسـتی وابسـته به شـوروی در این کشور،آیا خطر كمونیسـم در ایران و در نتیجه: ضرورت ایجاد یک«كمربند سـبز» در مقابله با«ارتش سـرخ»را در ذهن و ضمیر دولت های غربی (خصوصاً دولت آمریکا) تقویت نكرده بود؟

3 ـ اسـتقلال طلبی های شـاه در میان كشـورهای منطقه و خصوصاً رهبری وی در هدایت سـازمان«اوپک»جهت افزایش قیمت نفت و انعكاسـات این افزایش قیمت یا «شـوک نفتی»بر اقتصاد اروپا و آمریكا و خصوصاً تهدیدات صریح شـاه مبنی بر«پایان دادن به قراردادِ اسارت بار ِنفتی با کنسرسیوم در سال 1979=1357»و تأکید بر اینکه:«با پایان قرارداد کمپانی های نفتی در سال1357=1979دیگر به هیچوجه قراردادهای نفتی با کنسرسیوم تمدید نخواهد شد»موجب خشمِ دولت های آمریكا و دیگرکشورهای غربی نبود؟
4 ـ سـودای شـاه در ایجاد یک ارتش مدرن و قدرتمند (با توجه به حسـاسـیّت ژئو پولیتیكی ایران و تمایلات اشغالگرایانۀ صدّام حسین) و تلاش های پیگیر شـاه برای خرید و احداث نیروگاه های هسته ای و ارتقاء ایران به یک قدرت اتمی در منطقه و نیز سفارش خرید7 فروند هواپیمای بسیار پیشرفته و تجسّسی«آواکس»در سال های 1354-1356،آیا باعث نگرانی دولت های منطقه(خصوصاً عربستان سعودی)و برخی از دولتمردان آمریكا نبود؟
5 ـ همۀ این اسـتقلال طلبی ها و بلند پروازی ها به اضافۀ نوعی تحقیر و تهدید کشورهای غربی و«چشم آبی ها»که در مصاحبه های مطبوعاتی و رادیو- تلویزیونی شاه با خبرنگاران خارجی نمایان بود،و نیزتأكیداو برتاریخ و تمدن2500سال ایران، آیا در ذهن و ضمیر دولت های آمریكا و اروپا از شـاه تصویر یک «مغرور» و «سـركش» را تداعی نمی كرد؟.در اینصورت،کتاب سِر آنتونی پارسونز(آخرین سفیرانگلیس درایران)بنام «غرور و سقوط»می تواند تأمّل انگیزباشد!(4)
6-حضورسران آمریکا و اروپا در«کنفرانس گوادلوپ»و تصمیمات آن،چه نقشی درسرنگونی رژیم شاه داشت؟
7-باتوجه به خصلت عُمدتاً غیراسلامی جنبش مشروطیّت و نهضت ملّی شدن صنعت نفت و با توجه به تحولات اجتماعی سال های 1340-1350 و تغییرِ ساختارهای اقتصادی-اجتماعی و فرهنگی ایران-اساساً-نامیدن رویداد سال 57 با صفت«اسلامی»تا چه حد می تواند واقعی و درست باشد؟

8-و سرانجام:نبودن دموکراسی و آزادی های سیاسی در ایران،بیماری شاه و برخی نارضایتی های مردمی،چه نقشی در رشد مساجد و حوزه های دینی- بعنوان سنگر و پایگاهی برای اعتراضات مردمی و در نتیجه،ظهورآیت الله خمینی- داشته است؟(5).

انقلاب سال 57 و علل و عوامل آن،پدیده ای چندبُعدی و پیچیده است که با وجود انتشار کتاب ها و مقالات بسیار،هنوز به بحث و بررسی های کارشناسانه نیازمند است چرا که فقدان منابع آرشیوی و اسناد دست اول،خصوصاً عدم انتشار متن کامل اسناد محرمانۀ دولت آمریکا(6)،پژوهشگر محتاط را از قضاوت نهائی در این باره برحذر می دارد.هدف نگارنده در نوشتۀ حاضر اینست تا از لابلای روایت مردانِ اوّلِ شاه و خمینی:«خاطرات دکتر امیراصلان افشار»(7)و«خاطرات دکتر ابراهیم یزدی»(8) نگاهی تازه به«انقلاب اسلامی»داشته باشد تا از این طریق، پاسخی برای برخی پرسش  ها بیابد،بی آنکه در این باره مُدعی«کشف تمام حقیقت»باشد!.

روایت مردانِ اوّلِ شاه و خمینی!

دکتر امیراصلان افشار یکی از دولتمردان خوشنام و از دیپلمات های برجستۀ دوران محمدرضاشاه پهلوی بود.وی پس از اخذ دکترای علوم سیاسی از دانشگاه اتریش (1942)وارد وزارت امورخارجۀ ایران شد.او در زمان ملی شدن صنعت نفت،جوان ترین عضو سفارت ایران در هلندبود که بخاطر دانستن چند زبان(از جمله هلندی)،رابط سفارت ایران در ارائۀ مستندات دولت مصدّق به دادگاه لاهه بود و دراین راه،تلاش های بسیارکرد.بعدها،علاوه بر ریاست وی بر«شورای حُکّام آژانس بین المللی انرژی اتمی»(در وین)،شرکت او درکمیتۀ اقتصادی سازمان ملل،حضور در بسیاری از کنفرانس های بین المللی(مانندکنفرانس باندونگ در اندونزی)،سفیرایران در اتریش ،سفیرایران در آلمان و خصوصاً سفیرایران در آمریکا بخشی ازکارنامۀ سیاسی-دیپلماتیک دکترافشار بشمار می رود.

دکترابراهیم یزدی-امّا-ابتداء عضو«نهضت خداپرستان سوسیالیست» بود و باآغازنخست‌وزیری دکتر محمد مصدق به نهضت ملی شدن صنعت نفت پیوست و در کمیته‌های دانشجوئی،سیاسی و اجرایی جبهۀ ملّی فعال شد و تا عضویّت در هیأت تحریریه و ناشر روزنامهٔ «راه مصدّق» ارتقاء یافت.در سال 1339 یزدی برای تحصیل در رشتۀ پزشکی به آمریکا رفت و به عنوان دبیر شورای مرکزی جبهۀ ملی ایران(شاخۀ آمریکا) و عضو هیأت اجرایی و مسئول تشکیلات جبههء ملّی، عضو هیأت تحریریۀ مجلۀ «اندیشۀ جبهه» (ارگان جبهۀ ملی)فعالیت نمود. با تاسیس «نهضت آزادی ایران» توسط مهندس مهدی بازرگان (درسال1340 ) ابراهیم یزدی به همراه مصطفی چمران،علی شریعتی و صادق قطب‌زاده به تأسیس شاخه‌های اروپا و آمریکای این سازمان پرداخت و به عنوان رییس شورای مرکزی «نهضت آزادی ایران»در خارج از کشور انتخاب ‌شد.وی در سال 1344 /1964با همکاری مصطفی چمران و محمد توسلی با ایجاد«سازمان مخصوص اتحاد و عمل»(سماع)به تاسیس اولین پایگاه آموزش جنگ‌های مسلحانه علیه رژیم شاه،در مصر و سپس در جنوب لبنان (در پیوند با«یاسرعرفات»و دیگرگروه های فلسطینی)اقدام کرد.سازمان «سماع»ازکمک های مالی،نظامی و رادیوئی ِ دولت مصر برخورداربود(یزدی،ج2،صص299–306)در حالیکه رئیس جمهور مصر،جمال عبدالناصر،درآن زمان در بارۀ مالکیّت جزایرخلیج فارس و استان خوزستان با محمدرضاشاه  دشمنی شدید داشت.بهمین جهت،بعدها،گروه های مسلّح«ناصری»(هواداران جمال عبدالناصر)در لبنان و مصرمدّعی بودند که در ایجاد انقلاب اسلامی ایران  نقش داشته اند(یزدی،ج2،صص317).

-«درکل حدودهشتصدهزاردلار[ازدولت قذّافی]کمک مالی گرفتیم».(10).

بنظرمی رسدکه خاطرات دکتریزدی،از یکطرف، برای رفع شُبهه از کسانی است که به«توطئهء بردن شاه وآوردن خمینی ازطرف آمریکاوانگلیس»اعتقاددارند، و ازطرف دیگر،خاطرات وی پاسخ به مخالفان حکومتی او می باشد که همواره دکتریزدی را«آمریکائی»نامیده وازاین طریق،گذشتهء سیاسی ومبارزاتی وی را موردتهاجم وتردیدقرارداده اند.دکتریزدی«همچنان انقلاب اسلامی ایران را یک رویداد بزرگ تاریخی مردمی و یک انقلاب کلاسیک میداند»(خاطرات،ج3،ص19)ولذا،دراعتراض به انتقادات وبی حرمتی های میراث خواران انقلاب،درنامهء گلایه آمیزی به سیداحمدخمینی یادآورمی شود:

-«اگر کسی نداند، شما خوب میدانید که «برنامهء سیاسـی و اجرایی» آقای خمینی را من تنظیم کرده و ایشان تصحیح و تنقـیح نمودنـد، کـه بعدها بر طبق آن، شورای انقلاب و دولت موقت تأسیس گردید… شما به کسی این اتهامات پوچ و بی اساس را زده ایدکه طرّاح و مؤسس سپاه پاسداران بوده اسـت،طراح ومبتکر«روزقدُس» بوده است، طراح اصلی و اولیّهء برخی دیگر از نهادهای انقلاب بوده است».(خاطرات،ج3،ص443،نامهء 24بهمن 1369).

متاسفانه اسنادآرشیو وزارت امنیّت آمریکا دراین باره،ساکت ویادستخوش حذف وخط خوردگی های فراوان است و اسنادسفارت آمریکادرایران معروف به«اسنادلانهء جاسوسی»نیربطورحیرت انگیزی پاکسازی شده و حتّی فاقدمذاکرات آیت الله خمینی با آمریکائی ها درپاریس ویاران وی درایران می باشند.حسن ماسالی، یکی از مسئولان اصلی جبههء ملّی(بخش خاورمیانه) وآشنا با دکتریزدی،ضمن اشاره به تماس های دکتریزدی باآمریکائی هابرای«ساختن یک رهبرانقلابی»ازآیت الله خمینی،دربارهء دیدگاه های مذهبی دکتریزدی درآن زمان یادآورمی شود:

-«او(دکتریزدی)ازجریان های دانشجوئی سیاسی که خودرا سکولار(یعنی طرفدارجدائی دین ازحکومت)می نامیدند،بیزار بود و این محافل را نجس می دانست… وبهمین جهت درتگزاس،انجمن اسلامی برپاکرده وباروضه خوانی وتفسیرقرآن،خودرامشغول کرده بود»(11).

دکتریزدی درجلددوم خاطرات خویش به ارتباطات،دیدارهاوگفتگوهای مستمرخودباعلمای نجف وخصوصاًبا آیت الله خمینی پرداخته ومی نویسد:که درسال1351،بامُجوّز کتبی آیت الله خمینی،وی نمایندهء خمینی برای دریافت«وجوهات شرعیّه»بود.بخشی ازاین«وجوهات»برای مبارزه علیه  رژیم شاه«هزینه می شد»(یزدی،ج2،ص252).
انتقال آیت الله خمینی از ترکیه به نجف بقول دکتریزدی:« امکانات مناسب تازه ای برای همکاری و همگامی و همکُنشی و تا حدود زیادی همزبانی، میان روحانیت به طورعام و آقای خمینی به طور خاص و روشنفکران دینی خارج از کشور (انجمن های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریكا و نهضت آزادی ایران در خارج ازكشور) و هم چنین روشنفکران غیرمذهبی (سازمانهای دانشجویان ایران وكنفدراسیون جهانی دانشجویان ایرانی) به وجود آورد.طی حدود 12 سال(1345 تا 1357) ارتباط سازمان یافتهء بی سابقه ای میان دو طرف شکل گرفت».(یزدی،ج3،مقدمه،ص16).
بدین ترتیب،اتحاد نیروهای چپ،ملّی ومذهبی درخارج ازکشور،ارتش نبرومندی بوجودآورده بودکه با امکانات مالی -تدارکاتی وزرّادخانهء تبلیغاتی خویش(که بخشی ازسوی دولت های مصر،لیبی،عراق و… تأمین می شد)،کارزارِ عظیمی علیه شاه واصلاحات ارضی واجتماعی وی  آغازکردند.
بهنگام اقامت در آمریکا،دکتر یزدی به تاسیس انجمن اسلامی دانشجویان وپزشکان آمریکا و کانادا و«جامعهء مسلمانان هوستون»پرداخت.این سازمان،بزرگترین سازمان اسلامی در آمریکا به شمار می‌ رفت.تظاهرات،راه پیمائی ها،اعتصاب هاوبست نشستن های دکتریزدی ویاران او علیه شاه (ج2،صص421-461)،باعث شده بودتا بهنگام تحولات سال1357دکتریزدی برای روزنامه ها و رادیو-تلویزیون های آمریکا چهره ای آشنا باشد.
دکتریزدی بهنگام اخراج آیت ‌الله خمینی از عراق،به کمک صادق قطب زاده، موجبات اقامت آیت الله در«نوفل لوشاتو»را فراهم ساخت وازاین هنگام،مشاور ارشد آیت الله خمینی ومسئول اموراجرائی وارتباطات بین المللی خمینی گردید.در بهمن ماه 1357، دکتریزدی به دستور‌آیت الله خمینی عضو«شورایعالی انقلاب اسلامی ایران»شد.وی درمحاکمهء افسران بلندپایهء ارتش ایران،ازجمله منوچهرخسروداد(فرماندهء نیروی هوائی)،مهدی رحیمی(فرماندارنظامی تهران)،نقش داشته وبه روایت آیت الله خلخالی،بازپرس این محاکمات بود (12) .

باتشکیل«دولت موقت انقلاب»، دکتریزدی به سِمَت «معاون نخست‌وزیردر امورانقلاب» برگزیده شد ومدتی نیز«وزیرامورخارجهء دولت موقت انقلاب» گردید.

شاه،درکنار«مارتین لوترکینگ»،

نامزد دریافت جایزهء صلح نوبل!

در زمانی که نیروهای ملی،مذهبی و چپ ایران درمصر،الجزایر،لیبی،عراق،لبنان،فلسطین ،کوباوچین درتدارک مبارزهء مسلحانه علیه شاه بودند،بخاطراصلاحات ارضی واجتماعی وتحوّلات اساسی درجامعهءایران،ونیزبپاس تلاش های محمدرضا شاه دربرقراری صلح  بین مصرواسرائیل،کمیتهء بین المللی صلح نوبل،پس ازبررسی های فراوان،نام محمدرضاشاه را درکنارنام«مارتین لوترکینگ»درفهرست نهائی خودقرارداد.طبق مقرّرات کمیتهء صلح نوبل،این کمیته پس ازگذشت 50سال مُجازبه افشاء وانتشاراسامی نامزدهای نهائی دریافت جایزهء صلح نوبل است.اینک در«گزارش کمیتهء جایزهء  صلح نوبل» یادآوری شده  که در اصل، 43 نفر برای آن سال نامزد شده بودند که پس ازبررسی های اولیّه، 13نفربه لیست نهائی راه یافتندو در پایان، دکتر«مارتین لوترکینگ» موفق به کسب جایزهء صلح نوبل برای سال 1964شد.در لیست نهائی کمیتهء جایزهء صلح نوبل،نام محمدرضاشاه پهلوی بعدازنام «مارتین لوترکینگ»قراردارد!

موقعیّت دین درآستانۀ انقلاب اسلامی

باتوجه به خصلت عُمدتاً غیردینی جنبش مشروطیّت،رضاشاه –بعنوان تجسّم بخش مهمی ازآرمان های انقلاب مشروطیّت-بدنبال بنیانگذاری جامعه ای مدرن مبتنی برجدائی دین ازسیاست بود و بهمین جهت،درزمان رضاشاه،مذهب وسازمان ها ونهادهای مربوط به روحانیّت شیعه،شدیداً محدود و تضعیف شده بودند(13).درجنبش ملّی شدن صنعت نفت نیزباوجودرهبران برجستهء مذهبی-مانندآیت الله کاشانی-رهبری جنبش -عُمدتاً-در دست نیروهای سکولاربود.رفرم ارضی واصلاحات اجتماعی شاه درسال های 40- 56 سپهرفکری وفرهنگی جامعه رانیز تغییرداده بودوباعث پیدایش اقشاروطبقات نوینی شده بودکه عنایتی به مذهب-بعنوان یک آرمان حکومتی-نداشتند،به همین جهت،ایدئولوگ های برجستهء اسلام سیاسی،مانندآیت الله مطهری وعلی شریعتی،از«حالت نیمه مرده ونیمه زندهء اسلام ووضعیّت خطرناک آن»سخن می گفتند.(14).به عبارت دیگر،دراین سال ها مذهب به درون«حوزه»ها و«مسـجد» ها رانده شـده بود و اسـاسـاً نقشی در تحوّلات سـیاسی – اجتماعی ایران نداشـت.دکترابراهیم یزدی ضمن ارائهء آماری از180هزارروحانی درشهرهاوروستاهای ایران،تأکیدمی کند:
-« اکثریت قریب به اتفاق روحانیان ایران، باوضعیت و مقتضیات سیاسی، اجتماعی و گرایشات ذهنی مردم بیگانه بوده اند. این بی اطلاعی نقطهء ضعفی در جنبش روحانیان بود».(یزدی،ج3،ص15).
نیروهای فعّال سـیاسی و فرهنگی درسـال های 50 ( روشـنفکران و دانشـجویان) اکثراً، نیروهای سکولار بودند.دراین باره کافی است که به ترکیب «کانون نویسندگان ایران»-بعنوان نماد ِجغرافیای فرهنگی جامعهء ایران- بنگریم که 95% اعضای آن،افرادی لائیک وسکولار بشمارمی رفتند.درآن زمان فقط یک روحانی بنام «شیخ مصطفی رهنما»عضو کانون نویسندگان ایران بود که اوهم ،نقدفیلم ومطالبی غیرمذهبی وسکولار در روزنامه های کیهان و اصلاعات منتشرمی کرد.رشـد روزافزون نیروهای غیرمذهبی وانزوای نیروهای اسـلامی درعرصهء سـیاسی ـ فرهنگی جامعه آنچنان بود که بقول حجت الاسـلام سـید محمّد خاتمی:
-« دانشـگاه های ما، مرعوب هیاهوی تبلیغی الحاد بودند و بچه های مسـلمان در دانشـگاه های ایران قاچاقی زندگی می کردند.» (15).
پژوهشگرانی که افزایش تعدادمساجد،مجالس تدریس قرآن ومدرسه های دینی درزمان محمدرضاشاه رانشانه ای از«اسلام پروری ِ محمدرضاشاه»و«پایگاهی برای ظهورانقلاب اسلامی»تلّقی کرده اند،متأسفانه  به واقعیّت های زیر توجهی ندارند:
-احداث وافزایش مساجددرزمان محمدرضاشاه،امری شخصی وخصوصی بوده ودولت درایجادآنها نقشی نداشت.
-تراکم وتزایدجمعیّت درشهرهائی مانندتهران،مساجدتازه ای رابرای افراد،خصوصاً روستائیان مهاجر -لازم وضروری می ساخت.
-«مدارس دینی» در زمان محمدرضا شاه،مدارسی خصوصی بودند و با «مدارس قرآنی»درافغانستان یا پاکستان تفاوت ماهوی داشتند.نگارنده که درسال1346 دورهء ششم دبیرستان رادر«مدرسهء ملّی مهدویّه»لنگرود(به ریاست حجت الاسلام تقوائی)سپری کرده،می تواند ادعاکند که آموزش وپرورش این مدرسه-اساساً-غیراسلامی بوده وبسیاری ازدبیران برجسته وسکولار ِشهر،دراین دبیرستان  تدریس می کردندو«شرعیّات»دراین مدرسه  جائی درحد ِمدارس دولتی داشت!
بنابراین:تلقّی ازمسـاجد و مدارس اسـلامی به عنوان«شـبکه ای  گسترده در سـازماندهی و بسـیج توده ای در سـال های 50-57» تا حدود زیادی اغراق آمیز اسـت،زیرا که درقبل از رویدادهای57، این شـبکه ها – پنهان و آشـکار- تحت نظر دولت(سـازمان اوقاف و سـاواک)قرار داشـتند وازعملکردهای سـیاسی ناچیزی برخوردار بودند.
محمدرضاشاه نیزمی نویسد:
-«مبارزهء سیاسی بامن ازمیان جامعهء روحانیّت آغازنشدبلکه دراواخرسال1976 گروهی ازچپ گرایان ومحافل سیاسی غیرمذهبی بابرخورداری ازحمایت شخصیّت های سیاسی خارجی،مبارزه وشایعه پراکنی ودروغ پردازی را آغاز کردند»(16).
دررویدادهای سال 57اولین گروه های اعتراضی علیه رژیم شـاه، روشـنفکران لائیک و دانشـجویان سکولاربودند:«شـبِ شـعرِ کانون نویسـندگان ایران»وادامهء آن در دانشـگاه آریامهر (شـبِ شـعر سـعید سـلطانپور) به اعتراضات و اعتصابات دانشـجوئی دامن زد.برای اولین بار،شـرکت کنندگان دراین شـب ها،به خیابان ها ریختند و مبارزهء ضد دولتی را عمومی کردند.تنها پس ازاعتراضات روشـنفکران واعتصابات دانشـجویان بودکه نیروهای مذهبی (بازاریان وطُلاّب) جرأت یافتند و شـروع به اعتراض، بسـتن بازارها و راهپیمائی کردند.شـعارهای مردم  دراین دوره-عموماً-شـعارهای عام ودموکراتیک(مانندآزادی مطبوعات،آزادی زندانیان سـیاسی و…) بود،امّاچندماه بعد،تقارن تظاهرات ضددولتی باروزهای مُحرّم -خصوصاً تاسوعاوعاشورا -بتدریج،به شعارهای مردم رنگ اسلامی داد و ازاین هنگام ما شـاهد شعارهای مشخصی بانام آیت الله خمینی و استقرارحکومت اسلامی بودیم،درحالیکه اکثرعلمای برجستهء مذهبی ومراجع تقلیدمهم(مانندشـریعتمداری،گلپایگانی،خوئی و…) درحوادث 57،موضعی متفاوت ومحافظه کارانه داشـتند(17).

آیت الله خمینی خواستاربازگشت به ایران!

شـورش 15 خرداد42 آیت الله خمینی برای عموم مردم ایران جاذبه ای نداشت و به همین جهت، این شـورش مذهبی در چند روز اوّل، در قم و تهران خاموش وفراموش شـد.موقعیّت ومقام آیت الله خمینی دراین زمان آنچنان ضعیف بودکه بقول دکترابراهیم یزدی:

-«بعد از قیام 15خردادو تبعید آقای خمینی به ترکیه، نجف حرکت شایسته ای متناسب با مسائل آن روز از خود نشان نداده بود…اعتراضات علمای عراق می توانست در این رابطه موثر باشد،اما نجف متأسفانه ساکت و آرام بود».(یزدی ،ج3،ص41).

به روایت دكتر سـیروس آموزگار: در سـال 55 یكی از مقامات عالی رتبه^ء ایرانی ( ایرج گلسـرخی، مسـئول امور اوقاف و حجّ و زیارات ) سـفری به عراق داشـت و با اسـتفاده از فرصت به زیارت مرقد امام علی در نجف رفت. بهنگام زیارت، فردی به مقام ایرانی نزدیک شـد و گفت:

-« لطفاً فردا-بهنگام نمازصبح -در حرم باشـید، شـخص مهمی كار واجبی با شـما دارد »…

مقام عالی رتبه^ء ایرانی، سـحرگاه فردا به حرم امام علی رفت و با تعجّب دید که آن شـخص مهم،«آیت الله روح الله خمینی» اسـت که آمده بود و از مقام ایرانی می خواسـت که واسـطه شـود تا او (خمینی) در آن سـن و سـال پیری،از تبعید به ایران برگردد …(18)

هوشنگ معین زاده(نویسنده ومسئول امورامنیّتی سفارت ایران دربیروت)نیزتأئیدمی کندکه درخواسـت بازگشـت خمینی به ایران قبلاً نیز توسـط«امام موسی صدر»از طریق سـفارت ایران در بیروت، به سـاواک گزارش شـده بود(19).

دکترحسین شهیدزاده،سفیرایران درعراق که بخاطرپیوندهای خانوادگی،روابط نزدیکی باروحانیون داشت،تأکیدمی کند:چندماه قبل ازانقلاب ،آیت الله خمینی خواهان بازگشت به ایران بود(20).

دکترامیراصلان افشارنیزضمن تأکیدبر«منشاء خارجی شلوغی های ایران درسال 1357»،یادآورمی شود:

–«ازخمینی درآن زمان،اصلاً خبری نبودوحتی درسال 1355اوخواستاربازگشت محترمانه به ایران ورفتن بی سرو صدا به قم شده بود».(افشار،صص520-521).                                

                                                          بخش دوم

زیرنویس ها:
1- 

The Crash Of’79 , Paul Emil Erdman,New York,1976

سقوط 79 ،ترجمهء حسين ابوترابيان،چاپ اول،انتشارات اميركبير،تهران،دی ماه 1357
2-برای نمونه هائی ازاین«دل-فریفتگی»ها،نگاه کنیدبه مقالهء زیر:

http://mirfetros.com/fa/?p=16924   
3-ملاحظاتی درتاریخ ایران، بخش سوم ،نشرفرهنگ،کانادا،1988
4- پارسونز،سِر آنتونی، غرور و سقوط (ایران 1352- 1357)،ترجمهء منوچهرراستین،تهران،1363

5-نگاه کنیدبه:دیدگاه ها،نشرعصرجدید،سوئد،1993،صص79-102 ؛دکترمحمدمصدّق؛آسیب شناسی یک شکست،،نشرفرهنگ،کانادا،2008،صص369-42

6- برخی از این اسناددرآرشیو امنیّت ملی آمریکاقابل دسترسی است که -متأسفانه -درموارد متعدّد ،نام مأموران وعوامل سازمان سیا،افراد وشخصیّت های درگیردراین ماجرا،حذف یاسیاه شده اند:
http://www2.gwu.edu/~nsarchiv/nsa/publications/iran/iran.html
7-خاطرات دکترامیراصلان افشار،درگفتگوباعلی میرفطروس،چاپ دوم،نشرفرهنگ،کانادا،2012
8-خاطرات دکترابراهیم یزدی:شصت سال صبوری و شکوری(درسه جلد)،نشرندای آزادی،تهران،1389-1392.این کتاب ازطریق اینترنت نیزقابل دسترسی است:
http://www.nedayeazadi.net
9-نگاه کنیدبه :ماسالی،حسن، نگرشی به گذشته و آینده،ج1،آلمان،تابستان 1393،ص402-403؛نگاهی ازدرون به جنبش چپ ایران، گفتگوبامهدی خانباباتهرانی،بکوشش حمیدشوکت،ج2،آلمان،اردیبهشت1366، صص373- 391.
10-نگاه کنیدبه: ماسالی،ص393.شاه در«پاسخ به تاریخ»(ص214)اشاره می کندکه«برای انحراف ومشوب کردن اذهان جوانان ودانشجویان ما نزدیک به 250میلیون دلارازطرف دولت لیبی تأمین شده بود!».دربارهء گروه های ایرانی مستقردرمصر،عراق،لیبی،الجزایر،لبنان،یمن جنوبی،فلسطین،چین،کوباو…نگاه کنیدبه خاطرات امیرپیشداد،خسروشاکری،عبّاس معماریان،حسین حریری وهوشنگ شهابی:اندیشهء پویا،شمارهء 22،،آذر1393،صص73-89؛ماسالی،ج1؛خانباباتهرانی،ج1و2.برای آگاهی ازبرخی نشریات ومواضع سازمان های سیاسی درخارج ازکشور،نگاه کنیدبه:شوکت،حمید،کنفدراسیون جهانی محصّلین ودانشجویان ایران(اتحادیهء ملّی)،چاپ دوم،نشرگردون،آلمان،1377.

 11-نگاه کنیدبه:ماسالی،ج1،صص385-386

 12-ایّام انزوا(خاطرات آیت‌الله شیخ صادق خلخالی)،ج1،نشرسایه،تهران،1379،ص 360
13-دراین باره نگاه کنیدبه:سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج،بکوشش چارلز ملویل ،گوین همبلی، پیترآروی ،ترجمهء عباس مخبر ،نشرطرح نو،تهران،1371؛ بصیرت منش،حمید،علما ورژیم رضاشاه(نظری بر عملكرد سياسی- فرهنگی روحانيون در سالهای 1305-1320)، تهران،نشرعروج،تهران،1376 ؛تقی زادهء داوری، محمود واميدبابايی:«برّرسی ِ فرایند محدودکردن ِنفوذسازمان روحانیِّت شیعه درزمان رضاشاه»: فصلنامهء شيعه شناسی،شماره 31 ،پاييز 1389
14-دراین باره نگاه کنیدبه آثارزیر:
-احیاء فکردینی،مرتضی مطهری
-علل گرایش به مادیگری(ماتریالیسم)،مرتضی مطهری
-اصول فلسفهء وروش رئالیسم،سیدمحدحسین طباطبائی،مقدّمهء مرتضی مطهری
-رهبری نسل جوان،مرتضی مطهری
-اسلام جوان،مهندس مهدی بازرگان
-اُمّت وامامت،علی شریعتی
-اسلامشناسی،ج2،شریعتی
-یادویادآوران،علی شریعتی
-پروتستاتیسم اسلامی،علی شریعتی
-پدر،مادرها!مامتهمیم،علی شریعتی.
15- مقالهء«تهاجم هنرمندانه به مبادی الحادی مدرن»،کیهان هوائی،27خرداد1366،ص26؛مقایسه کنیدبانظرعلی شریعتی:بازگشت به خویش،مجموعه آثار27،نشرالهام،تهران،1361،ص248.آیت الله مصطفی محقّق داماد نیزدراین باره تأکیدمی کند:

-«نمی دانیدکه گرایش چپی چطورتوسعه پیداکرده بود!،عالمان بزرگ،عمّامه های کبیره و ریش های مهیب،همه چپ شده بودند»،نگاه کنیدبه:نشریهء مهرنامه،شمارهء52،تیرماه1396،صص242-244
16 – پاسخ به تاریخ،ص 219.ازاین کتاب،ترجمه ها وچاپ های متعدّدی منتشرشده،نسخهء مورد استفادهء من درلینک زیرقابل دسترسی است:

http://www.adabestanekave.com/book/Mohammad_Reza_Pahlavi_-_Pasokh_be_Tarikh.pdf
 17 – میرفطروس،علی،آسیب شناسی یک شکست،چاپ چهارم،نشرفرهنگ،کانادا،2012،صص491-495.
18 -گفتگوی نگارنده بادکترسیروس آموزگار،پاریس،25نوامبر2004
19 -گفتگوی نگارنده باهوشنگ معین زاده،پاریس،30نوامبر2004
20 -ره آورد روزگار،لوس آنجلس،بی تا،صص350-359.

                      1

          پیک سبکبال سَحَر

   نعمت میرزا زاده(م.آزرم)

 سوی پاریس شو ای پیک سبکبال سحر
نامه مردم ایران سوی آن رهبر بر
تا به بال و پر خونین نشوی نزد امام
هان پر و بال بشویی به گلاب قمصر
چون رسیدی برسانش ز سوی خلق درود
وز سوی خلق ببوسش دولب و سینه و سر
به نشانی که ز من پیکی و داری پیغام
بو که بنوازدت و گرم نشاند در بر
رخصتی خواه و سپس نامه من بازگشای
نامه‌ای از سوی ابنای وطن نزد امام
تهنیت نامه‌ای از خلق به سوی رهبر
نامه‌ای جوهر هر واژه آن خون شهید
نامه‌ای واژه هر جمله آن شور و شرر
ای امامی که ترا نیست زعیمی همدوش
ای خمینی که ترا نیست به گیتی همبر
پانزده سال برآمد که از ایرانی دور
دور و نزدیک، نه غایب شده از یاد و نظر
همچنان نیز تو خود باز نیاسودی هیچ
هم به تبعید ثمربخش بدی چون به حضر
در دل این شب یلدای ستم در ایران
نور فرمان تو بوده ست همی روشنگر
نیز فریاد دل خلق ز حلقوم تو خاست
پانزده سال در اقصای جهان چون تندر
در ره خلق پذیرنده هر درد شدی
هم در این راه بدادی پسر نیک سیر
پیش ازینت ز سوی بنده گزارشهایی‌ست
پویش نهضت اسلام نگر بار دگر
…..

شاعر در بخش پایانی شعرخطاب به خمینی چنین می‌سراید:

بازگردی به سلامت سوی ایران پیروز
چون سوی مکه پس از هجرت خود پیغمبر
خلق ایران کند از شور، قیامت برپای
سوی ایران شدنت را چو بیارند خبر
چشم ایران شود از دیدن رویت روشن
مژده خلق ز اشک شعف و شادی‌تر
– چهارده سال ازین پیش چنینت گفتم
ورنه امروز از این‌گونه سخن نیست هنر
من به زندانم اگر باز، چو دیگر مردم
سوره فتح مرا هست چو الحمد از بر-
زود باشد که ببوسمت در ایران سر و روی-
بینمت بر زبر مسند توحید، مقر
داد مظلوم ز بیدادگران بستانی
پیش فرمان تو خود رنجبران بسته کمر
کارگر از ستم آزاد کنی هم دهقان
نبرد بهره ز رنج دگران یغماگر
دست بیگانه شود قطع ازین بیت المال
ثروت خلق نبلعد شکم هر اژدر-
دین حق را ز خرافات چنان بزدائی
که نظامی شود از نو به جهان حق پرور
شکر پیروزی و آزادی و جمهوری ما
تهنیت گوی تو از باختران تا خاور
شد سرانجام قیام تو در ایران پیروز
به فداکاری این خلق و به لطف داور

                        2

                آخرین شعر

             علی میرفطروس

ـ « نه !

مرگ است این

که به هیأت قِدّیسان

برشطِّ شاد باورِ مردم

پارو کشیده است . . . »

این را خروس های روشنِ بیداری

ـ خون کاکُلانِ شعله ور عشق

گفتند

ـ « نه !

این ،

منشورهای منتشرِ آفتاب نیست

کتیبهء کهنهء تاریکی ست ـ

که ترس و

تازیانه و

تسلیم را

تفسیر می کند.

آوازهای سبزِ چکاوک نیست

این زوزه های پوزهء «تازی ها»ست

کزفصل های کتابسوزان

وزشهرهای تهاجم و تاراج

می آیند . »

این را سرودهای سوخته

در باران

می گویند.

 خلیفه!

خلیفه!

خلیفه!

چشم و چراغ تو روشن باد !

اَخلافِ لاف تو

ـ اینک ـ

در خرقه های توبه و تزویر

با مُشتی از استدلال های لال

« حلاّج » دیگری را

بردار می برند

خلیفه!

خلیفه!

چشم و چراغ تو روشن باد ! !

* * *

در عُمقِ این فریب مُسلّم

درگردبادِ دین و دغا

      بايد

ازشعله و

شقایق و

شمشیر

رنگین کمانی   برافرازم . . .

مرداد ماه ١٣۵٧ تهران

شنیدن این شعر باصدای شاعر:                             

            اسماعيل خويى

ما، عشق مان همانا
میراب کینه بود.
ما کینه کاشتیم،
و،
تا کشت مان به بار نشیند،
از خون خویش و مردم
                    رودی کردیم
ما خامسوختگان
زان« آتش نهفته که در سینه داشتیم »

استاداحمد تفضّلی زبان‌شناس، ایران‌شناس و پژوهش‌گر ایرانی در ۱۳۱۶ در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. دوران دبستان و دبیرستان خود را در تهران گذراند و دیپلم ادبی خود را از دبیرستان دارالفنون اخذ کرد. لیسانس زبان و ادبیات فارسی را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران با رتبه‌ی اول به پایان رساند. دوره‌ی فوق لیسانس خود را در مدرسه‌ی زبان‌های شرقی دانشگاه لندن گذراند و پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۴۵ موفق به اخذ مدرک دکترا در رشته‌ی زبان‌های باستانی شد. موضوع پایان‌نامه دکتر تفضّلی تصحیح و ترجمه‌ی سوتکرنسک ( نخستین بخش از اوستای ساسانی) و ورشت مانسرنسک ( نسک دوم یا دومین بخش از اوستای ساسانی) از دینکرد و مقایسه این دو بخش با متن‌های اوستایی بود که به راهنمایی دکتر صادق کیا، زبان‌شناس و متخصص زبان‌های باستانی ایرانی انجام گرفت.

هـر کُـجـا مــرز کــشـیـدند، شمـا پُـل بـزنید
حرف «تهران» و «دوشنبه» و «سرپُل» بزنید
مـشتـی از خـاک بـخـارا و گِـلی از شیـراز
با هـم آرید و بـه مخـروبه ی کـابـل بزنید
نه بگویید، به بـت‌های سیاسی نه، نه!
روی گـور هـمـه‌ی تفـرقـه‌ها گُـل بزنید
قـاصدک حـرف مـرا ، پیـش ز مـن می‌آرد
زعفران را به روی سوسن و سنبل بزنید
تـو و او و مـن و مـا هـیـچ بـه جـایـی نرسد
حرف «تهران» و «دوشنبه» و «سرپُل» بزنید

*مصدّق را مصدّق ساقط کرد!

*برکناری مصدق توسط ارتش، اجرای حکم شاه بود و نه کودتا. وقتی شاه حاکم است، برکناری نخست وزیر کودتا نیست. اگر چنین باشد هر حکم برکناری خامنه‌ای برای فرماندهان نظامی یا مقامات سیاسی کودتا علیه آنها است . 

        مجیدمحمّدی

خبر انتشار برخی دیگر از اسناد سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا دوباره آمریکا ستیزان را به جنب و جوش انداخته تا نکات تازه‌ای برای تحریک دشمنی با این کشور پیدا کرده و دستگاه‌های تبلیغات دشمنی با این کشور را تغذیه کنند. آیا تحریک این دشمنی بر اساس رویداد برکنار مصدق اصولا پایه و اساسی دارد؟ 

غرب ستیزی، دشمن مردم

از موانع جدی دمکراسی در ایران نگرش منفی به غرب است که مارکسیست‌ها و اسلام‌گرایان حدود شش دهه است آن را تبلیغ و ترویج کرده و می‌کنند. از نکاتی که به این نگرش منفی دامن زده رخداد ۲۸ مرداد است. اما میان واقعیت این رخداد و آن‌چه در تبلیغات رسمی جمهوری اسلامی و ادبیات نیروهای ملی و مذهبی می‌آید شکافی وجود دارد که به عمد یا قصور دامن زده شده است.

۳۵ سال است که جمهوری اسلامی و دیگر نیروهای ملی و مذهبی در ایران و خارج کشور کودتای ادعایی سی آی ای علیه مصدق را به یکی از نقاط کلیدی و غامض رابطه‌ی ایران و آمریکا تبدیل کرده‌اند. این امر تا آنجا پیشرفته است که هم مادلین آلبرایت برای بهبود روابط در دوران خاتمی و هم اوباما برای به جریان انداختن مذاکرات اتمی در سخنرانی قاهره‌ی خود به این کودتای ادعایی اعتراف کردند (همان طور که فتوای خیالی خامنه‌ای در زمینه‌ی هسته‌ای را برای پیشبرد مذاکرات فرض می‌گیرند). از سوی دیگر در گفتاری از مقامات جمهوری اسلامی در باب ایالات متحده نیست که به نقش تعیین کننده‌ی ایالات متحده در تداوم رژیم پهلوی اشاره نشود و از این جهت آمریکا را مسوول همه‌ی مشکلات کشور نخوانند. بسیاری حتی وقوع انقلاب سال ۵۷ را پاسخی به برکناری مصدق معرفی می‌کنند. در اینجا سه سوال به هم پیوسته وجود دارد:

۱. آیا اصولا کودتایی صورت گرفته است و آنها که می‌گویند صورت گرفته چه تصوری از کودتا دارند؟

۲. آیا عامل سرنگونی مصدق کودتای ادعایی بوده است؟ نقش ایالات متحده در این رویداد چه بود؟

۳. آیا مشکل جمهوری اسلامی با ایالات متحده سرنگونی مفروض دولت ملی و قانونی مصدق است؟

طرح برکناری موفق نبود

پس از فراهم کردن مقدمات و قانع کردن شاه برای برکناری مصدق، شاه در ۲۲ مرداد ۱۳۳۲ حکم برکناری مصدق را صادر کرد. اما مصدق با بازداشت و زندانی کردن پیام آور موضوع را به تعویق انداخت. این طرح برکناری با همکاری دول بریتانیا و ایالات متحده اجرا می‌شد. مذاکره‌ی ایالات متحده و بریتانیا برای برکناری مصدق را نمی‌توان کودتا نامید. بنا بر این عامل برکناری مصدق کودتا نبود، حکم شاه بود. برکناری مصدق توسط ارتش اجرای حکم شاه بود و نه کودتا. در کشوری که شاه حاکم است برکناری نخست وزیر کودتا نیست. اگر چنین باشد هر حکم برکناری خامنه‌ای برای فرماندهان نظامی یا مقامات سیاسی کودتا علیه آنهاست.   

 مصدّق را مصدّق ساقط کرد

تنها با تحلیل‌های تک علتی و تقلیل‌گرایانه می‌توان سرنگونی مصدق را به رخداد ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نسبت داد. هیچ رخدادی در تاریخ را فقط با یک علت آن هم نزدیک‌ترین علت (سقوط یک دولت به دلیل کودتا) توضیح داد. سقوط مصدق ناشی بود از چهار علت که در یک نقطه به هم رسیدند:

الف. شکاف میان نیروهای سیاسی. هم جریان مذهبی و هم جریان چپ در برابر سرنگونی دولت مصدق یا با دربار همکاری یا سکوت پیشه کردند.

ب. اشتباهات مصدق در این میان نباید مورد فراموشی قرار گیرد. تعطیلی مجلس و طرح نظرات پوپولیستی مثل این که مجلس شمایید (خطاب به افرادی که بیرون مجلس جمع شده بودند) در آسان شدن کشیدن صندلی از زیر پای دولت مصدق نقش جدی داشت. او همچنین با تقاضای اختیارات ویژه از مجلس و گرفتن اختیارات وزارت جنگ که سنتا در اختیار شاه بود دربار را از خود نگران می‌ساخت. همه پرسی وی نیز تردیدهای جدی به همراه داشت.

پ. نیروی خارجی هنگامی در یک کشور وارد عمل می‌شود که اولا نیروهای داخلی برای بر هم زدن بازی سیاست داخلی به آنها اتکا داشته باشند و ثانیا نیروهای داخلی ظرفیت معامله و گفتگو را از دست بدهند. بسیاری برای نادیده گرفتن اتکای بخشی از نیروی سیاسی داخلی به نیروی خارجی، فقط نیروی خارجی را عامل موثر دانسته و آن را سرزنش می‌کنند. از سوی دیگر همه‌ی شواهد تاریخی نشان می‌دهند که مصدق در روزهای پایانی دولتش ارتباطی با دربار نداشت و همین امر سقوط دولتش را تسریع کرد. در صورت ارتباط و مذاکره قبل از عزل مصدق توسط شاه (۲۵ مرداد) امکان رسیدن به توافقی میان دربار و دولت می‌بود.

ت. مصدق بعد از گرفتن مصوبه‌ی ملی شدن صنعت نفت از مجلس از هر گونه مصالحه با شرکت‌های نفتی انگلیسی سرباز زد و زمینه را برای این تصور برای طرف مقابل فراهم کرد که با دولت وی نمی‌شود کار کرد. نتیجه‌ی این امر وخیم شدن اوضاع اقتصادی کشور و آماده شدن افکار عمومی برای سقوط وی بود. همین امر دولت ایالات متحده را از این که حزب کمونیست ایران (توده) بتواند با استفاده از شرایط قدرت را به دست بگیرد نگران می‌ساخت.  

بدین ترتیب نقش سی آی ای و دولت ایالات متحده در برکناری مصدق کلیدی نبوده است چون مصدق در سرازیری سقوط بود. آثار نویسندگان آمریکایی که برکناری مصدق را به ایالات متحده نسبت می‌دهند یا مبنا را بر اغراق در قدرت ایالات متحده می‌گذارند یا بزرگنمایی نقش برخی از افراد در این رویدادها. ایالات متحده کشور قدرتمندی بعد از جنگ جهانی دوم بوده است اما نه تا این حد که از دور و با یک چمدان پول دولت‌ها را در کشورها جابجا کند. مورخان تاریخ معاصر ایران در باب این که آیا تظاهرات ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ تظاهراتی خودجوش در هواداری از شاه بوده یا عاملانش گنده‌لات‌های جنوب شهر تهران با حمایت سی آی ای بوده اتفاق نظر ندارند.

 ملیّون مرتد

مشکل جمهوری اسلامی با ایالات متحده سرنگونی مفروض دولت ملی و قانونی مصدق نبوده و نیست به دو دلیل: اول آن که خمینی نیروهای ملی و از جمله مصدق را بی‌دین می‌دانستند و اصولا در ادبیات قبل از انقلاب خود اشاره‌ای به کودتا نمی‌کردند. بسیاری از نیروهایی که با خمینی به قدرت رسیدند از دنباله‌های جریان فداییان اسلام بودند که اصولا میانه‌ی خوشی با مصدق و نیروهای ملی نداشتند و از سقوط وی نیز نباید کینه‌ای به دل گرفته باشند.

 خمینی در مورد مصدق و نیروهای ملی می‌گوید: «آقایان سر یك ملی شدن چیز (نفت) امروز دیدید كه التماس می‌كنند كه بگذارید یك قدری بگذرد یك قدری بگذرد ببینیم ملی چطوری است. ما چقدر سیلی از این ملیت خوردیم من نمی‌خواهم بگویم كه در زمان ملیت در زمان آن كسی كه این همه از آن تعریف چه سیلی به ما زد آن آدم من نمی‌خواهم بگویم كه طلبه‌های مدرسه فیضیه را به مسلسل بستند در آن زمان همان طور [مصدق] می‌كنند كه زمان پهلوی بستند. كه من و آقای حائری بالای سر این جوان‌هایی كه از مدرسه فیضیه به تیر بسته شده بودند رفتیم و اطبا جرات نمی‌كردند بنویسند این زخمی شده است. بروند كنار اینها بروند گم بشوند اینها. اینها منحل باید باشند.» (صحیفه‌ی نور ج ۱۲و ص ۲۵۶)

خمینی اعضای جبهه‌ی ملی و مصدق را مسلمان نمی‌دانست: «مسلمان‌ها بنشینند تماشا كنند یك گروهی كه از اولش باطل بودند ـ من از آن ریشه‌هایش می‌دانم ـ یك گروهی كه با اسلام و روحانیت اسلام سرسخت مخالف بودند از اولش هم مخالف بودند، اولش هم وقتی كه مرحوم آیت الله كاشانی دید كه اینها خلاف دارند می‌كنند و صحبت كرد اینها كاری كردند كه یك سگی را نزدیك مجلس عینك به آن زدند اسمش را آیت الله گذاشته بودند این در. او هم مسلم نبود. من آن روز در منزل یكی از علمای تهران بودم كه این خبر را، زمان آن بود كه اینها فخر می‌كنند به وجود او، شنیدم كه یك سگی را عینك زدند و به اسم آیت الله توی خیابان‌ها می‌گردانند و من به آن آقا عرض كردم كه این دیگر مخالفت با شخص (نیست) و اگر [مصدق] مانده بود سیلی را بر اسلام می‌زد. عرض کردم، این سیلی خواهد خورد و طولی نكشید كه سیلی را خورد (و الان نیز) تفاله‌های آن جمعیت هستند كه حالا قصاص را حكم ضروری اسلام را غیرانسانی می‌خوانند.» (صحیفه‌ی نور، ج ۱۵، ص ۱۵)

و دلیل دوم عدم مخالفت روحانیت شیعه با کنار گذاشته شدن مصدق است. بعد از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ هیچ یک از مراجع شیعه با برکناری دولت مصدق و محاکمه و تبعید وی مخالفتی نکردند. محمد حسین بروجردی موضع بی‌تفاوتی اتخاذ کرد و ابوالقاسم کاشانی در دعوای مصدق و دربار طرف دربار را می‌گرفت. برکناری دولت مصدق هدیه‌ای بود برای اسلام‌گرایان تا مبارزه با رژیم پهلوی براساس ملی‌گرایی را بیهوده و ناکارآمد تلقی و خود را به عنوان بدیل به مردم معرفی کنند.

چرا ایالات متحده؟

برای ایرانیان بسیار آسان‌تر بوده است که به جای توجه به مشکلات سیاسی و فرهنگی خود در شکل‌دهی به دولت‌های قانونی و دمکراتیک به سرزنش دیگر کشورها بپردازند. یکی از ریشه‌های نظریه‌ی توطئه همین گریز از ارزیابی خود است. فرصت‌هایی را که همه‌ی ایرانیان (و نه فقط یک دسته یا گروه خاص از آنها) در سال‌های ۱۳۳۲و ۱۳۵۷ و ۱۳۸۸ برای محدود و مقیده کردن قدرت و تشکیل دولت‌های قانونی از دست داده‌اند به تفرق میان نیروهای سیاسی، میدان دادن قدرت به اراذل و اوباش برای غلبه بر رقیب، تمسک به نظامیان در دعواهای سیاسی، رانت خواری و رانت جویی بخشی قابل توجه از نیروهای سیاسی و فرهنگ استبدادی رایج در کشور باز می‌گردد و نه دستکاری مستقیم خارجی‌ها در امور سیاسی داخلی.

مطلب مرتبط:

نقش و نقشهء دکترمصدّق در روز 28مرداد،علی میرفطروس

آقای امیرخسروی برای شروع بحث می‌خواستم بپرسم در سال ۱۹۴۱ وقتی ارتش اتحاد شوروی شمال ایران را اشغال کرد، برنامه استالین و هیات حاکمه شوروی برای آذربایجان چه بود؟ آیا روس‌ها با توجه به حجم عظیم نیروی نظامی که وارد ایران کردند، از اول به قصد ماندن در شمال ایران وارد نشده بودند؟

وسوسه دست‌اندازی به ایران به قصد توسعه حوزه نفوذ روسیه و رسیدن به آب‌های گرم و منطقه نفت‌خیز خلیج فارس به روشنی در مفاد موافقت‌نامه محرمانه میان مولوتف و ریبن تروف، وزرای خارجه شوروی و آلمان، در۱۳ نوامبر ۱۹۴۰، یعنی چند ماه پیش از هجوم آلمان هیتلری به خاک شوروی، بازتاب یافته است. این موافقت‌نامه بین دولت‌های معروف به «محور»، دربرگیرنده سه کشور فاشیستی آلمان، ایتالیا و ژاپن از یک‌سو و کشور به اصطلاح «سوسیالیستی» اتحاد شوروی از سوی دیگر منعقد شده بود. هدف از آن، «تعیین حدود مناطق نفوذ» هر یک از امضا‌کنندگان پس از پایان جنگ جاری میان آلمان و انگلستان بود که پیروزی آلمان در آن زمان قریب‌الوقوع به نظر می‌آمد. مولوتف پس از مذاکرات و موافقت روی کلیات موافقت‌نامه در برلین و مراجعت به مسکو و گفت‌وگو و مشورت با استالین، در یادداشت مورخ ۲۶ نوامبر ۱۹۴۰ به سفیر آلمان شولنبرگ، شرایط دولت متبوع خود را برای امضای موافقت‌نامه چنین ابلاغ می‌کند: «مشروط بر اینکه منطقه جنوب باتوم و باکو در جهت کلی خلیج فارس به مثابه مرکز تقاضا‌های اتحاد شوروی مورد پذیرش قرار بگیرد!»

گرچه به علت تغییر استراتژی جنگی هیتلر، با حمله برق‌آسا به خاک شوروی، سرنوشت و فرجام جنگ جهانی دوم دگرگون شد، مسیر دیگری یافت و موافقت‌نامه فوق‌الذکر روی کاغذ ماند، ولی اسناد منتشر شده از سوی آقای جمیل حسنلی که در کتاب «فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان» نقل شده است، به روشنی نشان می‌دهد که استالین از نیت پلید خود دست برنداشته بود؛ وسوسه کشورگشایی او در راستای توسعه منطقه نفوذ روسیه از جنوب به سوی خلیج فارس، از میان نرفته بود. این وسوسه کشورگشایی با ورود ارتش شوروی به ایران چشم‌انداز تازه‌ای یافت.

زمان آغاز ورود ارتش سرخ به آذربایجان، هیاتی مرکب از ۵۳ گروه با هزاران کادر آزموده حزبی، امنیتی، اهل مطبوعات و قلم و تبلیغاتچی، گروه و دسته‌های موسیقی و تئا‌تر، به شهرهای آذربایجان و حتی رشت و انزلی اعزام شدند و طی چند سال کار منظم و پیگیر در برانگیختن احساسات قومی مردم آذربایجان نقش مهمی بازی کردند.

هدف استالین از عدم تخلیه شمال ایران پس از پایان جنگ چه بود؟ آیا این عدم تخلیه اهرم فشاری برای امتیاز نفت بود یا استالین واقعا می‌خواست شمال ایران را ضمیمه اتحاد شوروی سازد؟

استالین در واقع هم خدا را می‌خواست وهم خرما را! هدف و آرزوی او در گام اول سلطه بر آذربایجان و کردستان و وارد کردن این بخش حیاتی ایران به اقمار شوروی بود، نظیر آنچه در اروپای شرقی رخ داد. اما عوامل بازدارنده وجود داشت و برای وی، اولویت‌های دیگری در کار بود. استالین به موضوع آذربایجان به صورت جزئی از کل منظره عمومی و استراتژی توسعه‌طلبی جهانی اتحاد شوروی می‌نگریست. لذا بده و بستان بر سر آن یا استفاده ابزاری از این ماجرا در معادلات ذهنی او، یک امر عادی می‌نمود. با نزدیک شدن پایان جنگ اولویت‌های استالین عبارت از سلطه بر کشورهای اروپای شرقی و مرکزی و خاور دور و تبدیل آن‌ها به اقمار شوروی و استقرار در مرکز اروپا بود. به ویژه آنکه در کنفرانس پتسدام، حفظ متصرفات جنگی شوروی در این بخش از جهان، از سوی متفقین پذیرفته شده بود. حال آنکه در کنفرانس تهران در تیرماه ۱۳۲۲ که با شرکت استالین برگزار شد، رعایت استقلال و تمامیت ارضی ایران به جهانیان اعلام شده بود. لذا تصرف بخشی از ایران، تجاوز به تمامیت ارضی کشور تلقی می‌شد. بنابراین، با آنکه استالین اشتهای تیزی به بلع آذربایجان و کردستان داشت، ولی لقمه سخت گلوگیر بود و فرو بردن آن به آسانی میسر نبود. بدین جهت، دولت شوروی برای توسعه منطقه نفوذ خود، از برگ ماجرای آذربایجان بیشتر برای اعمال فشار به دولت ایران برای کسب امتیاز نفت شمال استفاده کرد. تصادفی نبود وقتی در فروردین ۱۳۲۵، موافقت‌نامه قوام- سادچیکف درباره شرکت مختلط نفت ایران و شوروی به امضا رسید، ارتش شوروی، ایران و به ویژه منطقه آذربایجان را ترک گفت. از‌‌ همان لحظه نیز شمارش معکوس نهضت آذربایجان آغاز شد!

اسناد منتشر شده از جمله در کتاب «فراز و فرود فرقه دموکرات» نوشته جمیل حسنی که به آن اشاره کردید میزان بسیار بالای وابستگی فرقه دموکرات به روس‌ها را نشان می‌دهد. دیدگاه شما چیست؟ آیا حرکت فرقه و پیشه‌وری یک حرکت آزادی‌خواهانه و ملی بود؟ آیا سران فرقه واقعا امیدوار بودند به کمک روس‌ها بتوانند جمهوری مستقلی راه بیندازند؟

بی‌گمان سران فرقه، به ویژه جعفر پیشه‌وری، دچار چنین توهمی بود. برخی از اظهارات او به ویژه در آغاز کار، حاکی از آن است. سخنان پیشه‌وری در اولین شماره نشریه «آذربایجان» ارگان فرقه، شاهد آن است: «چنانچه حقه‌بازان تهران در اثر الهاماتی که از لندن کسب می‌کنند، به محو آزادی ادامه دهند، ما مجبوریم یک گام فرا‌تر رفته و از آنجا کاملا قطع رابطه کنیم… چنانچه تهران راه ارتجاع را انتخاب کند، خداحافظ، راه در پیش! بدون آذربایجان راه خود را ادامه دهید. این است آخرین حرف ما!» یا «آذربایجان ترجیح می‌دهد به جای اینکه با بقیه ایران به شکل هندوستان اسیر درآید، برای خود ایرلندی آزاد شود!»

تمام اقدامات آغازین فرقه از قبیل تشکیل حکومت ملی، مجلس ملی، انحلال تشکیلات ارتش و پلیس و ژاندارمری که بخش‌هایی از سازمان‌های سرتاسری ایران بودند، انتخاب پیشه‌وری به‌نام باش‌وزیر (نخست‌وزیر)، تشکیل هیات دولت و قشون ملی با اونیفرم و درجات نظامی به تقلید از ارتش سرخ، اعلام زبان آذری به عنوان زبان رسمی و دولتی و اقدامات دیگر، آشکارا مقدمات جداسازی آذربایجان بود. البته این‌گونه گفتار‌ها و گستاخی‌ها کم کم فرو نشست، ولی آژیر خطری بود که استقلال و تمامیت ارضی ایران را به چالش می‌کشید. به باور من، آنچه در آذربایجان گذشت، هدفی بود که بیگانگان در اندیشه دستیابی به آن بودند؛ نه یک جنبش آزادیخواهانه بود و نه یک حرکت ملی. آزادیخواهانه نبود، زیرا مدل پیشنهادی آن‌ها، همان جهنم جامعه پرخفقان بود که در خود شوروی و کشورهای اقمار شوروی در اروپای شرقی برقرار بود.

ملی نبود، زیرا قصد سازندگان این سناریو، چنانکه اشاره کردم، در صورت امکان، جداسازی آذربایجان و پیوستن آن به جمهوری آذربایجان شوروی بود. در حقیقت‌ گو هر آنچه در آذربایجان بنام فرقه دموکرات سپری شد، ضد ملی، ضد استقلال و تمامیت ارضی ایران بود. چنین حرکتی با چنین انگیزه‌ای، با هر نیتی که باشد، ملی نیست. متاسفانه باید گفت که مردم زحمتکش آذربایجان، ناخواسته، بازیچه امیال شیطانی بیگانگان شدند. به باور من جوهر ماجرای فرقه دموکرات آذربایجان جدایی‌طلبی بود. به نظر من شخص پیشه‌وری نیز آلت دست شد. شوروی‌ها از باورهای کمونیستی وی نیز سوءاستفاده کردند.

اگرچه رویاهای میرجعفر باقروف (دبیر اول حزب کمونیست آذربایجان شوروی) و استالین که این چنین از زبان پیشه‌وری جاری می‌شد، به خاطر روند رویداد‌ها و ملاحظات و عوامل بازدارنده بین‌المللی و به ویژه در سایهٔ هنر سیاسی و درایت احمد قوام تحقق نیافت، از بزرگی خطری که مردم شریف و ایراندوست آذربایجان و نیز استقلال و تمامیت ارضی کشور را تهدید می‌کرد، نمی‌کاهد.

نامه‌های متعدد میرجعفر باقروف (دبیر اول حزب کمونیست آذربایجان شوروی) به استالین در مورد آذربایجان و سایر نواحی شمالی ایران به قدری در مورد عزم بر جدایی این نقاط از ایران صراحت دارند که نشان از توافق قبلی سران اتحاد شوروی در این خصوص دارد. نقش میرجعفر باقروف را در این میان چگونه می‌توان دید؟

استالین در نظام استبداد مطلقه اتحاد شوروی، یگانه فرمانده تصمیم‌گیرنده بود. اسناد منتشر شده در کتاب حسنلی به خوبی نشان می‌دهد که استالین لحظه به لحظه رویداد‌های آذربایجان را دنبال و دستور صادر می‌کرد. منتهی بین سیاست و استراتژی استالین و کوچک ابدال او میرجعفر باقروف، تفاوت وجود داشت. باقروف، مجری و پیاده‌کننده دستور وی بود، ولی با این حال، نقشه‌های مسکین و کوته‌بینانه خود را داشت. استالین به موضوع آذربایجان، همچون مهره کوچک در صحنه شطرنج جهانی می‌نگریست. ولی باقروف فراتر از نوک دماغ خود نمی‌دید. او در فکر و وسوسه تحقق نقش خود همچون «پدر آذربایجان واحد» بود.

اظهارات باقروف دو هفته پس از ورود ارتش سرخ، به هیات ویژه اعزامی به آذربایجان ایران به رهبری سرهنگ عزیز علی‌اف، که ماموریت داشت نقشه‌های او را متحقق سازد، از انگیزه‌ها و آرزوهای شخصی او، پرده بر می‌دارد. در حقیقت، آنچه میرجعفر باقروف، همه کاره آذربایجان شوروی، در سر می‌پروراند و وسوسه ذهنی او بود، جداسازی آذربایجان ایران و اتصالش به آذربایجان شوروی و تحقق رویای «پدر آذربایجان واحد» بود که خوشبختانه با خود به گور برد! باقروف خطاب به سرهنگ عزیز علی‌اف، می‌گوید: «اگر در رگ‌های ما یک قطره خون آذربایجانی جاری است، باید دیر یا زود آذربایجانی‌های مقیم آنجا را با برادران جدا مانده عزیزشان، یعنی خلق آذربایجان شوروی پیوند دهیم… غیرت ما، ناموس ما، انصاف ما، ما را مجبور به اجرای این کار می‌کند!»

یادآوری این نکته لازم است که در آستانه ورود ارتش سرخ، زمینه برای پیشبرد نقشه باقروف از بعضی لحاظ و تا حدی مساعد بود. این یک واقعیت بس تلخ و ناگوار تاریخ یک قرن اخیر ماست که آذربایجان و مردم آن، علی‌رغم نقش سرنوشت‌سازی که در انقلاب مشروطیت ایفا کرده بود، با آنکه آذربایجان سرزمینی حاصل‌خیز و ثروتمند و در آغاز مشروطیت از لحاظ پیشرفت صنعتی و تجاری و فرهنگی، در سطح بالایی در مقیاس کشوری قرار داشت، با این حال، در دوران پهلوی در اثر جهالت و سیاست‌های نابخردانه زمامداران وقت، کاملا مورد بی‌مهری قرار گرفت و از قافله نوسازی کشور که تا حدی راه افتاده بود، عقب ماند. در زمان رضاشاه، برای اولین بار در تاریخ ایران، مردم آذربایجان به خاطر ‌آذری زبان بودن، مورد اهانت جاهلانه قرار گرفتند. رفتار عبدالله مستوفی، استاندار زمان رضاشاه، اثرات تلخی برجای گذاشته بود. به هنگام سقوط رضاشاه، وضع عمومی آذربایجان و مرکز آن تبریز، از لحاظ توسعه صنعتی، آبادانی، تولید ثروت، داد و ستد، آموزش و پرورش و…در مقایسه با آغاز قرن و دوران مشروطیت، درجا زده و در بعضی حوزه‌ها حتی عقب‌مانده بود. عقده‌های فراوانی انبان شده بود. ظلم و ستم بزرگ مالکان با حمایت ژاندارم‌های بی‌وجدان، دهقانان آذربایجان را از هستی ساقط کرده و به ستوه آورده بود. به هنگام ورود ارتش سرخ به آذربایجان، احساسات ضد دولت مرکزی و نیز کشش به سوی مظاهر هویت آذری، قوی بود. بر چنین بستر نسبتا آماده و مساعدی بود که میرجعفر باقروف با چراغ سبز استالین، برنامه‌ریزی دقیق و منظمی را برای جدایی آذربایجان از پیکر ایران سازمان داد. پیشتر، در پاسخ به پرسش اول، داده‌هایی در رابطه با برخی اقدامات و هیات‌های فرستاده شده از سوی باقروف، از همان آغاز ورود ارتش سرخ به آذربایجان، ارائه گردید.

ولی آن زمان، استالین، سوداهای بزرگتری را در سر می‌پروراند و اولویت‌های دیگری داشت. حفظ اروپای شرقی به صورت اقمار شوروی از اهمیت استراتژیکی بیشتری برخوردار بود. از این دیدگاه، به موضوع آذربایجان می‌نگریست که اهمیت کمتری داشت. لذا با بستن قرارداد نفت، که آن زمان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود، فرقه دموکرات و مردم آذربایجان را به امان خدا سپرد! باقروف تا آخرین لحظهٔ سقوط حکومت پیشه‌وری، از هیچ تلاش و یاری برای تحقق رویای خود دریغ نکرد. منتهی اگر ناکام ماند از برای آن بود که استالین سوداهای بلندپروازانه‌تر دیگری در سر داشت و مجبور به رعایت ملاحظات بین‌المللی بود. میرجعفر باقروف و سید جعفر پیشه‌وری‌ها، عروسک‌های کوچک و کوچکتر خیمه‌ شب‌ بازی سناریوی بزرگتری بودند که استالین کارگردان آن بود.

چرا استالین پشت فرقه دموکرات را خالی کرد؟

به گمانم به این پرسش پیشتر پاسخ داده‌ام. تنها این نکته را بیافزایم که در آن سال‌ها مساله نفت شمال برای شوروی اهمیت بسیاری داشت. هنوز همه منابع نفت شوروی کشف نشده و به مرحله بهره‌برداری نرسیده بود. لذا بستن قرارداد نفت شمال، چه به صورت امتیاز یا شرکت مشترک، بسیار مهم بود. در اینجا باید به نقش قوام‌السلطنه و کاردانی و ایراندوستی وی، آفرین گفت و سر تعظیم فرود آورد. قوام با درک این نقطه ضعف شوروی‌ها، با مهارت خارق‌العاده‌ای، در گفت‌وگو با استالین و مولوتف، موضوع بستن نهایی قرارداد نفت با شوروی را با خروج ارتش سرخ از ایران و برگزاری انتخابات مجلس شورای ملی و تشکیل آن، برای گذراندن مقاوله‌نامه از مجلس، گره زد. قوام در مقیاس جهانی، از نادر کسانی است که استالین را فریفت. قوام با فراست خود، متوجه شد که برای استالین، فرقه دموکرات آذربایجان یک ابزار برای فشار سیاسی به ایران بود. 

استالین در پاسخ به نامه گلایه‌آمیز پیشه‌وری که عملکرد روس‌ها در آذربایجان را موجب بی‌اعتباری و بی‌آبرویی فرقه دانسته بود، عملکرد خود را کاملا انقلابی توصیف کرده و از پیشه‌وری می‌خواهد با قوام همکاری کند (متن نامه در کتاب جمیل حسنلی آمده است). آیا نحوه رفتار استالین با فرقه با سیاست شوروی مبنی بر حمایت از انقلاب‌ها و جنبش‌های سوسیالیستی در جهان همخوان بود؟

همان‌گونه که عرض کردم، ماجرای آذربایجان برای استالین به صورت یک مهره شطرنج، در صحنه داد و ستدهای سیاسی جهانی وی بود. با بستن قرارداد نفت با دولت قوام، با این پندار که این توافقنامه در مجلس ایران نیز با توجه به قدرت قوام‌السلطنه تصویب خواهد شد، پشت فرقه را خالی کردند.

در کمال تاسف و پس از یک عمر تجربه، باید اذعان کنم که دولت شوری ادامه دهنده بسیار گستاخ سیاست‌های جهانگشایانه تزارهای روس و در آرزوی اجرای وصیت‌نامه معروف پطرکبیر بود که این بار، در پوشش ایدئولوژی و سوسیالیسم و جنبش‌های سوسیالیستی پیش می‌برد؛ که در حقیقت، سنخیتی با سوسیالیسم واقعی نداشت. چنانکه می‌دانیم، قربانیان این سیاست اجنبی ساخته، در درجه نخست، مردم شریف و بی‌گناه آذربایجان بودند که هزاران کشته و ده‌ها هزار آواره و بی‌خانمان شده برجای گذاشت. گناه اشخاص ساده‌دل و خوش‌نیتی نظیر پیشه‌وری نیز در این است که به علت تعلق ایدئولوژیک و باورهای کاذب و ایمان راسخ به صداقت دولت شوروی، عروسک و بازیچه دست خارجی‌ها شد. تراژدی انسانی پیشه‌وری را در روز ۲۰ آذرماه ۱۳۲۵ قلی‌اف، سرکنسول شوروی در تبریز دریک جمله کوتاه ولی پر از حکمت، که سرشار از نخوت و تکبر یک ارباب بود، خلاصه کرد و بر سر او کوبید. ماجرای آن را دکتر جهانشاهلو معاون او، که همراه وی به کنسولگری رفته بود چنین نقل می‌کند: «همراه با پیشه‌وری با قرار قبلی به کنسولگری رفتیم… آقای پیشه‌وری که از روش نا‌جوانمردانه روس‌ها سخت برآشفته بود، از آغاز به قلی‌اف پرخاش کرد و گفت شما ما را آوردید میدان و اکنون که سودتان اقتضا نمی‌کند، ناجوانمردانه‌‌ رها کردید. از ما گذشته است، اما مردمی را که به گفته‌های ما سازمان یافتند و فداکاری کردند، همه را زیر تیغ دادید. به من بگویید پاسخگوی این همه نا‌بسامانی کیست؟ آقای سرهنگ قلی‌اف که از جسارت آقای پیشه‌وری سخت برآشفته بود و زبانش تپق می‌زد، یک جمله بیش نگفت: سنی گتیرن، سنه دییر گت! (کسی که تو را آورد، به تو می‌گوید برو!)»

با این وصف، آنچه به ویژه تاسف‌بار و نگرانی‌آور است، موضع و گفتمان بخشی از روشنفکران و برخی سازمان‌های سیاسی چپ ایران است که همانند آقای جمیل حسنلی، هنوز از جنبش خودانگیخته و اصیل «ملی و دموکراتیک آذربایجان» سخن می‌گویند. و هر بار در سالگرد ۲۱ آذر، به یاد سقوط آن به ماتم می‌نشینند. همین عزیزان، از نظریه ایران کشور چند ملتی (کثیرالمله) است و از انطباق نادرست اصل «حق ملل در تعیین سرنوشت خویش»، که در حقیقت تنها در مقیاس ایران و ملت واحد ایران معنی دارد، بر اقوام ساکن ایران دفاع می‌کنند. امری که در صورت تحقق، به پاره پاره شدن ایران می‌انجامد. نظریه‌ای که نه با واقعیت ایران خوانایی دارد و نه قابل انطباق در ایران است. یادآوری آن مفید است که همه این مقوله‌ها و نظریه‌ها تماما از مقطع ماجرای آذربایجان به این سو، به گونه ویروسی سخت‌جان، از سوی دستگاه‌های انتشاراتی و تبلیغاتی شوروی وارد ادبیات سیاسی چپ شد و بر سر زبان‌ها افتاد. شگفتا که عده‌ای با وجود فروپاشی دیوار بتنی برلین، هنوز دست از این مقوله‌ها برنداشته‌اند.

آیا وقت آن نرسیده است که جامعه سیاسی ایران به ویژه هم‌ولایتی‌های عزیز ما در طیف چپ، که روی احساسات صادقانه ولی بی‌خبر از آنچه گذشته است، یک بار برای همیشه ماجرای غم‌انگیز اجنبی‌ساخته «فرقه دموکرات آذربایجان» را آنگونه که در واقعیت بود بشناسند و عبرت بگیرند وبا آن مرزبندی کنند؟ و هرگز به دنبال مقوله‌هایی نباشند که استقلال و یکپارچگی ایران را به خطر بیندازد؟

این گفتمان به معنی آن نیست که در آذربایجان و کردستان و سایر مناطقی که اقلیت‌های قومی سکونت دارند، مساله‌ای وجود ندارد. اقوام ساکن ایران، اضافه بر مشکلات و معضلاتی که همه مردم زحمتکش و محروم کشور از آن رنج می‌برند، مسایل مضاعف ویژه خود را دارند. اقوام ساکن ایران بحق، به خاطر نبود امکان و مجاز نبودن برای آموزش زبان مادری و به کارگیری آن در امور جاری محلی و نیز در اثر کمبود شرایط برای شکوفایی فرهنگ و ادبیات و هنرهای قومی، ناخرسندند. هیچ انسان آزادمنش و طرفدار حقوق بشر نمی‌تواند در قبال اینگونه مسایل بی‌تفاوت بماند.

من بار‌ها نوشته و گفته‌ام که اقوام ساکن ایران ازجمله آذربایجانی‌ها، از یک «هویت قومی» برخوردارند که در زبان مادری و گویش و فرهنگ و هنر آن‌ها تجلی می‌یابد. همه این مظاهر قومی را باید محترم شمرد و برای تحقق و رشد و شکوفایی آن‌ها شرایط لازم را فراهم ساخت. این خواست‌ها طبیعی و از الزامات منشور جهانی حقوق بشرند. بنابراین، برای دستیابی به آن‌ها نیازی به سردادن نغمه‌های جدایی‌طلبانه و افتادن در دام وسوسه‌های پان‌ترکیست‌های ترکیه و جمهوری آذربایجان نیست. همه این خواست‌ها، در چارچوب ایران کاملا تحقق‌پذیر است. از سوی دیگر، همه اقوام ساکن ایران، همزمان از یک «هویت ملی» برخوردارند که در تعلق مشترک آن‌ها به ملت ایران و ایرانی بودن و ایرانیت، بازتاب می‌یابد که با تمام نیرو می‌باید از آن پاسداری کرد.

منبع:تاریخ ایرانی

 رضا براهنی : هرگز تمامیّت ایران را از نظر دور نداشته‌ام و گفته‌ام که اسلحه دست می‌گیرم و برای آن می‌جنگم. 

دکتررضابراهنی، شاعر، نویسنده و منتقد ادبی  نامدارما سالهاست که درکانادا اقامت دارد.اوبانثری استوار و پُرتوان،ازپیشکسوتان نقدادبی مدرن درایران معاصر است ولی درسالهای اخیر-بخاطرسوء برداشت ازبرخی نظرات وی دربارهء«زبان ومسئلهء ملّی»-چندان موردتوجهء محافل فرهنگی ورسانه ای ایران نبوده است.در گفت‌وگویی بانشریهء«مهرنامه»دکتربراهنی به مسائل مختلفی از جمله ایران‌دوستی و علاقه اش به میهن، انتقاد از سنت‌گراها، کانون نویسندگان، شعر و رمان و نقد پرداخته است.بخش‌هایی از این گفتگو رامی خوانید:  

 
ایران‌دوستی و علاقه به وطن 

در شش‏‌سالگی در مدرسه بود که برای اولین‌بار با زبان فارسی آشنا شدم. بحبوبه‌ اشغال ایران توسط متفقین بود. معلم فارسی ما مثل بقیه شاگردان ترک‌زبان بود و موقعی که فارسی درس می‌داد با لهجه آذری همه‌چیز را از فارسی به ترکی ترجمه می‌کرد. فقط سال ۱۳۲۴ بود که در تبریز به ما با زبان مادری‌مان درس دادند.

دفاع از زبان‌های مردم ایران ضرورت ا‌ست و هرگز به معنای تجزیه‌طلبی نیست. ربطی به هم ندارند. مرز یک موضوع سیاسی و تاریخی‌ است. مذهب و زبان مرزها را نمی‌سازند و کشور به وجود نمی‌آورند. فارسی زبان رسمی و مشترک همه‌ ایران است و زبان فوق‌العاده شاهکاری ا‌ست که من نویسنده‌ی آنم، ولی از زبان مادری خودم هم دفاع می‌کنم و ابدا به تجزیه اعتقادی ندارم.

هرگز تمامیت ایران را از نظر دور نداشته‌ام و گفته‌ام که اسلحه دست می‌گیرم و برای آن می‌جنگم، ولی خب عده‌ای دفاع من از زادگاه و زبان مادری‌ام را برای مقاصد خودشان بهانه کرده‌اند و نمی‌فهمند که وقتی دم از آزادی بیان می‌زنیم نمی‌توانیم بعدش زبان مردم را ممنوع کنیم. حس من به وطنم همان حسی ا‌ست که در شعرهایم بیانش کرده‌ام.

چطور رمان نوشتن

افتخار من قلمم است. از اعماق تاریخ ایران کاراکتری را که نوچه‌ سلطان محمود بود انتخاب کردم تا آن‌چه را که سر او آمده، بنویسم. نوشتنِ آن از هر نوشته‌ دیگری مهم‌تر بود. فکر کردم این کتاب یک ماجرا را توضیح می‌دهد: فاعلیتِ قدرت و مفعولیتِ مردمی ‌که از آن فاعلیت تبعیت می‌کنند. «روزگار دوزخی آقای ایاز» روزگار دوزخی ملت ایران است. (جلد اول این رمان در سال‌های قبل از انقلاب و پیش از عرضه در بازار، خمیر شد.)

اگر در رمان‌نویسی شعار دهید بیش‌تر شبیه رئالیست سوسیالیست‌هایی می‌شوید که فکر می‌کنند وسط کار به فلان حزب کمونیست هم مقداری آوانس دهند. هیچ وقت تعلق به این احزاب نداشتم. معتقد بودم که نویسنده خودش حزبِ خودش است. البته با ‌اغلب اشخاص مارکسیستی و غیرمارکسیستی حشرونشر داشته‌ام. ولی نگارش رمان یک مسئله‌ دیگر است.

کانون نویسندگان ایران

اولین‌بار که درباره‌ کانون به شکل غیررسمی صحبت شد بین من، ساعدی، آل‌احمد و خانم دانشور بود. توی کافه بود. اول به شکل خصوصی مطرح بود. بعد ما آن را با دیگران مطرح کردیم و دیگران هم پاسخ مثبت دادند. یعنی این‌که باید کانونی تشکیل شود و علیه سانسور مبارزه شود و نویسندگان نیاز به تشکیلات غیردولتی دارند.

ما از آل‌احمد دعوت کردیم و به خاطر سن و احترام به او، جلسه را در منزل او برگزار کردیم. حتی به او گفتیم شما توی مسائل سیاسی و فرهنگی چند پیرهن بیش‌تر پاره کرده‌ای و وقتی با ما همراه شوی به نفع همه است و به نفع بود، چون دولت هم از صراحت آل‌احمد می‌ترسید و از طرفی به دلیل حرمت آل‌احمد خیلی‌ها آمدند و شرکت کردند. در این تردیدی نیست که ما از او کم‌سن‌تر و کم‌سابقه‌تر بودیم و نیاز به کسی مثل او داشتیم و تشکیل کانون یکی از بزرگ‌ترین کارهای دموکراتیکی است که صورت گرفته و از قبل بارها و بارها بحث آن در این‌جا و آن‌جا مطرح بوده و به نظر من نمی‌شود این را به تنهایی به کسی نسبت داد. آل‌احمد و دانشور بزرگ‌تر از ما بودند و تجربه مبارزه آل‌احمد به درد ما می‌خورد و ما نمی‌خواستیم خودمان را از تجربه‌ آن نسل محروم کنیم. نیاز به آنان بود که کانون، سقفی برای همه باشد. آل‌احمد قوی، سالم و صریح بود و غیرتمند نسبت به حق و حقانیت. او حرفش را می‌زد. در جلسه‌ای که ما رفته بودیم به هویدا اعتراض کنیم موقعی که او می‌گفت ما سانسور نداریم آل‌احمد مشتش را بلند کرد و زد روی میز و گفت که من از طرف نویسنده حرف می‌زنم و مسئله‌ من این است. بسیار شجاعانه عمل کرد. در جمعی که ما بودیم دیدیم برای اولین‌بار یک نفر شهامتی غیرقابل تصور از خود نشان می‌دهد. هویدا مرعوب شد. در گذشته حرف این‌ها زده شده و موجود است.

شعر امروز فارسی

شما نثرنویسان امروز شعر فارسی را در نظر بگیرید و با شاملو مقایسه‌شان کنید. به نظر من شاملو تنها شاعر موفقی‌ است که شعر منثور گفته و خوب شده. بقیه هیچ‌کدام خوب نشده‌اند. چون سادگی آن نوع نثر، چشم‌شان را گرفت و فکر کردند هر قدر به‌طرف سادگی و نثر بروند عالی می‌شود ولی سواد او را در زبان فارسی نداشتند.

یک عده زحمت کشیدند و نیما خواندند. ولی نیما در وزن‌های مرکب به‌طور کلی عاجز بود، چون طبق قرارداد عمل کرد. کمی‌ از مصرع را کوتاه کرد، ولی در بلند کردنش اندازه‌ مصرع شعر حافظ و مولوی بود. این کافی نیست برای جهانی این همه متنوع و پرموسیقی و مرکب. دوران سلطان محمود نیست که همه‌مان بر وزن فردوسی شعر بگوییم.

آن‌چه درباره‌ فروغ فرخزاد اهمیت دارد این است که او از ترکیب زبان فارسی با ترکیب زبان کلاسیک یک نوع ابتکار خاصی به وجود آورد و وزن‌های مرکب را توانست در شعرش به سود زنانگی به کار گیرد. او باید با صدای درونی خودش نگاه می‌کرد به مسائل که کرد. زنانه‌ترین شعر ما در زبان فارسی شعر فروغ است.

اخوان‌ثالث، که خیلی سررشته داشت در ادبیات کلاسیک، هیچ‌وقت نتوانست وزن‌های مرکب را طولانی‌تر از سطر قرادادی به کار ببرد. به این دلیل به این مسئله نرسید که با موسیقی جهانی سروکار نداشت. منظورم درک موسیقی و تطبیق آن با وزن است. شعر گفتن مثل اخوان ساده است اگر شما در ادبیات فارسی یک مقدار تخصص پیدا کنید.

نقد و جمله‌های طولانی

نقد ادبی را با جمله‌ ساده نمی‌شود نوشت. ابزار اصلی نگارش یعنی مفاهیم فلسفی و اجتماعی و تئوری ادبی جمله‌های ساده نیست، مرکب است. جمله‌ مرکب، جمله‌ متفکر است. وقتی جمله را طولانی می‌کنید با تفکر خودتان آن را طولانی می‌کنید، یعنی نیاز می‌بینید که چند چیز را کنار هم و برابر هم قرار دهید. آن‌جاست که نقد ادبی پیش می‌آید.

طولانی نوشتن جملات فارسی را از مارسل پروست یاد گرفتم، حتی گاهی انگلیسی و فرانسه را کنار هم می‌گذاشتم که ببینم فلان جمله از فرانسه چطور منتقل شده به انگلیسی. این را هم باید بگویم که فارسی یکی از قوی‌ترین زبان‌هاست. بدبختی من این است که فارسی را در «روزگار دوزخی آقای ایاز» خیلی عالی نوشته‌ام که هیچ‌وقت به دست مردم نرسیده.

منبع: شماره‌ ۳۸ مجله‌ «مهرنامه»، گفت‌وگوی علیرضا غلامی با رضا براهنی.

 «کانون مفاخر و مشاهیرایران زمین» درتهران اخیراً  به زندگی و عقاید حسین بن منصورحلّاج پرداخته و روایات و تحقیقات مختلف رابه علاقه مندان به تاریخ و فرهنگ ایران عرضه کرده است.درجلسهء چهل ویکم این کانون فرهنگی،زندگی و عقایدحلّاج براساس کتاب علی میرفطروس ارائه شده که طی آن، دوره های مختلف زندگی و عقایدحلاج ( از تولّد تا تصوّف ، تردید و طغیان ) مورد ارزیابی قرار گرفته است.                         

این جلسهء فرهنگی که درسالن مجلّل فرهنگسرای ملل-پارک قیطریّه برگزارشد،مورد توجه و استقبال حاضران قرارگرفت.

کتاب حلاج در اردیبهشت 1357 منتشرشده و تاکنون ده ها بار – بطور مجاز و غیرمجاز –درداخل و خارج از کشور  منتشرشده است.متن تازهء این کتاب( با الحاقات و اضافات بسیار ) در 500صفحه ازسوی «نشرفرهنگ»منتشرخواهدشد.

نویسنده درپیشگفتارِ مفصّل بر ویرایشِ تازۀ کتاب حلّاج،ضمن اشاره به عقاید«ابن مقفّع»و«ابونواس اهوازی»-بعنوان دو نمونه یا نمایندهء برجستهء تداوم اندیشهء ایرانشهری و آئین های ایرانیِ عصرساسانی پس ازحملهء تازیان-به ضرورت«شکل شناسی»جنبش های فکری ایرانیان پس از اسلام تأکیدکرده است:

-«کلیدِ راهیابی  به  اندیشهء حلّاج و شناخت«اناالحق»(من حقّ هستم!) در اینست که عصر حلاج و جنبش ها و جوشش های فکری آن را بشناسیم؛عصری که شک گرائی،شدیدترین مجادلات فکری و ظهورمتفکران و مُلحدان برجسته ای مانندزکریای رازی،ابن راوندی و…شاخصهء آن بود؛عصری که برخی ازمحققّان-بدرستی-آنرا«دوران رنسانس فکر و فلسفه»نامیده و به این اعتبار، الحاد،انسانگرائی و تغییرنگاه انسان از«خدا»به«خود»از ویژگی های آن بود…».

نویسنده درپایان یادآور شده:

-«درپرتو مصائب سال های اخیر،اینک بهتر می توانیم به مصائب و محدودیّت های حلاج در ابراز عقایدخویش  آشنا شویم،هم ازاین روست که موضوعِ حلاج -بعد از 1000سال- موضوع زمانۀ ما است ».

    سالگرد۲۱آذر

روزِ نجاتِ آذربایجانِ ایران  با شعرِ شورانگیز«عارفِ قزوینی» 

گرامی باد!

چه آذرها به جان از عشق آذربایجان دارم      

      من این آتش  خریدارش به  جانم  تا  که  جان  دارم

به بی پروائی من کس در این آتش نمی سوزد

     من آن پروانه، چون پروانه کی  پروای جان  دارم؟

                                               (عارف قزوینی)

اشاره
روزچهارشنبه ششم آذرماه 1387 ـ 26 نوامبر 2008 مصادف است با  سال قتل ناجوانمردانهء علی اكبر سعيدی سيرجانی، محقق، مقاله‌نويس، شاعر و «رند عالم‌سوز» روزگار ما که به‌اقتضای رندی مطلقاً مصلحت‌بین‌اند. در روز 6 آذرماه 1373 مقامات امنيتی و اطلاعاتی رژيم جمهوری اسلامی ايران مرگ سعيدی سيرجانی را كه قريب ده ماه از دستگيريش می‌گذشت، اعلام داشتند و علت مرگ را «ايست قلبی» عنوان كردند.

در حقيقت سعيدی سيرجانی اولين قربانی سلسله قتلهايی بود كه بعدها به‌نام «قتلهای زنجيره‌ای» مشهور شد و هدف این کشتارها از ميان برداشتن و حذف فيزيكی كليه مخالفان دگرانديش، فارغ از نحوة فكر و طيف عقيدتي آنان بود.كارگزاران قتلگاه «عقيدتي ــ سياسي» وزارت اطلاعات ايران انواع وسايل قتل و شكنجه را به روي زندانيان مبارز مي‌آزمودند. از آن جمله گفته شد كه «ايست» قلبي سعيدي سيرجاني به واسطة‌ استفاده از شياف پتاسيم بوده است كه پس از مرگ هيچگونه اثري در بدن به جاي نمي‌گذارد. با وجود اين مسئولان قتلگاه، جسد سعيدي سيرجاني را هنگامي تحويل خانواده‌اش دادند كه از آنها سه تضمين به اين صورت گرفتند:

1- تقاضاي كالبدشكافي در پزشكي قانوني نكنند؛
2- در مراسم تشييع و تدفين جز نزديكان درجه اول، آنهم حد اكثر ده تن، بيشتر شركت نداشته باشند؛3- مجلس ترحيمي بطور رسمي منعقد نگردد.

بدين گونه دفتر حيات مردي مبارز، دانشمند و آگاه فرو بسته شد. اين هفته و هفتۀ بعد يادداشتهاي بي تاريخ را به سعيدي سيرجاني و نگاهي از نو به او اختصاص داده‌ام به این نحو که در یادداشتهای این هفته به معرفی او و طرز کار و مبارزه‌اش پرداخته‌ام. و در هفتة بعد اثري از وي را معرفي خواهم كرد كه كمتر كسي آن را خوانده است و مي‌شناسد.

1
آشنايی
سال اولي كه اين بنده به دانشكدة ادبيات تهران در عمارت نگارستان رفتم (1333)، سعيدي سيرجاني شاگرد سال سوم بود. بنا به يك سنت نانوشته، سال اولي‌ها احترامي براي بزرگترها قائل بودند. در آن سال سعيدي كه جواني سيه‌چرده و لاغر اندام بود، در ساعات استراحت در محوطة جلو ساختمان كلاسهاي دانشكدة ادبيات مي‌ايستاد و هميشه دور و برش پر بود از آدمهايي كه مي‌گفتند اين جوان كرماني هم خوش صحبت و بذله‌گوست، هم شعر خوب مي‌گويد و خوب مي‌شناسد.
سلام و عليك ما در آن سالها شبيه ايست خبردار سال اولي‌هاي دانشكدة افسري براي سال سومي‌ها بود و ما دلمان خوش بود كه اين سيه‌چردة كرماني با آن لهجة دوست داشتني گاهي شعر بخواند و شعرها هم اكثراً شعرهاي طنزآميز بود از نگاه او. اولين باري كه من ديدم كسي از طنز حافظ سخن به ميان آورد سعيدي بود، در دانشكدة‌ ادبيات آن روزگار، يعني زماني كه كسي فكر نمي‌كرد مي‌شود لابلاي حافظ طنز يافت. آن روز بعد از ظهر پاييزي سعيدي دور برداشته بود و بحث مي‌كرد كه حافظ زبان طنزي دارد كه كم از سعدي و عبيد نيست و در برابر حيرت همه گفت:
اصلا هيچكدام از شما تا حالا فكر كرديد كه جواب حافظ به آقاي آيت اللهي كه او را نصيحت مي‌كند، از چه طنز شيريني برخوردار است:
شيخم به طنز گفت: «حرام است مي‌ مخور»
گفتم كه: «چشم، گوش به هر خر نمي‌كنم»

2
سعيدی ساواكی
در سالهاي انقلاب سعيدي در تهران بود و من خوانندة‌ مشتاق مقالات جاندار و انتقادي او و كتابهايش كه به اينجا مي‌رسيد و مثل ورق زر دست به دست مي‌گشت. در برخورد با وقايع انقلاب اسلامي سعيدي به ناگهان از قالب محققي برجسته در بنیاد فرهنگ ایران و ویراستار بسیاری از کتب این نهاد فرهنگی واقعی که خود نیز كتابهاي «وقايع اتفاقيه»، «تفسير سورآبادي» و «تاريخ بيداري ايرانيان» را تصحيح و تنقيح كرده و به چاپ سپرده بود، بيرون آمد و مبدل به اولين منتقد مستقل و تكصداي جمهوري اسلامي ايران شد.

سابقة تحقيقي او در ساية‌ مقالاتش قرار گرفت. از آنجا كه يك انسان تكصدا بود و نمايندة هيچ دسته و گروه سياسي نبود، به ناگهان از هر دو سو مورد انتقاد سخت قرار گرفت. داستان شيخ صنعان را در «نگين» دكتر محمود عنايت چاپ زد و اين قصه چنان بر خليفه خميني گران آمد و آنقدر دل «قدرت‌ خانم» دلبر آقا را سوزاند كه مجله توقيف شد و دكتر عنايت آمد به آمريكا كه معالجه كند و ماند و ماندگار شد، اما سعيدي در داخل ايستاده بود. در حقيقت انقلاب اسلامي چيزي به سعيدي داد كه همانا ساختن منتقدي آگاه و دلير بود و چيزي از او ستاند بس گرامي: جانش را.

او در بحبوحة ‌اعدامهاي دسته‌جمعي افسران ارتش شاه اولين نويسنده‌اي بود كه پرسيد اينها را به چه جرم اعدام مي‌كنيد؟ خيلي از اينها مأمور كاري بوده‌اند و در دستگاهي كار مي‌كرده‌اند كه براي خدمت به آن قسم خورده بودند و انقلاب در اين معني نيست كه گله گله آدمها را به جوخة ‌آتش بسپاريم و جرم آنها را فقط در برداشتن لباس نظامي بشمريم.
گمان مي‌بريد آسان است در آن دوران تب و تاب انقلاب با اين جرأت و صراحت كاري را كه «تودة به هيجان» آمده به شيوة تماشاگران ميدان كنكورد انقلاب فرانسه تأييد مي‌كرد، و «اعدام بايد گردد» شعار خشمگينانه به خيابان ريخته‌هاي بي خبر بود، تقبيح كردن و در برابر آن ايستادن؟ مزد سعيدي اين بود كه گفته شود «ساواكي» است. بيچاره سعيدي همة عمر، از تهمت زدن و تهمت زنان نفرت داشت. خيلي زياد.

3
دو تكهء جدا از هم
بعد از يك سخنراني در دانشگاه بركلي شب به منزل صادق چوبك كه غالباً با مهر و صفا ميهماندار بعد از سخنراني خواص بود، جمع بوديم. سخنراني‌اش در دانشگاه يك حرف اساسي داشت و آن اين كه ايرانيان نبايد به دو پارچة «ايراني مهاجر»، «ايراني مقيم» تقسيم شوند. در لس آنجلس اين حرفها را زده بود و تقريباً هواش كرده بودند. با جرأت در همة ‌مصاحبه‌هاي تلويزيوني شركت جسته بود و با رندي تمام ضمن نقد سخت رژيم اين تز را پيش كشيده بود كه: مادام كه اين دو پارچگي مهاجر و مقيم وجود داشته باشد، سود اصلي را رژيمي خواهد برد كه مي‌خواهد از دعواي اين دو جناح براي سفت كردن پايه‌هاي موجوديت خود استفاده كند.

در دانشگاه بركلي تقريباً همان ايرادهاي لس آنجلس به زبان مؤدب‌تري بر او گرفته شده بود. در خانة ‌چوبك در حضور دكتر محجوب گيلاس به دست حرف مي‌زديم و مرد سيه‌چردة سيرجاني كه ديگر آن پسر لاغر مجلس آراي دانشكدة ادبيات نبود، دل شكسته حرف مي‌زد. به‌نوعي از فكرش دفاع مي‌كرد و به نوع سخت‌تري آخوندها را مي‌كوبيد. به يكي دو تا از جوانترها توصيه مي‌كرد كه بيشتر در احوال دينداران دنياپرست دقيق شوند و بشدت از دست حزب توده و همبستگي انقلابيش با امام عصباني بود. اعتقاد داشت كه تمام دستگاه انقلاب همّ و غم خود را مصروف اين كرده است كه سابقهء فرهنگی و تجددگرايی از مشروطه به اين طرف بخصوص عصر پهلوی‌ها را از ذهن مردم پاك كند.نامهای بزرگ ادب و فرهنگ ايران را با تهمتهای زشت و كثيف بيالايد. اعتقاد داشت كه كار آخوند در طول تاريخ فكري ايران فقط تهمت زدن بوده است. و مردم را با اين تهمتها به هيجان آوردن و بر سر اهل فكر تازاندن و آنان را از معركه به بيرون تاراندن و به يك مدعي متذكر شد كه: بله آقا راست مي‌گويم همين محجوب، چوبك و يارشاطر و، متيني را تهمتها از وطن تارانده است.از تهمت زدن و تهمت زنان نفرت داشت. خيلي زياد.

4
مرد ساده‌دل كويری
بار آخري كه ديدمش دفعة دومي بود كه به لس آنجلس آمده بود. آقاي رفسنجاني، رئيس جمهور بود و او در نامه‌اي سرگشاده او را «مرد هوشمند كويري» ناميده بود. زانو به زانو نشسته بوديم. پرسيدم آيا واقعاً به رفسنجاني اعتقاد دارد؟ در كمال صداقت گفت: «مرد قرصي است، مي‌شود با او حرف زد، از حرف زدن كه آدم ضرر نمي‌كند.» با او همعقيده نبودم. تذكر دادم كه به‌هرحال اين طور تند و بدون پروا حمايت كردن از اين آقاي رئيس جمهوري شايد درست نباشد و او جواب داد كه «نه، اين آقا مي‌خواهد آنهايي را كه از وطن قهر كرده‌اند به وطن برگرداند» و چون سرمان گرم بود به خنده گفت: «باور كن حتي ضد انقلابهايي مثل ترا من خودم مي‌آيم با ماشين پاي طياره مي‌برم شهر».
در آن شب هيچ ايرادي بر اين «مرد ساده‌دل كويري» نگرفتم. با آدمهايي كه دل و زبانشان يكي است، دشوار مي‌توان محاجّه كرد. خوشحالي او اين بود كه با آمدن رفسنجاني اوضاع بهتر و آرامتر خواهد شد و تيغ سانسور از پشت گردن كتاب و روزنامه‌ها برداشته خواهد شد. هم در آن شب بود كه گله مي‌كرد از نگهداشتن كتابهايش ازجمله «ضحاك ماردوش». وسط صحبت گفت: «فلاني، اين ضحاك آدم بزرگي است، چون هر ظالمي در ايران به او تشبـّه مي‌جويد. آن منظومة «باور نمي‌كنيم كه ضحاك مرده است» ترا ديده‌ام. ضحاك‌ها هميشه هستند، فقط از اينكه اسم ضحاك رويشان باشد بد اخم مي‌شوند. راست گفته‌اي.»
روزهاي بعد لس آنجلس به جان او افتاد. تير تهمت از هر سو روانه شد. چيزي كه سعيدي از آن نفرت داشت. گفتند و نوشتند كه او مأمور رژيم است! كه براي اغفال روشنفكران و مبارزان برون مرزي به خارج از ايران اعزام شده و مأموريتش را به نحو احسن انجام مي‌دهد. «فرستادة رژيم» در روزها و ماههاي بعد عنوان رسمي سعيدي سيرجاني شد از سوي «مبارزان برون مرزي» براي مردي كه:
از تهمت زدن و تهمت زنان نفرت داشت. خيلي زياد.

5
سعيدی دربند
خبر آمد كه سعيدي سيرجاني و نياز كرماني را در تهران گرفته‌اند به جرم حمل و استفادة از ترياك و ارتكاب عمل لواط. تكليف روشن بود. او را گرفته بودند به جرم نوشتن مقاله‌هايي كه بنيان حكومت ولايت را به لرزه درآورده بود و نامه‌هاي سرگشاده‌اي كه براي مسؤولان رژيم از رهبر تا رئیس مجلس نوشته بود و از رفتار ناجوانمردانة‌ دستگاه سانسور با آثارش در آنها ناليده بود.

و اين تهمت آخر تهمت ناجوانمردانه‌اي بود. اما قاعدتاً سعيدي نبايد از اين تهمت خشمگين و يا متعجب مي‌شد. او ديده بود كه پيش از وي دكتر بقايي را با همين اتهام لواط و ابتلاي به سيفليس زنداني كرده‌اند. انسولين را كه داروي حياتي او براي مبارزه با قند بوده است، از وي بريده‌اند و روزي كه جنازة آن مرد درشت اندام سنگين را تحويل كسانش داده‌اند،‌ مرد سرسخت همولايتي‌اش فقط چهل كيلو شده بوده است.

در آمريكا ما دست به‌كار شديم. كميته‌اي به نام «كميتة دفاع از سعيدي سيرجاني» تشكيل شد. در شرق و غرب آمريكا روزها و ساعتها وقت گذاشتيم. نامه نوشتيم. امضا جمع كرديم. مدارك ضد و نقيضي را كه دستگاه امنيتي عليه او ارائه داده بود، در روزنامه‌هاي خارج مورد بحث و فحص قرار داديم. به‌تشویق استاد احسان یارشاطر و با همت و پیگیری دکتر جلال متینی در شرق و رفقای مبارز من در غرب این کشور، جنبشی فراگیر نه‌تنها آمریکا که تمام ممالک دیگر را در خود گرفت.

خيلي‌ها كه اهل اين طور كارها نبودند با تمام اختلافات مسلكي و سياسي‌ پا پيش گذاشتند و امضا دادند. چوبك يكي از آنها بود كه گفت: «من پای هيچ اعلاميه‌ای را امضا نكرده‌ام اما به خاطر مظلوميت سعيدی امضا مي‌كنم.» پس از اعلامية دفاع از سلمان رشدي، که امضاکنندگان زیادی نداشت اما تأثیرش انکارناپذیر بود، اين اولين و وسيعترين تجمع صاحبان فكر و ايرانيان خارج از ايران بود كه حكومت تهران را به فكر واداشت. نامه‌ها به مقامات بين‌المللي نوشتيم. استمداد كرديم. كتابي با نام «گناه سعيدی سيرجانی» منتشر ساختيم و كوشيديم كه زنداني بيگناه را به نحوي از بند برهانيم.

در داخل اما فشار بر سعيدي سيرجاني افزايش يافت. از قول او ندامت‌نامه‌هايي خطاب به بازجوي عزيزش در كيهان و روزنامه‌هاي مشابه چاپ شد. اين ندامت‌نامه‌ها رسوايي رژيم را بيشتر كرد، لاجرم تهمتهايي را كه بر او وارد ساخته بودند رنگ و جلاي بيشتري داد: كارگزار سيا، مأمور صهیونيسم، همكار فراماسونها، و در ارتباط با سلطنت‌طلبان. در درون زندان بي شك دل مردي كه زهرة شير داشت از اين تهمتها آب مي‌شد، زيرا اواز تهمت زدن و تهمت زنان نفرت داشت، خيلي زياد.

6
قلمی تيزتر از شمشير
لابد مي‌خواهيد بدانيد كه چرا سعيدي سيرجاني به چنين عاقبتي دچار شد؟ اگر به چند نامه كه او به مقامات مملكت نوشته است و ما همه را در كتاب دومي به نام «از شيخ صنعان تا مرگ در زندان» پس از مرگش به سرپرستي دكتر احسان يارشاطر منتشر كرديم، مراجعه كنيد، به نكته‌هايي مي‌رسيد كه مي‌بينيد دستگاه امنيتي رژيم حق داشته است از يك صدا، آن هم يك تكصدا آنقدر وحشت كند كه كمر به قتلش ببندد. سعيدي در نامه‌هاي خود كه به‌ترتيب سه نامه به آيت‌الله خامنه‌اي، يك نامه خطاب به آقايان هاشمي رفسنجاني، دكتر حبيبي، معاون اول رياست جمهوري و آقاي خاتمي، وزير ارشاد اسلامي، يك نامه به نمايندگان مجلس شوراي اسلامي و يك نامه در جواب تهمتهاي روزنامة ‌كيهان خطاب به هموطنان نوشته است، او در این نامه‌ها مسأله سانسور و كتاب به طور اخص و موضوع فشار و آزادي‌كشي را به‌طور اعم طوری مطرح كرده است كه بي شك حرفهاي او و افكارش مانند همولاتيش ميرزا آقاخان كرماني و مكتوبات او در تاريخ فكر آزاديخواهي ايران باقي خواهد ماند.

نامه‌ها صريح است. بي پرده است. حرفها در آن بروشني زده شده و مرد به جان آمده از ريا و دروغ، در بند تعارفات و مجامله‌هايي كه عموماً در اين مواقع به كار مي‌گيرند تا شايد راه فرار و آشتي براي روز مبادا باقي بگذارند، نيست. يك تنه ايستاده است و تنها و بي هيچ ياوري رجز خوانده و حريف طلبيده است. خواندن بخشهايي از اين نامه‌ها ياد اين دلاور به خاك افتاده را در اذهان جاودانه خواهد ساخت.

7
از: نامه‌هايی به خامنه‌ای
*«ضحاك ماردوش» كتاب مفصلي نيست، جزوة مختصري است كه خواندن و بررسي‌اش بيش از دو ساعت وقت نمي‌گيرد. موضوعش ارتباطي نه به زمان حاضر دارد و نه به رژيم فعلي. البته توجه به شاهنامهء‌ فردوسی و فرهنگ فارسی احتمالا گناهی است در نظر بزرگانی كه در نهايت مآل انديشي همتشان مصروف برگذاري سمينار دعبل خزايي است، آنهم در مناسبترين نقطهء‌ ايران، يعني استان خوزستان.

*واقعاً نمي‌دانم كجا نوشته‌هايم خلاف مصلحت اسلام يا حتي حكومت موجود است. رجال الغيب وزارت ارشاد هم كه در رديف از ما بهترانند و دست نويسندة مطرود ممنوع‌القلمي چون من به دامن كبرياشان نمي‌رسد تا ارشادم كنند و آخر عمري از تكرار معاصي محفوظم دارند.

* در ماههاي اخير شايعه‌سازان البته متدين و جوانمرد، خروارها كاغذ مؤسسه كيهان و خبرنامه‌ها را تلف كردند كه مرا سرسپردة امپرياليسم و از فعالان حزب توده و از مداحان رژيم آريامهري و از نوكران پهلبدي كه شوهر شمس است و بالاخره عضو رسمي ساواك معرفي كنند تا اگر روزي صفير گلوله‌اي سينه‌ام را شكافت، يا جسد بيجانم فرش خياباني شد، حتي يك نفر بر جنازهء ملحد بدنامي چون بنده نماز نخواند. اقدام پرخرجي كه مي‌توانستند با كشف يك لولة ترياك، يا مصرف دو مثقال سرب، هم بهتر به مقصود رسند و هم عملشان با تقواي اسلامي و شرافت انساني فاصلة كمتري داشته باشد.

* اين شايد آخرين نامة من باشد كه گوش جانم مشتاق طنين رهايي بخش «الرحمن» است و مزه‌اي در جهان نمي‌بينم. يا بفرماييد مرا بگيرند و به پاداش جرايمي كه به سائقة ‌طبع بزرگوار پرهيزكارشان برايم تراشيده‌اند بكشند يا به دادخواهي‌ام رسيدگي كنند و علت توقيف كتابهايم را اعلام. راه پيشواي آزادگان جهان حسين‌بن علي كه در انحصار قشر و طبقه خاص نيست.

به نزديك من در ستم سوختن
        گواراتر از با ستم ساختن

* در حكومت اسلامي ضابطه چيست. آيا فضايل، منحصر به نياز و دعاي بيشتر است و روزهء طولاني‌تر، سجدة غليظ‌تر و لقب حاجي و انبوهي محاسن و كلفتي دستار و دعوي بسيار، يا به حكم آية كريمة‌ «ان اكرمكم عندالله اتقيكم». فضيلت افراد محصول تقرب به حق است و قرب يزدان در گرو تقوي.اگر چنين است اجازه فرماييد بي هيچ ملاحظه و پروايي عرض كنم بسياري از اعمال سران حكومت برخلاف تقواست. اين را به تجربه شخصاً دريافته‌ام و اثباتش اگر خواستيد آسان است.

*آدميزاده‌ام. آزاده‌ام و دليلش همين نامه كه درحكم فرمان آتش است و نوشيدن جام شوكران. بگذاريد آيندگان بدانند كه در سرزمين بلاخيز ايران هم بودند مرداني كه دليرانه از جان خود گذشتند و مردانه به استقبال مرگ رفتند.

8
از نامه‌ای به: رفسنجانی، حبيبی، خاتمی
اين نامه را سعيدي سيرجاني خطاب به كابينة ‌رفسنجاني نوشته است كه در آن آقاي خاتمي، رئيس جمهوري اصلاح‌طلب بعدی عهده‌دار پست وزارت ارشاد اسلامي بود و مي‌بينيد كه نالة سعيدي از وزارت ارشاد خاتمي چطور به آسمان رفته است.

* كتابهايي كه در چاپخانه‌ و صحافي توقيف است و در حال پوسيدن، عموماً با اجازة‌ وزارت ارشاد چاپ شده و هزينة سنگين آنها را هم ناشر اندك مايه‌اي پرداخته است كه قبلا از من كتاب چاپ نكرده و به نوايي نرسيده است. مطابق ريز اقلامي كه در نامة قبلي‌ام نوشته‌ام، بابت كتابهاي «تاريخ بيداري ايرانيان»، «وقايع اتفاقيه»، «سيمای دو زن»، «ضحاك ماردوش»، «آشوب اژدها» و «تفسير سورآبادی» جمعأ مبلغ هفت ميليون و هفتصد و پنجاه هزار تومان هزينهء حروفچيني و چاپ و كاغذ و صحافي پرداخته شده است. نزول ماهانه‌اي كه ناشر بيچاره بابت اين سرمايه‌گذاري راكد مي‌پردازد، بيش از يكصد و پنجاه هزار تومان است.

*اگرنشر اين كتابها ممنوع بود، چرا وزارت ارشاد صريحاً و رسماً اجازه داد و اگر در صدور اجازه غفلتي رفته باشد گناه ناشر و چاپخانه و صحافي چيست. بگذريم از آزادي فكر و قلم، تكليف ناشر چيست؟ دولت اسلامي مي‌خواهد با همين نحوة‌ عمل مغزها و سرمايه‌هاي فراري را به مملكت برگرداند و به آنها امنيت شغلي بدهد؟

* اگر در نوشته‌ها عيبي است من گناهكارم و براي هر مجازاتي آماده. گناه كساني كه طبق موازين قانوني عمل كرده‌اند چيست؟ چرا فرمها و كتابها را نمي‌سوزانند و اتاقهاي صحافي و چاپخانه را خالي نمي‌كنند؟

* اگر اين كتابها ممنوع است، چرا چاپ قاچاقي آنها در اغلب كتابفروشيها موجود است. با كنترل دقيقي كه وزارت ارشاد بر كار چاپخانه‌ها دارد و چاپ كارت ويزيتي بدون اجازه ميسر نيست، در پناه چه قدرتي «سيماي دو زن»، «ضحاك ماردوش» و «در آستين مرقع» منتشر مي‌شود و به قيمتي چند برابر علناً به‌فروش مي‌رسد؟

9
يك خداحافظی دلگير با پير
در پايان اين قسمت از يادداشتها حق آن است كه نمونه‌اي از نثر درخشان و شيرين سعيدي سيرجاني را بياوريم. اين قسمت از پايان مقاله‌اي كه او در مرگ علي دشتي نوشته و با عنوان «پير ما» در كتاب «در آستين مرقع» چاپ شده است، برگرفته و خلاصه شده است. سعيدي در اين خاطرة قصه‌وار، داستان آشنايي و شيفتگي‌اش را به قلم و مشخصات دشتي نقل مي‌كند و از دوستي عميق و دو سويه‌اش با او سخن به ميان مي‌آورد. روزهاي آخر عمر دشتي را كه شكسته و نابسته از زندان به خانه فرستاده شده است، تصوير مي‌كند و از يك ماه پيش از مرگ، داستاني پر آب چشم از او حكايت مي‌نمايد. زبان، تصوير و احساس در اين آخرين ديدار او با مردي كه او را «پير ما» مي‌خواند خواندني است.

«يك ماهي پيش از مرگش روزي كه خلوتي دست داده بود، ــ با مقدمه چيني مفصلي در مورد آشنايي كوتاه‌مدت و پر كيفيتمان و اينكه اهل تعقل و منطقم پنداشته ــ از من خواهشي كرد كه مو بر تنم راست شد و عرق سردي پيشانيم را پوشاند. مرد از من كپسول سيانور خواسته بود. سكوتي كردم و قولي دادم، بي آنكه عواقب اين تعهد را سنجيده باشم. آن هم چه عواقب جانكاهي كه در طول يك ماه، ده سال پيرم كرد. اگر در عمر خويش گرفتار جدال دروني تعقل و عاطفه شده باشيد به عظمت رنج من آگاهيد و نيازي به بازگفتن نيست. از آن پس مطالبه‌هاي مكرر او بود و وعده‌هاي امروز و فرداي من.

من عمري عليه خودنماييهاي پزشكان كه نام اخلاق بر آن نهاده‌اند رجز خوانده‌ام و مخالف اين بوده‌ام كه آدميزاده‌اي را خرگوش آزمايشگاه كنند و در هر حالتي و به هر كيفيتي زنده‌اش نگه‌دارند. چه لطفي دارد با ذلت و نكبت و علت زيستن و به‌عبارت بهتر نفس كشيدن، بي هيچ اميد بهبودي؟ سالهاست كه به تحريك همين طبع راحت طلب، از دوستان طبيبم خواسته‌ام كه در منزل واپسين، براي چند روز نفس كشيدن بيشتر آزارم ندهند و دست از هنرنمايي بردارند با اينهمه در دو بزنگاه حساس زندگي بر سست اعتقادي و بي همتي خود خنديده‌ام، خنده‌اي به تلخي جام شوكران و زهر هلاهل.

يكي روزي كه مادر مغرور و هم‌سليقه‌ام، بر اثر سكتة مغزي به حال اغما رفته و روي تخت بيمارستان افتاده بود و طبيب معالجش مي‌گفت قسمت اعظم بدنش فلج شده است و من مي‌دانستم كه فلج شدن كوچكترين عضوي چه رنج جانكاهي نصيب پير زن مغرور خواهد كرد و اگر زنده بماند، هر لحظة حياتش چه عذاب اليمي خواهد بود. با اينهمه به‌جاي آنكه فرمان پذير عقل باشم و بگذارم با‌ آرامش بميرد، به حكم عاطفه دست التماس به دامن طبيبانش انداختم كه به عمل مغز متوسل شوند و به هر صورت زنده‌اش نگهدارند و پيرزن نيمه شب قبل از عمل، با كشيدن آخرين نفس از چنگ عواطف احمقانة من خويشتن را نجات داد.

و دومين باري كه هجوم عاطفه نظام عقلي‌ام را در هم ريخت، همين آخر عمر پيرمرد بود. به خلاف سابق مي‌كوشيدم كمتر به ديدنش بروم و هر بار انبان فريب و دروغي پيش چشمان هوشيار و دقيقه‌يابش خالي كنم و با وعدة فردايي از چنگ اصرارش خلاص شوم. و روزي كه تك و تنها، كنار سنگ غسالخانه ايستاده بودم و شاهد شستشوي پيكر نحيفش بودم، روح او را ديدم كه به بالاي پيكر بيجانش مي‌چرخد و با همان حركت معهود دست، مي‌گويد «نازنين من، تو هم كه بي غيرتي كردي. اما ديدي چطور قالت گذاشتم و رفتم؟»

مي‌خواستم مطابق معمول جوابش دهم كه «آقا به جان خودتان فردا صبح ساعت 10 مي‌آيم به بيمارستان و برايتان مي‌آورم»، كه ناگهان يكي از آن خنده‌هاي غم آلودش را سر داد و با دستش اشاره‌اي به طرف مرده‌شور كرد كه جوابش را بده. و اين جناب مرده‌شور بود كه ظاهراً براي سومين بار از من مي‌پرسيد «كفن مكه‌اي داريد يا خودمان بگذاريم؟» چه تلخ و دردناك است بازيهاي مسخرة سرنوشت.

بعد از آنكه پيكر استخواني در كفن پيچيدة او را به دهان گشاد گور سپرديم، خسته بر زمين نشستم و تكيه به ديواري دادم. در حالي كه مي‌كوشيدم صفحة آشفتة ذهن غمناك خود را از هر نقشي خالي كنم و دقايقي در خلأ محض از ياد هستي و نيستي برهم، اما ‌آشوب يادها امان نمي‌داد… جنازة بي يار و ياور فردوسي را مي‌ديدم كه ملاي متعصب طوس راهش را بسته است و عربده سر داده كه «نمي‌گذارم جسد اين شيعة رافضي را در قبرستان مسلمانان دفن كنيد» و جنازه به‌دوشان حيرت زده و ترسان از جمعيت سنگ در مشت، معذرت مي‌خواهند كه «نمي‌‌شناختيمش، نمي‌دانستيم رافضي و بد مذهب است».

حسنك وزير را مي‌ديدم كه بر چوبة دار مي‌رقصد و به ريش خليفه قرمطي‌كش عباسي قهقه مي‌زند. منصور حلاج را مي‌ديدم كه ميان خنده مي‌گريد و مي‌نالد كه «شبلي» تو هم مي‌زني؟» عطار را مي‌ديدم كه مغول خنجر بر كف كف برلب را به ريشخند گرفته است تا غضبش بيشتر گردد و كارش را سريعتر انجام دهد. شمس تبريزي را مي‌ديدم كه زير ضربه‌هاي خنجر تعصب مي‌چرخد و سماع صوفيانه‌اي دارد. و عين القضات را مي‌ديدم كه بالاي جسد خويش ايستاده و هر تكه بدنش را كه جدا مي‌كنند و به هوا پرتاب مي‌نمايند مي‌قاپد و به‌هم مي‌چسباند.

و سرانجام او را ديدم كه از تختخوابش فرو مي‌آيد، عينكش را از ميز كنار دستش بر مي‌دارد و بر چشم مي‌گذارد، قباي صوف سفيدش را بر تن مي‌كند، محمد استكان چاي را روي ميز مي‌گذارد و زير بازويش را مي‌گيرد، پسر كوچك محمد با دندانهاي درشت و صورت نازيبا پيش مي‌آيد و او خم مي‌شود و با گفتن «نازنين» صورتش را مي‌بوسد، كمربند قبايش را محكم مي‌كند، دمپاييهايش را مي‌پوشد و به طرف صندلي من مي‌آيد. انگشتان ظريفش را لاي موهاي سرم فرو مي‌كندو با خندة شيرين معني داري مي‌پرسد «توي چه فكر بودي؟، نكند باز هم داشتي به گذشتة پر افتخار ما فكر مي‌كردي، مي‌بيني چه ملت حقشناس و فرهنگ‌دوستي داريم، مي‌بيني چه…»

كه ناگهان صداي دكتر مير به فضاي غمزده و خاموش امامزاده عبدالله بازم مي‌گرداند، دو برادر ــ و به قول پير مرد دو فرشتة نازنين ــ دست از كار و بيمارستان كشيده و‌ آمده‌اند تا با يار ديرينة پدرشان وداع كنند. و چند قدم آن سوتر زير درخت خزان زده‌اي دكتر رعدي ايستاده است. غمگين و مبهوت. همين و بس.

۱
سپید رود را
            بر لبانت
                می نشانم
خزر را
          بر زبانت،
من هم
ولایتی دارم

جعفر شفیعی ِ لنگرودی

۲
تمام مردها را جلوی گلوله‌ها فرستادی فرمانده!
حالا بگو برای پس گرفتنِ آغوشی
                                 که وطنم بود
                                       به کجا لشگرکشم؟

نسرینآ رضایی

۳
شعری‌ نهفته است در لب‌هات
                  که بویِ نارنج می‌دهد.
بهار که شد
                به چیدنت می‌آیم.

رضا كاظمی

به نقل از:کوتاه؛مثل آه…(عاشقانه های شعرامروزایران)،بکوشش میناراد

                          در دست تنظیم وانتشار

 *سیدجوادطباطبائی:تبريز منشأ تكوين ايران جديد است و دوران آگاهی جديد در تاريخ معاصر از اين شهر آغاز شده است.

*ترکیه ناچار از جعل تاریخ است.

به گزارش هفته نامه طرح نو (تبریز) سيدجواد طباطبايي در نشست تخصصي «مكتب تبريز» كه در حاشيه سومين جشنواره كتاب سال تبريز برگزار شده بود با بيان اين‌كه ايران امروز، بخشي از ناحيه بسيار بزرگ جغرافيايي بوده كه به تدريج از همديگر جدا شده‌اند افزود: ايران امروز در قلب و مركز اين ناحيه واقع شده است و به رغم فراز و نشيب‌هاي تاريخي هنوز استواري و استحكام خود را حفظ كرده است.

وي در ادامه بحث خود درخصوص گستره چتر ايران فرهنگي اضافه كرد: از حدود سه دهه قبل دريافتم كه آنچه از سوي شرق‌شناسان درخصوص ايران مطرح شده است و همواره از سوي آنان به عنوان يكي از ويژگي‌هاي ايران از آن ياد مي‌كنند اين نكته است كه ايران به‌رغم پذيرش اسلام هرگز در متن عربيت محو نشد و كوشيد فرهنگ و زبان خود را در اين ورطه حفظ كرده و از آن پاسداري كند.

وي يادآور شد: بسياري از كشورهايي كه اسلام را پذيرفته بودند، در متن عربيت حل شدند و فرهنگ خود را نيز از دست دادند. اين باعث شد كه در حال حاضر از آنها به‌عنوان بخشي از جهان عرب كه هم هويت زباني و هم هويت فرهنگي عربي دارند ياد شود.

سيدجواد طباطبايي ادامه: اما اين مسأله هرگز در مورد ايران اتفاق نيفتاد و ايران برخلاف بسياري از كشورهاي آن زمان كه اسلام را پذيرفته بودند زبان محلي خود را نه تنها از دست نداد و زبان عربي به‌عنوان زبان علمي جهان اسلام، بر آن چيره نشد، بلكه توانست انسجام خود را حفظ كند و به عنوان يك زبان موفق در جهان اسلام ظاهر شود.

وي با اشاره به اين‌كه زبان فارسي واجد ويژگي‌هاي ارزنده‌اي بود كه توانسته بود به حيات معنوي و فرهنگي خود در زمان خود ادامه دهد افزود: ذكر اين نكته شايد قابل توجه باشد كه اگر زباني جز زبان فارسي در اين تقابل فرهنگي وجود مي‌داشت، در مقابل اين فرهنگ تمدني ديگر يا از ميان مي‌رفت و يا حيات آن دست‌خوش وضعيتي مي‌شد كه نمي‌توان به ادامه آن اميدوار بود.

دكتر سيدجواد طباطبايي با اشاره به نظريه «ويليام دانالد هادسن» مستشرق درخصوص ايران و واقعيت تاريخي آن خاطرنشان كرد: اين مستشرق درخصوص ويژگي فرهنگي ايران مي‌گويد كه ايران وراي مرزهاي جغرافيايي و تاريخي خود گسترانده شده است و به‌عنوان جوامع ايراني مطرح است.

وي ادامه داد: آنها شايد به لحاظ ملتي ايراني نباشند، اما تفكر و فرهنگ ايراني در آن سيطره دارد كه از عثماني تا هند گسترده شده است.

طباطبايي ادامه داد: استدلال اين شرق‌شناس غربي كه هيچ تعلق خاطر ناسيوناليستانه‌اي نسبت به ايران و اين فرهنگ ندارد و خارج از اين مجموعه به فرهنگ ايراني مي‌نگرد اين است كه فرهنگ ايراني مآبي در تمام سيطره اين سرزمين گسترده شده است و در آن تأثيرات فراواني شده است.

اين نويسنده و تاريخ‌نگار افزود: در مقطعي از تاريخ حتي شاه عثماني هنگام مكاتبه با ياران به رغم آن‌كه مي‌توانست به زباني تركي مكاتبه كند اما به دليل جايگاه ارزنده زبان فارسي به زبان فارسي نامه‌نگاري مي‌كرد تا نشان دهد نسبت به آن فرهنگ تسلط دارد و بر ابعاد زباني آن مسلط است.

وي ادامه داد: اين نشان مي‌دهد كه آسياي ميانه تا مرز اروپا چيزي را در چنته دارد كه نشان از اقتدار و قدرت آن است و با الگويي جهان را

مي‌نگريست كه اساس آن ايراني است.

وي با بازگشت به بحث مبنايي خود تحت عنوان «مشكل ايران»، گفت: پاسخ به «مشكل ايران»، بدون نظريه مقتدري كه بتواند اين مشكل را تشريح كند، امري دشوار است.

طباطبايي گفت: بعد از اسلام نظريه رايج حكومتي كه در جهان اسلام گسترده شد نظريه خلافت بود كه با اندكي تأخير وارد فرهنگ سياسي ايران شد.

وي افزود: اين نظريه توسط يك دانشمند اهل بصره به نام ابوالحسن ماوردي ارائه شد. بصره در آن زمان تحت سيطره فرهنگ ايراني بود و توانست با ارائه اين نظريه به پيشرفت و توسعه فرهنگ اسلام كمكي شايان نمايد.

دكتر طباطبايي يادآور شد: ايران بيش از آن‌كه يك واقعيت سياسي باشد يك حوزه گسترده فرهنگي وسيع است كه ما در حال حاضر در قلب اين كانون فرهنگي قرار گرفته‌ايم.وي با اشاره به پيچيدگي‌هاي تاريخ ايران افزود: با اين رويكرد است كه از ايران به‌عنوان يك مشكل ياد مي‌كنم. چرا كه ما يك تاريخ واقعي داريم كه بر مبناي رويدادهاي پرفراز و نشيب تقرير شده است و حوادث منبعث از‌ آن نيز تحت تأثير آن قرار گرفته است.

طباطبايي با طرح اين نكته كه ما از يك تاريخ غني و پايدار برخورداريم، افزود: اين واقعيتي است كه ما در كنار همسايگاني زندگي مي‌كنيم كه تاريخ منسجمي ندارند و با جعل تاريخ مي‌كوشند براي خود هويت دست و پا كنند. اين كشورها تاريخشان از يك نقطه به خصوص آغاز مي‌شود و تاريخ آنها فرعي بر تاريخ ايراني است و به‌عنوان يك نمونه، تاريخ ادبيات عثماني را مي‌توان نام برد.

دكتر طباطبايي با اشاره به تكوين تركيه جديد افزود: مهم‌ترين اتفاقي كه در جريان اين امر روي داد، اين بود كه تركيه با قطع كردن بند ناف و اتصال آن با ايران فرهنگي تلاش كرد تاريخي نو براي خود دست و پا كند. در ادامه ترك‌ها با طرح مباحث اسطوره‌اي، نظير دده قورقود و قلمداد آن به‌عنوان يك حماسه ملي تلاش كردند خود را با اين فرهنگ بيگانه نشان دهند تا از رهگذر اين نقطه اتصال، تاريخي جديد براي خود ست و پا كنند.

طباطبايي در ادامه با اشاره به حضور همسايه شمالي ايران خاطر نشان كرد: در شمال ايران نيز اين وضعيت حاكم است: كشوري كه تاريخش در دل يك كشور ديگر حضور دارد و بايد از همين رهگذر تاريخ خود را تدوين نمايد. جمهوري آذربايجان هميشه با طرح اين نكته كه بخشي از خاك خود را در سرزمين ايران تعريف كرده است در صدد اين است كه تاريخ اين سرزمين را نيز به تاريخ جمهوري آذربايجان اضافه كند.وي افزود: در تريبون‌هاي رسمي جمهوري آذربايجان از منطقه آذربايجان ايران به‌عنوان آذربايجان جنوبي ياد مي‌شود. در حالي كه همگان مي‌دانند سرزمين‌هاي فعلي جمهوري آذربايجان بخشي از سرزمين ايران بوده‌اند كه به دنبال قراردادهاي ايران و روسيه از ايران جدا شده‌اند.

دكتر طباطبايي ادامه داد: اين كشور علاوه بر اين ناچار است براي توجيه وضعيت نابسامان فرهنگي و تاريخي‌اش كه از فقدان يك گذشته مستقل ناشي مي‌شود يك دشمن را براي خود تعريف كند تا انحرافات خود را به آن نسبت دهد. مقامات اين كشور، ارمني‌ها را دشمن عمده اين خطه از اقليم ايران فرهنگي معرفي مي‌كنند و همه موانع تاريخي و فرهنگي را به اين كشور نسبت داده‌اند.وي با اشاره به اصطلاح مكتب تبريز كه عنوان دومين جلد از آثار سه‌گانه وي درخصوص تأملي درباره ايران است گفت: پيشينه تجددطلبي و مشروطه‌خواهي برخلاف تاريخي رسمي كه از اين رخداد مهم سياسي وجود دارد پيشينه‌اي بيش از ١١٠ سال دارد و مي‌توان ريشه‌هاي آن را به بيش از 150 تا 200 سال نسبت داد. در خلال همان سال‌ها اتفاقي در حال نضج بود كه منجر به اعتلاي تبريز و تبديل شدن آن به مركز تجددخواهي و مشروطه‌طلبي بود.

طباطبايي با اشاره به حوادث تاريخي و سياسي آن دوره از تاريخ ايران افزود: دربار ايران در زمان فتحعلي شاه يك دربار سرشار از فساد و توطئه بود كه در اندروني آن نطفه بسياري از دسائس و توطئه‌ها بسته مي‌شد.در اين وضعيت بود كه به تبديل شدن تبريز به‌عنوان دارالسلطنه دربار قاجار دوپارچه شد و دربار تبريز به‌عنوان دربار مهم قاجار مطرح گرديد. امري كه منجر به آغاز فصلي نوين در تاريخ ايران منجر گشت.

نويسنده كتاب مكتب تبريز، اضافه كرد: تبريز به دليل نزديكي به مرزهاي روسيه به محلي براي اداره مناسبات جنگ و اقتصاد تبديل شد و عباس ميرزا كه مجدانه مي‌كوشيد كشور را از بيم و گزند تهديدات برهاند توانست اين شهر را به‌عنوان يك شهر مهم و استراتژيك بسازد.

وي افزود: عباس ميرزا در ديداري كه با ناپلئون داشت با طرح اين سؤال كه شما چه مي‌كنيد كه همواره در جنگ‌ها پيروز هستيد تلاش كرد به سنت قضا و قدر پايان دهد.

طباطبايي زايش يك آگاهي جديد را نشاني از آغاز تاريخ جديد توصيف كرد و افزود: با پيدا شدن يك آگاهي جديد است كه روند نوسازي ايران آغاز مي‌شود و ايران جديد نطفه‌اش در تبريز شكل مي‌گيرد…

اين نشست با استقبال گسترده و كم سابقه اساتيد دانشگاه، اصحاب فرهنگي و نويسندگان و ناشران و مترجمين تبريزي روبرو شد.

منبع:وبسایت آذری ها

               (به مناسبت  هفتاد و هفتمین سالروز وقف کتابخانه و موزهء ملی ملک)

6 آبان، سالروز وقف کتابخانه و موزه ملی ملک است.این گنجینه گران‌سنگ، در سال 1393 خورشیدی، هفتاد و هفتمین سال وقف را پشت سرمی‌گذارد و به دوره‌ای تازه از فعالیت‌های تخصصی وارد می‌شود.

کتابخانه و موزه ملی ملک از سال 1278 خورشیدی که نخستین اندیشه درباره گردآوری کتاب و تشکیل یک کتابخانه به ذهن حاج حسین آقا ملک راه یافت، تا امروز که 115 سال از آن روزگار می‌گذرد، دوره‌های مهمی از دگرگونی‌های اساسی را از سرگذرانده است. 
بنیانگذار و واقف کتابخانه و موزه ملی ملک آنگونه که در گفت‌وگو با روزنامه اطلاعات در تاریخ 30 اردیبهشت 1345 روایت کرده است، برای نخستین بار در سال 1278 از راه آشنایی با یک دیوان خطی شعر به اندیشه گردآوری کتاب افتاد «در سال 1317 هجری قمری [1278 خورشیدی] که به اتفاق مرحوم پدرم حاج محمدکاظم ملک‌التجار برای دیدن املاک خراسان به مشهد رفتیم در بازگشت، در نیشابور نیرالدوله حاکم این شهر از ما که عده همراهانمان به 400 نفر می‌رسید استقبال باشکوه و پذیرایی 15 روزه کرد. من در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین را پیدا کردم و در این 15 روز از روی آن نسخه‌ای برای خود نوشتم. از آن پس این فکر در من قوت گرفت که یک کتابخانه بزرگ دایر کنم». 
تشکیل کتابخانه اما به زودی رنگ واقعیت نگرفت. نخستین اقدام شش سال بعد صورت پذیرفت «6 سال بعد، از طرف پدرم مامور خراسان شدم. در آنجا کتابخانه شیخ عبدالحسین پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی را خریداری کردم. بعدا هم کتابهای میرزا ارسطو منشی کنسولگری روس را خریدم و کتابخانه خود را با این کتابها بوجود آوردم پس از آن هر کجا می‌شنیدم که کتاب خطی هست به سراغش رفتم. در این راه شهرتی بهم زدم، بطوریکه برای فروش کتاب قدیمی و خطی به من مراجعه میشد هر کس هر چه کتاب داشت می‌خریدم». کتابخانه مشهوری که حاج حسین آقا ملک ایجاد کرده بود تا پیش از درگذشت پدر در مشهد جای داشت «در سال 1336 قمری [1297 خورشیدی] که پدرم درگذشت این خانه را که خود من در آنجا متولد شده‌ام به کتابخانه اختصاص دادم … کتابها را تا نخوانده‌ام به کتابخانه تحویل نداده‌ام». کتابخانه ملی ملک اکنون به پایتخت آمده و با حضور در بازار حلبی‌سازهای تهران، به دوره‌ای تازه از زندگی‌اش وارد شده بود. این اما پایان اندیشه بزرگ حاج حسین آقا ملک و کتابخانه مشهورش نبود. او که اکنون با درگذشت پدر بازرگان و زمین‌دار، میراث‌دار ثروت بی‌کران او شده بود، به واسطه کتابخانه، به گستره‌ای تازه از فعالیت فرهنگی روی آورد؛ راه‌اندازی موزه «انگیزه من از تاسیس موزه سکه و فرش و قلمدان و نقاشی و … که هنوز در دست تکمیل است این بود که بعضی از مراجعین کتابخانه من محققین خارجی هستند آنها سوال می‌کردند که سکه‌های قدیم ایران و یا خطوط تاریخی و قلمدانها را که همگی نشانه تمدن کهن ما است کجا می‌توانند تماشا کنند و من برای سهولت کار آنها و نیز استفاده ملت ایران دست به ایجاد این موزه زده‌ام». او که توانسته بود نخستین موزه خصوصی ایران را بنیاد گذارد، به روایت خودش، در سال 1314 کتابخانه و موزه ملی ملک را تاسیس و سازمان‌دهی کرد. 
اقدام مهم بعدی حاج حسین آقا ملک در سال 1316 صورت گرفت. او در این سال که با راه‌اندازی موزه ایران باستان از سوی دولت هم‌زمان بود، خانه پدری را به همراه کلیه اموال موجود در آن که کتابخانه و موزه ملی ملک را دربرمی‌گرفت، بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا «شعبه‌ای از کتابخانه مقدسه رضویه باشد که کافه و عامه افراد سکنه ایران بدون رعایت ملیت حق استفاده داشته و هر یک از افراد در خور استعداد خود عندالحاجه» از آن بهره بگیرند. حاج حسین آقا ملک در سال‌های بعد اموال و زمین‌هایی فراوان را به ویژه در خراسان بر آستان قدس رضوی وقف کرد تا بودجه کتابخانه و موزه از محل درآمدهای آن‌ها تامین شود؛ بدین ترتیب بنیاد این موقوفه را بر خودکفایی مالی گذاشت. او همچنین به موجب وقف‌نامه، تولیت موقوفات را تا زمان وفات به خود اختصاص داده و پس از آن به تولیت آستان قدس رضوی سپرده بود. 
حاج حسین آقا ملک 35 سال پس از وقف کتابخانه و موزه، در سال 1351 درگذشت و تولیت موقوفات به ویژه کتابخانه و موزه ملی ملک مستقیما در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت. کتابخانه و موزه ملی ملک پس از درگذشت واقف، به فعالیت خود در همان مکان و گستره جغرافیایی در بازار تهران ادامه داد. در سال‌های پس از انقلاب اسلامی 1357، بافت جمعیتی، فرهنگی و اجتماعی بازار تهران به دگرگونی‌هایی اساسی دچار و بدین ترتیب تداوم حیات فرهنگی کتابخانه و موزه ملی در آن فضای جدید با تردیدهایی روبه‌رو شد. با دریافت همین مساله، آستان قدس رضوی، از وجود قطعه زمینی در محوطه تاریخی میدان مشق (باغ ملی کنونی) بهره جست که حاج حسین آقا ملک در زمان زندگی خویش با هدف گسترش کتابخانه و موزه در آنجا تدارک دیده و وقف کرده بود. عملیات ساختمانی در سال 1364 آغاز شد و ساختمان تازه با کاربری کتابخانه و موزه در هفت طبقه با بهره‌گیری از معماری اسلامی در سال 1375 گشایش یافت. کتابخانه و موزه ملی ملک بدین ترتیب 24 سال پس از درگذشت بنیان‌گذار و واقف، به ساختمان نو در محوطه میدان مشق منتقل شد. کتابخانه و موزه ملی ملک از آن روزگار تا امروز در این ساختمان زیبا که جلوه‌هایی تحسین‌برانگیز از معماری ایرانی- اسلامی را به نمایش گذاشته است، به مخاطبان کتابخانه و موزه خدمات فرهنگی می‌رساند. 
با گذشت نزدیک به دو دهه از فعالیت در ساختمان جدید، متولیان کتابخانه و موزه ملی ملک پس از بررسی‌ها و مطالعات پی بردند که این عمارت برای برآوردن نیات واقف به ویژه برای «ترقی معارف» و نیز برخورداری از قابلیت توسعه‌پذیری معماری و پویایی فرهنگی به دگرگونی‌هایی اساسی نیاز دارد. از همین‌رو طرح دگرگونی و گسترش معماری، با هدف بهبود کارکرد و بهره‌وری شایسته و مناسب از ساختمان در جهت انجام فعالیت‌های تخصصی، نگهداری درست و اصولی منابع، استفاده حداکثری از فضا و رفع نواقص، بازطراحی و گسترش خدمات فرهنگی در دو حوزه کتابخانه‌ای و موزه‌ای، تدوین شد و به اجرا درآمد. مهم‌ترین رویکرد و هدف در این میانه، رساندن کتابخانه و موزه به جایگاه درخور آن، یعنی پایگاه و مرکزی برای پژوهشگران برجسته و فرهیختگان در کنار خدمات‌رسانی به مراجعان عادی، همچنین شناساندن آن به عنوان یکی از مهم‌ترین نهادهای نفیس و شاخص عرصه‌های کتابداری و موزه‌داری بوده است. اکنون پس از پنج سال عملیات پیوسته ساختمانی که بدون تعطیلی خدمات‌رسانی فرهنگی و هم‌زمان با پذیرش مخاطبان کتابخانه و موزه صورت گرفته، یکی از بخش‌های معماری ساختمان پایان یافته است. بر همین اساس، با گشایش سازه الحاقی ساختمان که آسانسورها و راه‌پله جدید را دربرگرفته است، سه طبقه تازه کتابخانه با بهره‌گیری از طراحی مدرن و تجهیزات روزآمد گشایش می‌یابد. بدین ترتیب، گستره خدمات کتابخانه‌ای این مجموعه در قلب تهران، از 300 به 1460 متر مربع افزایش می‌یابد. از این مجموعه یک طبقه ویژه به محققان و دو طبقه به مطالعه‌کنندگان اختصاص دارد. 
کتابخانه و موزه ملی ملک از زمان تاسیس تاکنون، از نظر محتوایی، کارکردی دوگانه داشته است؛ حاج حسین آقا ملک، خود نیز تصریح داشته است که وجود کتابخانه و موزه در کنار یکدیگر موجب می‌شود پژوهشگران هم‌زمان با بهره‌گیری از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، با تماشای آثار موزه‌ای و تاریخی، با فرهنگ پربار ایرانی- اسلامی آشنا شوند. این همسایگی و همنشینی در سراسر روزگار فعالیت موقوفه موجب شده است عملکرد فرهنگی آن افزایش و گسترش یابد و آنچه در این میانه به چشم می‌آید هم‌افزایی فعالیت‌های کتابخانه‌ای و موزه‌ای و نگاهی نو به مقوله تخصصی کتابداری و موزه‌داری است. به عنوان نمونه، بسیاری از نمایشگاه‌های موزه‌ای در سال‌های گذشته بر اساس یافته‌های پژوهشی از نسخه‌های خطی کتابخانه در حوزه‌هایی همچون نجوم، طب اسلامی، هنرهای سنتی، ریاضیات و تقویم شکل گرفته است. گشایش طبقات جدید کتابخانه با هدف خدمات‌رسانی بیش‌تر به محققان و اهل علم، فرصتی تازه برای توسعه بخش موزه نیز فراهم می‌آورد. پس از الحاق طبقه قدیم کتابخانه به موزه و آغاز بازطراحی تالارها، کتابخانه و موزه ملی ملک، یادگار گران‌سنگ حاج حسین آقا ملک، به دوره و گستره‌ای تازه از حیات خویش وارد خواهد شد.

فرستنده:شهلابدیعی

مطلب مرتبط:

                   ملک التجّارفرهنگ:حسین ملک

 دربارۀ نویسنده:

دکتر مینو امیرقاسمی  از سال 1348 تا کنون در فضای فرهنگی و ادبی ایران و خصوصاًتبریز،حضوری موثر داشته است.دکترامیرقاسمی دارای مدرک کارشناسی ارشد در رشتهء فرهنگ و زبان های باستانی ایران از پژوهشکدهء فرهنگ ایران و مدرک دکترا در رشتهء جامعه شناسی ادبیات از دانشگاه تبریز می باشد و طی سالهای 1355تا 1362 به عنوان عضو هیئت علمی فرهنگستان زبان ایران و از سال 1362 تا سال 1390 به عنوان عضو هیئت علمی دانشگاه تبریز در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده زبان و ادبیات و موسسهء تحقیقات اجتماعی دانشکدهء علوم انسانی و اجتماعی به تحقیق و تدریس اشتغال داشته است.   

کتاب های«درباره قصه های اسطوره ای»، «نشانه شناسی مناسک گذر»، «کتابشناسی توصیفی علوم اجتماعی»، «کتابشناسی علوم اجتماعی»، «نگاهی به مسایل اجتماعی فرهنگی سیاستنامه و قابوسنامه»، «تیشه در سنگ» و «سوگ اسفندیار»«فرهنگ فارسی کودک و نوجوان»وچند کتاب در زمینۀ ادبیات کودک و نوجوان از جمله آثار منتشر شدهء او است.همکاری با دایره المعارف بزرگ اسلامی و تألیف بخش مربوط به انسان شناسی آذربایجان برای کتاب «آذربایجان، تاریخ و فرهنگ»، انجام طرح های مردم شناسی درموسسۀ تحقیقات اجتماعی دانشگاه تبریز و نیز انتشارحدود20 مقاله تحقیقی در مجلات علمی، پژوهشی و ترویجی، بخشی از سوابق علمی و کارنامۀ فرهنگی دکتر مینو امیرقاسمی است.

مقدمه:

اسطوره نه به معنای داستانی واقعی با ابعادی غیر واقعی و فوق بشری، و نه به معنای کوششی ابتدایی برای تبیین جهان آفرینش؛ بلکه به معنای تجلّی گاه اندیشۀ بشر و نوع شناخت وی از جهان، در دوره ای خاص از تاریخ اندیشه ی او به مثابه ارابه ی عظیم، ارجمند و گرانقدری است که نه تنها شیوه ی تفکّر و تعمّق زرّین بشر را نسبت به جهان به دنبال خود می کشد، بلکه حامل شیوه ی زندگی مادّی و زمینی او نیز می باشد.

در این نوشته، از زاویه هایی که ما به اساطیر خواهیم نگریست، جنبه های فلسفی و ادبی آن کم رنگ خواهد شد. برای ما جنبه هایی از اساطیر حائز اهمیت خواهد بود که محل انعکاس زندگی اجتماعی قوم در دوره ی خاص اساطیری اش می باشد.

چنین نگرشی به اسطوره، گرچه عظمت و زیبایی آن را درهم خواهد ریخت و اُبهت و شکوهش را فرو خواهد شکست؛ ولی برای بررسی جامعه شناختی راهی جز این به نظر نمی رسد.

از آنجایی که در اغلب و یا تمامی جهان بینی ها و اندیشه های مذهبی، انسان غایت آفرینش منظور شده است، از این رو توضیح و تفسیر کلیۀ پدیده های خلقت در جهت شکل دادن یا معنی کردن انسان صورت می گیرد. از سوی دیگر زندگی «انسان» اساساً به معنای حیات جمعی اوست. بدین ترتیب یکی از مسایلی که در بررسی اسطوره باید بدان توجه کرد، یافتن هسته ی مرکزی اسطوره بر مبنای زندگی اجتماعی انسان و اندیشه های اوست.

اینکه آیا انسان در دورۀ اساطیری خود سعی داشته است بر مبنای الگوهای اساطیری زندگی خود را بسازد یا برعکس صورت عالی الگوهای زندگی زمینی خود را رنگ و جلایی آسمانی و مینوی زده و به آن ابعاد فوق بشری داده است و سپس آن را جریان واقعی دوران ازلی جهان و آغاز آفرینش دانسته است؛ و بعد از تمامی این مراحل در دایره ی این داستان ها نیم چرخی زده و آن الگوها را بالای سر خود گرفته است، بحثی است که از دو جانب یا از دو جهت می توان به آن نزدیک شد: نخست آنکه آیا انسان روایت های اساطیری را الگوی رفتاری خود ساخته؟ اگر جواب مثبت به این سؤال بدهیم باید پاسخگوی این سؤال نیز باشیم که وی این اندیشه ها و این الگوها را از کجا آورده است؟

ظاهراً منطقی ترین جوابی که می توان برای این سؤال یافت آن است که بگوییم: اساطیر حاصل تجرید فعالیت ذهنی بشر است. به نظر می رسد چنین استدلالی صحیح نباشد، چه، قدرت ذهنی و اصولاً تجربه ی تاریخی زندگی انسان دوره ی اساطیری ـ خواه این انسان از نظر تاریخی بسیار کهن باشد، خواه انسان معاصری باشد که هنوز در مرحله ی اسطوره سازی است ـ به اندازه ای نیست که دست به خلق چنین اندیشه های شاعرانه و فوق بشری و مجرد بزند، زیرا حتا نزد انسان متمدن امروزه نیز عالی ترین صور خیال برگرفته شده از تجربیات حسی هنرمند است. با گرفتن چنین پاسخی به طور ضمنی به این نتیجه می توان رسید که اساطیری اولیه و از پیش ساخته و پرداخته ی خدایان وجود نداشته تا بشر آن را الگوی زندگی مادی و اجتماعی خود بسازد.

بنابر این ناگزیریم در بررسی خود جانب دوم، یعنی شیوه ی فرافکنی زندگی زمینی را به آسمان اصل فرض کنیم؛ و بدین ترتیب در واقع اسطوره را دور بزنیم تا دو باره به هسته ی زمینی و الگوهای عینی و کیهانی آن برسیم. هر چند می پذیریم که همین اساطیر در دوره های بعدی زندگی بشر تبدیل به الگوهای مقدس و مینوی قابل تقلید و پیروی در زندگی این جهانی می شود. و باز معتقدیم که انسان، همین الگوهای مینوی را در هر دوره از تاریخ زندگی اش، متناسب با شرایط زمانی خود، آراسته و با آنها زیسته است.

تعریف اسطوره

«میرچاالیاده» در تلاش برای تعریف اسطوره چنین می گوید: «اسطوره واقعیت فرهنگی به غایت پیچیده ای است که از دیدگاه های مختلف و مکمل یکدیگر، ممکن است مورد بررسی و تفسیر قرار گیرد. تعریفی که به نظر من از دیگر تعریف ها کمتر نقص دارد، زیرا گسترده تر از بقیه ی آنهاست، این است: اسطوره نقل کننده ی سرگذشتی قدسی و مینوی است، راوی واقعه ای ست که در زمان اولین، زمان شگرفت بدایت همه چیز رخ داده است. به بیانی دیگر اسطوره حکایت می کند که چگونه از دولت سرو به برکت کارهای نمایان و برجسته ی موجودات فوق طبیعی، واقعیت ـ کیهان ـ یا فقط جزیی از واقعیت ـ جزیره ای، نوع نباتی خاص، سلوکی و کرداری انسانی، نهادی ـ پا به عرصه ی وجود نهاده است. بنابر این اسطوره همیشه متضمن روایت یک «خلقت» است. یعنی می گوید چگونه چیزی پدید آمده، موجود شده و هستی خود را آغاز کرده است. اسطوره فقط از چیزی که واقعاً روی داده و به تمامی پدیدار گشته سخن نمی گوید. آدم های اسطوره، موجودات فوق طبیعی اند و خاصه به خاطر کارهایی که در زمان پر ارج و اعتبار سرآغاز همه چیز انجام داده اند شناخته اند و شهرت دارند. اساطیر کار خلاق آنان را باز می نمایند و قداست (یا فقط فوق طبیعی بودن) اقدامات و اعمال شان را عیان می سازند. خلاصه آنکه، اساطیر ورود و دخول های گوناگون ناگهانی و گاه فاجعه آمیز مینوی (یا فوق طبیعی) را در عالم وصف می کنند. این فوران طغیان عصر مینوی است که واقعاً عالم را می سازد. بنیان می نهد و آن را بدان گونه که امروزه هست در می آورد، بالاتر از این، بر اثر مداخلات موجودات فوق طبیعی که انسان آنچه امروزه هست، شده است. یعنی موجودی میرنده، صاحب جنس و فرهنگ پذیر »

تکرار می کنیم: گرچه می پذیریم که اسطوره داستان واقعیت های موجود کیهانی را به شکل و شیوه های فوق طبیعی بیان می کند، ولی سؤال این است که صورت اولیه ی این شکل و شیوه را از کجا می آورد؟ به نظر می رسد جواب این باشد که این لباس زمینی است که انسان به ابعاد مینوی در می آورد و بر تن نیروهای مینوی می پوشاند.

انسان جهان را آن طور که خود می بیند و می شناسد، تعریف می کند و می پذیرد. جهان برای فرد آن واقعیت جغرافیایی، تاریخی یا اجتماعی است که خود تجربه می کند. درست همان گونه که برای یک کودک واقعیت جهان، آغوش مادر یا خانه یا کوچه ای است که در آن زندگی می کند.

اسطوره گرچه به عنوان یک الگوی پیشتاز برای افراد قوم، نشان دهندۀ رفتارهای صحیح و آسمانی است، ولی به اعتقاد ما از جهتی دیگر خود نمونه ی عالی شده و صاف و صیقل یافته ی رفتارهای واقعی و زمینی همان قوم است. یک چنین اعتقادی را شاید نتوان در هیأت کنونی تک تک اسطوره ها ثابت کرد چون برخی از آنها آن چنان در هاله ای از بیانات فوق طبیعی و اشکال فوق جهانی پیچیده شده اند که گاه دست یافتن به هسته ی مرکزی اندیشه غیر ممکن جلوه می کند؛ و یا گاه آنچنان رنگ و بوی دوره های تاریخی مختلف را به خود گرفته اند که از صورت اولیه تقریباً چیزی نمانده است، با تمام اینها، همین اشکال فوق بشری اساطیر، داستان فوق واقعیِ اتفاقات واقعی است. یعنی اسطوره در باره ی چیزی سخن می گوید که واقعاً وجود دارد و تلاش می کند تا رمز نهفته در خلقت این واقعیت را کشف کند. انسان اسطوره ساز نمی تواند رمز و راز این واقعیت ها را در جایی ماورای آنچه که خود تجربه کرده است بیابد. به طور مثال اگر او حتا مبدأیی واحد برای آفرینش قایل می شود ناگریز در وحدت آن مبدأ گوهر دو گانه به ودیعه می گذارد چرا که تجسم صورت مجرد و ذهنی یک مبدأ که برایش میسر نیست. بدین ترتیب مثلاً هرمزد، تنها خالق هستی در اساطیر زردشتی، تنها در صورت گرفتار شدن در یک تضاد، در مقابله با گوهری دیگر آفرینش خود را ممکن می سازد.

انسان اسطوره ساز جز این نمی تواند بیندیشد چرا که همه چیز را در بیعت از سرچشمه های دو یا چندگانه منشعب می بیند: انسان زاده ی ترکیب پدری و مادری است و از اینجاست که اندیشه ی دو جنسه بودن هرمزد یا حتا مخلوق بودن خود هرمزد شکوفا می شود و

اندیشۀ اسطوره ساز تخم بهترین رمز ممکن را در دل واقعیت پدیده های جهان هستی می کارد، سپس بر مبنای آن، بهترین الگوهای رفتاری، بهترین الگوهای فلسفی، بهترین الگوهای زندگی و حفظ و حراست آن را از درون این تخم بیرون می کشد، آن را رشد می دهد، صاحب ساقه و برگ و گل و میوه می کند.

«الیاده» می گوید: «اسطوره همچون سرگذشتی و داستان مینوی و بنابر این «حدیثی واقعی» قلمداد می شود زیرا همیشه به واقعیت ها رجوع و حواله می دهد. اسطوره ی آفرینش کیهان، «واقعی» است چون که وجود عالم، خود واقعیت آن را اثبات می کند، همچنین اسطوره اصل و منشاء مرگ نیز «واقعی» است زیرا میرایی و مرگ انسان ثابت کننده ی آن است و بر همین قیاس »

هر تلاشی که اسطوره می کند تا به واقعیت یا به رمز خلقت دست یابد تلاشی است ارزشمند و وسیلۀ حرکت بشر به طرف جلو؛ ولی آنچه که از حاصل این تلاش امروزه در دست ماست، صورتی است که عالم تخیلی قوی آن را از بدنۀ ملموس و زمینی خود جدا می کند و چنین نیز باید باشد.

تخیلی که در اسطوره تجلی می کند، شبیه همان تخیلی است که در هنر جلوه گر می شود. اگر تخیل در هنر عامل مؤثر فردیِ هنرمند است، تخیل در اسطوره عاملی است گروهی و قومی که سینه به سینه در آن وارد می شود و آن را می آراید.

بنابر این منطقی خواهد بود اگر بگوییم اسطوره تجلی هنری بخشی از اندیشه های دینی بشر در دوره های ابتدایی است. و منظور از این بیان آن است که ثابت کنیم اسطوره نه افسانه، نه داستان و نه خیال صرف، بلکه تلاشی جدی برای دست یافتن به هدف، مقصود و فلسفه ی آفرینش جهان است و در مرحله ی بعد، یعنی بعد از رسیدن به هدف های بالا، هدف یافتن روش و فلسفه ی زندگی زمینی است. اگر آفرینش هدفمند نباشد، زندگی نیز بی هدف و پوچ خواهد بود و این امر با طبیعت بشر سازگار نیست.

و اما عامل تخیل در اسطوره، نه تنها آن را غیر واقعی و بی ارزش نمی کند؛ بلکه دقیقاً ارزشی فرا زمینی و هنری بدان می بخشد. ارزشی که می تواند آن را تبدیل به الگوهایی ارزشمند و قابل تقلید یا پیروی کند و ارزش فراتر این الگو آن است که متناسب با زندگی زمینی و واقعی او ساخته می شود.

همین عامل، اساطیر را دارای ارزشی دیگر گونه می کند بدین شکل که عالم تخیل که اساساً عاملی فردی است، آنچنان زیبا بر شانه های باشکوه خدایان قوم که حاصل اندیشه های جمعی هستند می نشیند که هیچ هنرمندی را به تنهایی یارای آفریدن آن نخواهد بود.

اسطوره و افسانه

اغلب می بینیم که بین اسطوره و افسانه (افسانه در معنی داستان بی پایه و اساس) تمییز قایل نمی شوند و آنها را هم ردیف یکدیگر می آورند. یک چنین آمیختنی اساساً ناشی از دور شدن از ارزش و قدر و قیمت اسطوره و بی توجهی به تأثیرات مستمر اسطوره در زندگی بشر است. و البته این به معنای رد ارزش های ویژه ی افسانه نیست، بلکه منظور اشاره به تفاوت بنیادین این دو شاخه ی فعالیت ذهنی بشر است.

شخصیت های اسطوره عموماً شخصیت هایی کاملاً آسمانی، مینوی و اولیه هستند. منظور از اولیه این است که بن و سرآغاز هر پدیده ای در جهان، و صورت نخستین و ازلی هر پدیده ی واقعی در کیهان اند. بنابر این اساطیر و شخصیت های والایش از یک تقدس آسمانی، برتر و غیر مادی برخوردار هستند که نمی توان با اندیشه یا گفتار یا کردار بد و پلید بدان ها نزدیک شد. حتا اگر به قصه های متداول در میان اقوام (در خود ایران) دقت کنیم می بینیم که اسطوره ها جزء قصه هایی نیستند که شب هنگام یا هر جا و توسط هر کسی به عنوان سرگرمی نقل شوند.

تقدس مذهبی اساطیر آنها را عموماً دور از دسترس مردم عادی قرار می دهد حال آن که حضور کاملاً ملموس و دائمی افسانه ها را با شخصیت های قوی (چه خیر و چه شر) انسانی یا حیوانی نقل محافل و مجالس قصه گویان می بینیم.

گر چه در بسیاری از افسانه ها، شخصیت ها دست به کارهای غیر عادی می زنند، قهرمانی ها می کنند، گاه از قوای فوق بشری برخوردارند، ولی دارای تقدس یا اعتبار صورت اولیه نیستند.

افسانه ها اغلب بیان آروزها و آمال انسانی است که توسط انسان هایی ویژه مطرح می شود. حرکات و سکنات و اندیشه های شخصیت های اساطیری اغلب الگوی مذهبی و معتبر زندگی انسان هاست هر چند که غالب آن خدایان و ایزدان و الهه ها و شخصیت های اساطیری و مینوی حیات و حرکاتی زمینی و مادی و انسانی دارند که بالطبع بشر از زندگی خود گرفته و صورت عالی به آنها داده است.

فایدۀ شناخت اساطیر

شاید امروزه ما به غلط با داستان های اساطیری به عنوان داستان های ابتدایی، دور از واقعیت، حتا به لحاظ مذهبی، دور از واقعیت آسمانی برخورد می کنیم. آنها را به عنوان کلمات قدیمی، مفاهیم ذهنی ابتدایی و یا حتا بسیار ساده انگارانه، داستان هایی مضحک بپنداریم، ولی ما هر چه کنیم نمی توانیم از این واقعیت بگریزیم که اسطوره همچنان در دل تاریخ بشر می تپد و تداوم و پیوستگی جریان پنهان آن را در رگ های تاریخ و اندیشه نمی توان انکار کرد.

با توجه به چنین تداوم آرام ولی عمیق چگونه می توان از شناخت اساطیر، شکافتن لایه های درونی آن و دست یافتن به هسته ی اولیه ی چنین تفکری سر باز زد.

اسطوره زمان خود را به عنوان یک دوره ی نسبتاً مشخص و محدود در زندگی جوامع و اقوام مختلف بشری ـ در دوره های تاریخی از گذشته تا حال ـ پشت سر می گذارد ولی این به معنای پایان دوره و پایان یک مرحله نیست؛ بلکه پیوستگی آن با تاریخ و جریان آرام ولی مداومش در بستر زندگی و اندیشه ی بشر امری است انکار ناپذیر. از دیدگاهی که ما تلاش می کنیم به اساطیر و هسته ی مرکزی هر اسطوره نزدیک شویم ناگزیریم که جلوه های شاعرانه ی فوق طبیعی و تخیلی آن را نادیده بگیریم و به گونه ای خشن و بسیار زمینی آن را بشکافیم تا بتوانیم به شناخت چگونگی زندگی، جامعه و اندیشه ی صاحبان آن اساطیر نزدیک شویم. چنین تلاشی برای شناخت صاحبان اساطیر، تنها در همان محدوده ی زمانی کهن باقی نمی ماند و تنها به عنوان یکی بررسی در تاریخ گذشته نیست بلکه ما می خواهیم ـ هر چند نه به طور صریح و آشکار ـ ریشه ی اندیشه ها و تفکرات و تبیینات کنونی همان جوامع را که بی شک متأثر از دوران اساطیری شان هستند، بشناسیم و یا حداقل به شناخت آن نزدیک شویم.

شناخت اساطیر به لحاظ دست یابی به اصل و ریشه مهارها و عوامل محدود کننده ی ذهن و رفتارهای اجتماعی و یا بالعکس عوامل مشوق و پیش برنده ی قوم در زمان کنونی می تواند بسیار نتیجه بخش باشد .

اگر ما بتوانیم ریشه ی بسیاری از تفکرات، تخیلات و یا اعتقادات خود را بشناسیم، به نوعی آزادی دست خواهیم یافت.

شناخت چرایی و چگونگی بسیاری از حرکت های تاریخی، سیاسی، مذهبی، فرهنگی و غیره ی ملل نیز در گرو شناخت اساطیر و اندیشه های بنیادین شان است. چگونگی تبیین آفرینش جهان اغلب به چگونگی تبیین زندگی زمینی و تعیین شیوه های آن منجر می شود و اخلاقیات و روحیات قومی غالباً از سرچشمه ی فلسفه های آغازین آب می خورد.

اسطوره الگوی آسمانی شدۀ جوامع بشری

انسان پیوسته با واقعیاتی در جهان و دنیای اطراف خود رو به رو می شود. وی جهان را همان می داند که خود در آن به سر می برد. انسان مطابق شرایط اقتصادی و اجتماعی خود اصل و منشاء هر چیز از زمین و آسمان و گیاه و حیوان و انسان را تعیین می کند. به اصل و سرچشمه ی هر چیز کامل ترین شکل همان صورتی را می دهد که چشمانش در اطراف خود می بیند، گوشش می شنود و حواسش درک می کند. آنچه که در زندگیش مثبت و نیک است آن را به نیروهای مثبت آسمانی و آنچه را که ناشناخته و در نتیجه مضرّ است، به نیروهای منفی منتسب می کند. مثلاً تاریکی به جهت معضلاتی که در زندگیش ایجاد می کند تبدیل به هستی اهریمن می شود و آتش به جهت کارگشایی عظیمش در حیات بشر از خود خدایان سرچشمه می گیرد. خلاصه اگر انسان، انسان کشاورز است، گاو و گندم را می ستاید، اگر شکارچی است تیر و کمان را و اگر کنار آبی زندگی می کند خدایان و الهه ها و داستان هایش با آب مربوط می شود و نظایر چنین تأثراتی را در اساطیر فراوان می توان یافت.

«الیاده» می نویسد: «همان گونه که انسان جدید خود را ساخته و پرداخته ی تاریخ می داند، انسان جوامع کهن، خویشتن را فراورده ی تعدادی وقایع اساطیری می شمرد.»

به واقع تاریخ، انسان را در طول زمان می سازد و شگفت آنکه تاریخ را خود انسان برای خود رقم می زند؛ همان گونه که انسان اساطیری را اسطوره می سازد و او خود راقم هستی خویش در قالب اسطوره است. البته این بیان بدان معنا نیست که بگوییم تاریخ همان اسطوره است ولی به جرأت می گوییم اسطوره بخشی جدی از تاریخ اندیشه ی بشر است و همان گونه که وقایع تاریخ اثرات خود را در طول زمان حفظ می کنند، تفکرات اساطیری نیز خطی از اثرات خود بر سرزمین هستی بشری می کشد. با این تفاوت آشکار که انسان، «واقعیت مینوی اساطیری» را اصلی اولیه، ثابت و قابل تکرار می داند حال آنکه وقایع تاریخی نه اولیه اند، نه دائمی و نه قابل برگشت.

اسطوره از آنجایی که مینوی، ثابت و قابل تکرار است، زندگی بشر معتقد به خود را به گونه ای محدود و مهار می کند: اگر خدایان چنین می کرده اند، نیاکان ما نیز چنین کرده اند، ما نیز باید چنین کنیم.

انسان تاریخ را سرمشق قرار می دهد تا اشتباهات را تکرار نکند ولی اسطوره را پیش روی فرد می گیرد تا درست همان گونه که آن بوده است عمل کند.

جان هینلز (Hinnells) در بیان طبیعت اسطوره می گوید: «اسطوره ها تنها بیان تفکرات آدمی در باره ی مفهوم اساسی زندگی نیستند؛ بلکه دستور العمل هایی هستند که انسان بر طبق آنها زندگی می کند و می توانند توجیهی منطقی برای جمعه باشند. طرحی که جامعه بر طبق آن قرار دارد، اعتبار نهایی خود را از طریق تصورات اساطیری به دست می آورد؛ چه این تصورات در باره ی حق خدا داده ی شاهان در انگلستان دوران استوارت باشد یا الگوی سه بخشی جامعه در نظر هند و ایرانیان. خدایان، بر طبق این نظر اخیر جامعه را با ساختی سه لایه ای آفریده اند: دسته ای از مردمان روحانی، عده ای جنگجو و گروهی کشاورز خلق شده اند. بنابر این، همه ی مردمان مرتبه ی خود را در زندگی مدیون اراده ی خدایان می دانستند. اسطوره ها همچنین می توانند نقش اندرزها را در یک مجموعه ی اخلاقی والا داشته باشند و سرمشق هایی در اختیار بشر بگذارند که وی با آنها زندگانی خویش را بسازد.» چون عبارات زیر که در کارساز بودن زمان نوشته اند:

« زمان درنگ خدای نخستین آفریده بود که او [هرمزد] فراز آفرید چنین گوید در دین که زمان نیرومندتر از هر دو آفرینش است: آفرینش هرمزد و آنِ اهریمن. زمان یابنده ی کارهاست، زمان از نیک یابندگان یابنده تر است، زمان از جستجو کنندگان جستجوکننده تر است، زیرا داوری به زمان توان کردن. به زمان است که خانمان برافکنده شود. اگر تقدیر باشد در زمان، آراسته فرو شکسته شود. کس از مردمان میرنده از او رهایی نیابد، نه اگر به بالا پرواز کند، نه اگر به نگونی چاهی کند و در نشیند و نه اگر زیر چشمه ی آبهای سرد فرو گردد.»

تحلیلی بر فلسفۀ آفرینش در ایران باستان و ارتباط آن با جامعۀ آن دوران

اسطوره در جستجوی چگونگی تفکیک اجزای خلقت از کل واحدی است که این کل واحد سرچشمه ی اصلی همه چیز است. در اساطیر اقوام هند و اروپایی این کل واحد «زمان» است. هرمزد که خالق بعدی جهان مادی و مینوی به شمار می رود، از آغاز خدا نبوده بلکه خود فرزند سپید و روشنِ «زمان» (زروان) است همان گونه که اهریمن فرزند زشت و تاریک اوست:

«هرمزد پیش از آفرینش خدای نبود، پس از آفرینش، خدای وسود خواستار و فرزانه و پد بدی و شد.»

آیا قائل شدن منشاء واحد برای هرمزد و اهریمن که در اصل هر یک حامل مخالف ترین اجزاء نسبت به دیگری در خود است، علاوه بر رعایت اصل وجود یک کل واحد برای خلقت جهان نمی تواند ناشی از تأثر قوم از یکی بودن منشاء اقوام ساکن و اقوام شکارچی بیابانگرد باشد؟ اقوامی که همه از یک سر منشاء شروع که حرکت و مهاجرت به طرف سرزمین های گرم می کند، برخی به سرعت به سکونت و کشاورزی و دامپروری روی می آوردند و برخی دیگر هنوز به تأمین معاش خود از طریق شکار و تهاجمات و جنگ ها پایبند هستند. ویژگی های زندگی این دو دسته به نحوی در اندیشه های اساطیری شان منعکس می شود.

اندیشۀ انتساب هستی به یک کل واحد ـ زمان ـ در اندیشه ی این اقوام احتمالاً می تواند یا از تجربه ی قدرت واحد مرکزی و شناخت آن و گرایش به آن سرچشمه بگیرد یا منشاء واحد اقوام متخاصم تصویر آغازین آنان را از چگونگی تکوین هستی شکل می بخشد.

اهریمن به علت بی خردی از وجود هرمزد و سرزمین او آگاه نیست ولی در یک حرکت ناآگاهانه، به مرز روشنایی نزدیک می شود و آن را می بیند و برای مرگ و نابودی به آن حمله می برد.

دین زردشت، یعنی دینی که از میان قوم ساکن سر برآورده است، مردم را تشویق و ترغیب به سکونت و کشاورزی و دامپروری می کند. پس باید سرزمین آسمانی خدای این قوم نیز مانند سرزمین خودشان ساکن و بی حرکت باشد، و قلمرو اهریمن مانند سرزمین قوم پلید و مهاجم، عرصه ی حرکت های نامنظم و تاخت و تازهای بدون اندیشه.

هرمزد و اهریمن، نمایندگان تضاد بنیادین

کل واحدِ ناظر بر هستی، «زروان» یا خدای زمان، در آگاهی بشر اسطوره ساز با دلایل منطقی و قابل پذیرش، اجزایی را از خود صادر می کند، درست همان گونه که نور از خورشید ساطع می شود. بعد از این کل واحد (زمان)، پدیده ی واحد دیگری رخ می نماید که بنیان هستی جهان را تشکیل می دهد و برای همیشه به عنوان یکی از عناصر اصلی اندیشه، در زندگی قوم نقش بازی می کند.

این پدیدۀ تضاد است که در کلی ترین صورت خود به شکل تقابل جاودانۀ خیر و شر یا هرمزد و اهریمن، فلسفۀ زندگی این مردم را شکل می دهد.

این دو نیروی عظیم با ویژگی های ظاهری و باطنی نشانگر چگونگی تضاد در اندیشه ی آریایی هستند: هرمزد، سفید و خوشبو و روشن مثل آفتاب شرق، سراسر نور مطلق است، ساکن و بی حرکت مثل قوم اسکان یافته ی خویش و صلح طلب و آرام و یکجا نشین است و اندیشه را پیشه ی خود کرده. اهریمن سیاه و تاریک و بد بو، مهاجم و جنگ طلب و موجودی در حرکت دائم مثل اقوام مهاجر و شکارچی و ضد سکونت است.

در عمق فلسفۀ این تضاد شگرف شاید بتوان ریشه ی اصول متضاد اندیشه و عمل را یافت. هرمزد با آرامش ابدی خویش تنها به نیروی خرد می اندیشد، با نیروی اندیشه خلق می کند، با نیروی اندیشه می جنگد، با نیروی اندیشه احساس می کند.

اهریمن از آغاز بدون اندیشه، تنها بر محور اصل حرکت نامنظم و غیر هدفمند خویش می چرخد.

شاید بسیار بعید نباشد اگر نهایتاً یکی شدن این دو نیرو (اندیشه و عمل) را در جوهرۀ وجود مخلوق برتر هرمزد (انسان) پیدا کرد.

انسانِ نیمه هرمزدی و نیمه اهریمنی آمیزه ای ست از اندیشه و عمل. گاه اندیشه می چربد و گاه عملِ بدون اندیشه و تعیین کننده ی سرنوشت نهایی انسان تسلط نهایی یکی از این دو خواهد بود.

اهریمن و هرمزد، هر دو در وجود این مخلوق هرمزدی رخنه می کنند، یکی برای زندگی یکی برای مرگ، یکی برای نیکی یکی برای شر و نهایتاً حضور این دو نیروی متضاد در وجود انسان است که او را به تحرک وا می دارد و در درون جبرِ مطلق حاکم بر هستی، او را حاکم مختار سرزمین وجود خویش می سازد. اگر سرنوشت کلی بشر در آغاز به وسیله ی قادر مطلق رقم زده شده است و هیچ گونه تغییری نخواهد پذیرفت؛ ولی حضور این دو نیروی عظیم مخالف در وجود وی عواملی هستند که او را از انفعال و تسلیم شدن به جبر مطلق باز می دارد و تحرک و قدرت تصمیم گیری به او می بخشند تا زندگی برایش معنا پیدا کند.

بدون وجود این پدیده ی هستی آفرین هیچ دلیلی برای خلق جهان نمی توان تصور کرد. هیچ چیز در درون خود هرمزد که در قلمروی از نور مطلق و سکون کامل به سر می برد و با بهتر است بگوییم هم جنس قلمرو ساکن و نورانی خود و آمیخته با آن است، وجود ندارد که او را به حرکت در آورد و عامل محرکی برای او باشد تا او دست به آفرینش بزند. پس نطفه ی هستی یعنی تضاد پا به میدان می گذارد، اهریمن در مقابل هرمزد قرار می گیرد. و آفرینش صورت می گیرد.

ریشۀ زمینی دست یافتن به چنین اصل تعیین کننده ای را علاوه بر زمینه های فلسفی شاید بتوان در واقعیت زندگی قوم که اغلب مورد حمله و تهاجم نیروهای متخاصم شکارچی یا بیابانگرد هستند یافت. در متن این تضاد است که قوم رشد می کند، می سازد، ایجاد می کند، و برای این حرکتش معنا و مفهوم می یابد. خدایشان نیز در متن تضادی بین خیر و شر است که هستی را شکل می دهد، ابزار می سازد و حرکت را در ابزارش جاری می کند.

آفرینش برای جنگ

«به بهدین آن گونه پیداست (که) هرمزد فراز پایه، با همه ـ آگاهی و بهی، زمانی بیکرانه در روشنی می بود. آن روشنی، گاه و جای هرمزد است که (آن را) روشنی بیکران خوانند اهریمن در تاریکی، به پ ـ دانشی و زدارگامگی، ژرف پایه بود.»

اهریمن بر خلاف هرمزد متحرک است ولی تحرک او توأم با آگاهی نیست بلکه حرکتی نامنظم دارد. بعد از این تازش که به منظور ویرانگری و مرگ صورت می گیرد، هرمزد در مقام دفاع و بعد از تعیین زمانی برای آغاز جنگ، دست به آفرینش مینوی و سپس مادی می زند.

در کل فلسفۀ آفرینش زردشتی آنچه که از نخستین قدم برای خواننده چهره مشخص خود را می نماید صحنه ی نبردی است که هر حرکتی در تک تک اجزای آن، با آغاز جنگ، هدف آن و پایانش ارتباط منطقی دارد. چنین فلسفه ای بی درنگ صاحبان آن فلسفه را سوار بر اسب های جنگی، با ابزار جنگی و روحیه ای جنگی جلو چشم می آورد. با نگرشی از آغاز بر چونی و چرایی این آفرینش، بوی جنگ را در زندگی این قوم به راحتی می توان حس کرد.

اهریمن گناگ (ganag گناگ به معنی مهاجم یکی از صفات اهریمن است) بر قلمرو هرمزد می تازد، هرمزد برای دفاع از سرزمین خویش ـ که در واقع نمونه ی آسمانی سرزمین اقوام بومی و ساکن است که مورد تهاجم اقوام بیابانگرد و مهاجم قرار می گیرد ـ دست به کار می شود. وی با اندیشه و خردی که ذاتی اوست نیروی دشمن را بررسی می کند و آنگاه دست به ساختن ابزار دفاعی می زند، زمان معین و محدودی برای جنگ تعیین می کند. در درون زمان کرانه مند دست به دامان چاره می زند. با هوشیاری و خرد خویش در می یابد که دشمن را باید زمانی سردواند پس برایش سرود می خواند ـ همانطور که دشمن برای دشمن رجز می خواند ـ روحیه اش را تضعیف می کند، به او می گوید که پایان کار به نفع تو نخواهد بود، حتا بزرگوارانه به او پیشنهاد صلح می دهد ولی دشمن کج اندیش این پیشنهاد را ناشی از ضعف می پندارد و جری تر می شود.

رجز خوانی یا خواندن سرود اَهونَوَر (ahunavar) کار خودش را می کند. جادوی کلام به کمک هرمزد می آید و اهریمن را مدت ها گیج و بی هوش می کند و این فرصت خوبی است تا هرمزد ابزار جنگ بسازد و لشکر بیاراید. او این کار را نخست به شکل مینوی انجام می دهد. آنها را ساکت و خاموش می آفریند و می آراید.

وی پس از آفرینش زمان درنگ خدای (زمانی که پادشاهی دراز دارد) «از خودی خویش، از روشنی مادی، تن آفریدگان فراز آفرید، به تنِ آتشِ روشن، سپید، گرد و از دور پیدا، از ماده ی آن مینو که پتیاره را که در هر دو آفرینش است، بِبَرَد )

جنس آفریدگان هرمزد نیز از جنس مینویی است که کشنده و نابود کننده ی پلیدی و پتیاره است. هرمزد پس از آن وای درنگ خدای را که ایزدی قدرتمند و در واقع بزرگ ارتشتاری است با جامه ی ارغوانی رنگ جنگی و سلاح زرین در دست، می آفریند و اساساً آفرینش خود را، یا به واقع سربازان خود را به یاری وای درنگ خدای می آفریند.

ستارگان آسمان و ماه و خورشید نیز سپاهیانی هستند گمارده شده در آسمان و فلسفه ی وجودی شان تنها دفاع در برابر دشمنان پتیاره است:

«هرمزد در میان آسمان و زمین روشنان را فراز آفرید او برای همه ی آفرینش آغازین جهان جایگاه ساخت که چون اهریمن رسد به مقابله ی دشمن خویش کوشند و آفریدگان را از آن پتیارگان رهایی بخشد، همان سپاه و گند که در (میدان) کارزار بخش شوند بر آن اختران چهار سپاهبد به چهار سوی گمارده شد.

سپاهیان بر آن سپاهبدان گمارده شد. پس بیشمار ستاره ی نامبردار، برای همزوری و نیرودهندگی (به) آن اختران، به سوی سوی و جای جای گمارده شد. چنین گوید که تیشتر، سپاهبد شرق، سَدْویس سپاهبد نیمروز، وَنَند سپاهبد غرب، هفتورنگ سپاهبد شال، میخگاه که میخ میان آسمانش خواند، سپاهبدان سپاهبد، پارَنْد و مَزَده داد و دیگر از این شمار، سرداران پاسدار نواحی اند او ماه و خورشید را به سالاری آن اختران آمیخته و نیامیخته گمارد که ایشان را همه بند به خورشید و ماه است.»

خورشید و ماه همانند پادشاه و وزیری مقتدر، با القای قدرت واحد مرکزی، مهار همه ی ستارگان و ارتشیان خود را به دست دارند. هر حرکتی تنها با حرکت دست این دو میسر است. یعنی همان الگویی که در نظام پادشاهی به باوری ابدی تبدیل می شود. و سپاهبدان چهارگانه، با سپاهبدان سپاهبدی که ناظر بر امورات جنگی است، به خوبی سیستم نظامی حاکم یا مطلوب را تجسم می بخشد.

« نخست آسمان را آفرید او آفریدگان را همه در درون آسمان بیافرید دژگونه بارویی که آن را هر افزاری که برای نبرد بایسته است، در میان نهاده شده باشد یا به مانند خانه ای که هر چیز در (آن) بماند مینوی آسمان (که) اندیشمند و سخنور و کنش مند و آگاه و افزونگر و برگزیننده است، پذیرفت دوره ی دفاع بر ضد اهریمن را که باز تاختن (وی را به جهان تاریکی) نهلد، مینوی آسمان گونان گُرد ارتشتاری که زره پوشیده باشد تا بی بیم، کارزار رهایی یابد آسمان را بدان گونه (برتن) دارد »

چنین ترکیب و چنین ترتیبی جز در یک سپاه منسجم و منظم با تجربۀ جنگی خوب و طولانی ممکن نیست. الگوی زمینی سپاه ارتشتاران و سپاهبدان و غیره به خوبی به آسمان منتقل شده و فلسفه ی وجودی آسمان را معنی بخشیده است. از جانبی دیگر تقدس مینوی ترکیبی آسمانی، اطاعت خالصانه ی زمینی و پیروی از این ساختار مقدس را الزامی می کند.

تصویر نهایی که از وضعیت این ستارگان و سپاهبدان شان داده می شود، درست شبیه ساعات انتظار و وضعیت بی حرکت سپاهی آراسته در یک سوی میدان رزم است و تا حرکت و تازش دشمن دست به حمله نمی زند و آرام به جا می ماند.

«ماه و خورشید و آن ستارگان، تا آمدن اهریمن ایستادند و نرفتند. زمان به پاکی می گذشت و همواره نیمروز بود. پس از آمدن اهریمن، به حرکت ایستادند و اگر آن بزرگتر مرد از آن بزرگتر کمان بیفکند. ماه را حرکت همسان سه پره تیری میانه است اگر آن میانه مرد از آن میانه کمان بیفکند. ستارگان را حرکت چون سه پره تیر کوچک است اگر آن کوچک مرد از آن کوچک کمان بیفکند »

به نظر می رسد صاحبان چنین اندیشه ی اساطیری، قومی می باشند ساکن که در آرامش و نور مطلق زندگی می کنند (همان گونه که خدایشان زندگی می کند)، ولی دشمنِ بی دانش ضمن حرکتِ بی هدف و اهریمنانه و نامنظم خود که اقوام کوچ نشین یا بیابانگرد و مهاجم را به خاطر می آورد، به این سرزمین ساکت و پُر از آرامش می تازد. از آنجایی که سکون و آرامش تازه یافته، ودیعه ای ست که عیناً باید مانند صورت آسمانی خود حفظ شود، آغاز به حمله نمی کنند، صلح طلب هستند در عین حال بسیار آگاه (صاحب خردی همه آگاه)، آینده نگر، چاره ساز، قدرتمند، صاحب تجربه ی جنگ های منظم و دارای سپاهی قدرتمند و عظیم.

بنابر این طبیعی به نظر می رسد که اسطورۀ آفرینش چنین قومی ـ که رنگ و شکل خود را مستقیماً از وضعیت زندگی زمینی آنها گرفته است فلسفۀ وجودی خویش را بر مبنای جنگ بنیان گذارد.

تشویق قوم و قبیله به ساکن شدن (مثل هرمزد) ظاهراً تشویق آغاز دورۀ کشاورزی و دامداری توأم با آن است و حرکت و کوچیدن و دست درازی کردن به سرزمین این و آن و وارد قلمرو اقوام ساکن شدن حرکتی اهریمنانه، زشت و سیاه است.

منابع

الیاده، میرچا(1362)، چشم اندازهای اسطوره، ترجمه ی جلال ستاری،تهران، انتشارات توس.

هنیلز، جان (1368)، شناخت اساطیر ایران، ترجمه ژاله آموزگار و احمد

تفضلی، کتابسرای بابل، نشرچشمه.

بهار، مهرداد (1362)، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، انتشارات توس.

فرنبغ دادگی، بندهش (1369)، گزارنده مهرداد بهار، تهران، انتشارات توس

اشاره:

دوم نوامبر سالگرد درگذشت داریوش کارگراست،دوستی که شیفتگی به تاریخ و فرهنگ ایران باستان،وفاداری های پایدار و دوستی های بیدریغ ،نجابت استثنائی و اعتقادعمیق به ارزش ها و آرمان های شریف از وجوه مشخّصه اش بود.این ویژگی ها و سپس،کوشش در ارتقای خویش ازعنصری حزبی-سازمانی به فردی مستقل و فرهنگساز و علاقه به هنرخطّاطی و صفحه آرائی(که بر جلد کتاب های علی میرفطروس و خصوصاً درخط-نگاریِ زیبا و هنرمندانۀ«حلّاج»جلوه گرند) ،همه و همه،ویژگی های داریوش کارگر را به خصلت ها و خصوصیّات شاهرخ مسکوب نزدیک می کرد.

در بارۀ داریوش کارگر دوستانش سخن هاگفته اند ،امّا باید تأکید کرد که تلاش های داریوش در عرصۀ فرهنگی و عنایت او به تاریخ و فرهنگ ایران باستان(رسالۀ دکترای وی در دانشگاه اپسالا و مقالات او در دانشنامۀ ایرانیکا، ایرانشناسی،ایران نامه و…)طلیعۀ ظهور پژوهشگر فرهیخته ای بود که بهارِ حضورش – دریغا – در خزانی مرگبار  پَرپَرشد.

در سالگرد خاموشی داریوش کارگربا سخنانش دربارۀ شاهرخ مسکوب،یاد این دو جانِ شیفتۀ فرهنگ ایران را گرامی می داریم.      

به نقل از عصرامروز

اطلاعیۀ نشر فرهنگ

سال ها است کتاب های علی میرفطروس(خصوصاً کتاب حلّاج)- به طورِ غیرِ مُجاز- توسط برخی کتابفروشی های خارج از کشور  چاپ و منتشر می شوند و با وجود پیگیری های متعدّد، متأسفانه این کارِ غیراخلاقی و غیرقانونی هنور نیز ادامه دارد. 

خاستگاه سیاوش: جغرافیای تاریخی داستان سیاوش و فرود

شاهنامه، تنها تاریخ نیست بلکه برای هر ایرانی خردمند به مثابه قباله عقد ِ مادر این آب و خاک است و گواهی بر حیثیت فرزندان آن.

نویسنده در این کتاب به بررسی جغرافیای تاریخی داستان سیاوش و فرود پرداخته که قسمت‎های زیادی از این جغرافیای تاریخی در استان یزد است.

«شاهنامه» حکیم فردوسی یک اثر ادبی حماسی است که در سطح جهان توجّه هر قوم و ملّتی را به خود جلب کرده است و به جرأت می‌توان گفت تا به حال هیچ اثر حماسی‌ چون «شاهنامه» فردوسی بر جنبه‌های مختلف فرهنگ یک قوم اثر‎گذار نبوده است. یکی از مهم‌ترین داستان‌های «شاهنامه»، داستان سیاوش است که پس از مرگ او به فرمان افراسیاب، ایرانیان به خونخواهی این شاهزاده به پا می‏‌خیزند.

فردوسی در داستان خونخواهی سیاوش توسط فرزندش کیخسرو به ذکر مکان‎هایی چون کاسه‎رود، کلات، جرم، میم، سیاهکوه، سپیدکوه، دخمه شاهوار، دربند دژ و درازایسنگ می‌پردازد. فردوسی در سرودن «شاهنامه» بخصوص در قسمتی که با عنوان بخش اسطوره‌یی پهلوانی شناخته می‌شود، تنها به ذکر تخیّلات یک قوم نپرداخته، بلکه این مطالب را از منابعی دقیق برگرفته و با کلام زیبای خود به ما ارزانی داشته است.

فهرست مطالب کتاب به این قرار است:

چکیده

دیباچه

فصل اول- مستندات تاریخی در مورد داستان سیاوش

فصل دوم- داستان سیاوش از ابتدا تا بخشایش کی خسرو، طوس و لشگریان را

فصل سوم- بررسی نقاط تاریخی ذکر شده در داستان سیاوش، کیخسرو و فرود

سخن آخر

خاستگاه سیاوش: جغرافیای تاریخی داستان سیاوش و فرود نگارش محمدحسین صالحی ابرقویی در 144 صفحه از سوی انتشارات مشروطه در یزد در سال 93 منتشر شده است.

فرستنده:سیماشکوهی

 1

دهان كدام لبخند خواهی شد؟

تو كه چشم تمام گريه ها بودی

حسين منزوی

2

آرزوهایت بلند بود
دستهای من کوتاه
تو نردبان خواسته بودی
من صندلی بودم

با این همه…
فراموشم مکن
وقتی که بر صندلی فرسوده ات نشسته ای
وبه ماه فکر می کنی

حافظ موسوی

3

و تو

هر جا و هرکجای جهان که باشی
باز به رویاهای من بازخواهی‌گشت.
تو مرا ربوده، مرا کُشته
مرا به خاکسترِ خواب‌ها نشانده‌ای
هم از این روست که هر شب
تا سپیده دم بیدارم…
عشق                       
همین است در سرزمین من،
من کُشنده‌ی خواب‌های خویش را
دوست‌می‌دارم

سید علی صالحی

         به نقل از: کوتاه،مثل آه….  (عاشقانه های شعرامروزایران)، بکوشش مینا راد

                                                                                                                                                                        در دست تنظیم وانتشار

اولین داستان از مجموعه داستانهای شاهنامه فردوسی که قرار است با مقدمه، تصحیح و توضیحات استاد دکتر جلال خالقی مطلق، شاهنامه‌شناس برجسته و صاحب‌نام، فراهم گردد، منتشر شد.

اوّلین داستان از این مجموعه به رستم و سهراب اختصاص دارد که به تازگی از سوی نشر سخن چاپ و منتشر شد. آماده‌سازی و ترتیب و تنظیم این مجموعه بر عهدهء دو تن از محقّقان فاضل و پویای ادب فارسی، دکتر محمد افشین‌وفایی (عضو هیئت علمی دانشگاه تهران) و پژمان فیروزبخش (دانشجوی دکتری ایران‌شناسی دانشگاه هامبورگ) است. داستان رستم و سهراب با پیشگفتاری از دکتر جلال خالقی مطلق آغاز می‌شود. ایشان در پیشگفتار یکی از دلایل اصلی پنهان ماندن بخش بزرگی از ارزش ادبی شاهنامه را حجیم بودن آن دانسته‌اند؛  از این روی از نظر این استاد دانشمند یکی از راههای رفع این مسئله، انتشار برخی از داستانهای شاهنامه به صورت مستقل و همراه با توضیحات گسترده است.

دکتر خالقی‌مطلق در مقدّمهء کتاب که عنوان «یکی داستانی است پر آب چشم» را بر پیشانی دارد،‌ به بررسی و نقل روایتهای مختلف موضوع نبرد پدر و پسر در داستانهای حماسی و افسانه‌های اقوام جهان می‌پردازد و معتقد است از میان روایتهای مختلف نبرد پدر و پسر، فقط چهار روایت از لحاظ موضوع و انگیزه و ساخت به هم شبیه‌اند: روایت آلمانی هیلده‌براند و هادوبراند، روایت ایرلندی کوکولین و کنلای، روایت روسی ایلیا مورمیث و سکلنیک و روایت ایرانی رستم و سهراب. ایشان ضمن بازگویی خلاصه‌ای از هر کدام از روایتهای مذکور، به بررسی تفاوتها و اشتراکات آنها می‌پردازد و در نهایت نتیجه می‌گیرد: «این تفاوت‌ها و همسانی‌ها… نشان می‌دهد که اگرچه هر چهار روایت کنونی دارای یک ریشهء واحد بوده‌اند، ولی هیچ‌یک از صورتهای چهارگونهء کنونی نمی‌تواند اصل آن سه روایت دیگر باشد، بلکه هر چهار روایت به یک اصل دیگر برمی‌گردند» (ص 37 ـ 38). در ادامه و در بررسی داستان رستم و سهراب ضمن اشاره به این موضوع که روایت رستم و سهراب به زبان‌های ماندایی، ارمنی، کردی، ترکی، آسی و چند گویش قفقازی دیگر نظیر پشاوی، ایمرتینی و سوانتی نیز وارد شده است، خلاصه‌ای از این روایتها را نقل می‌کند.

پس از مقدمهء پنجاه و پنج صفحه‌ای متن داستان رستم و سهراب آغاز می‌شود که پنجاه صفحهء کتاب را در بر می‌گیرد و پس از آن تعلیقات متن با عنوان «گزارش» آمده است. تعلیقات کتاب دارای یادداشتها و توضیحات مفیدی است که خواننده را در قرائت صحیح و نیز درک درست معنی و مفهوم داستان کمک می‌کند. پس از گزارش، گزیده‌ای از نسخه‌بدلهای متن و کتابنامه ذکر شده است. یکی از نکات مهمی که در نسخه‌بدلها به چشم می‌خورد، استفاده از دست‌نویس بسیار مهم سن‌ژوزف است که گرچه در قالب مقالات مختلف توسّط استاد دکتر خالقی‌مطلق و چند شاهنامه‌پژوه دیگر بررسی و ارزیابی شده، ولی در تصحیح متن شاهنامه تا کنون مورد استفاده قرار نگرفته بود که در این چاپ برای اوّلین بار از آن استفاده شده است.

با توجّه به اینکه متن توسّط یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین شاهنامه‌شناسان و شاهنامه‌پژوهان فراهم آمده، و ایشان نیز در این راستا از همکاری دو تن از محققان جوان و فاضل بهره برده، بی‌تردید یکی از معتبرترین چاپهای این قسمت از شاهنامه محسوب می‌شود و امید است در دانشگاهها و مراکز آموزشی به ویژه در گروههای زبان و ادب فارسی دانشگاههایی که داستان رستم و سهراب به عنوان واحد درسی تدریس می‌شود، از این کتاب به بهترین نحو ممکن استفاده شود و رفته‌رفته جایگاه خود را به عنوان یک کتاب درسی و آموزشی معتبر در محافل علمی و آکادمیک باز کند.

بنیاد شکوهی

 استاددکتر محمد روشن از اساتید برجسته در تصحیح متون کهن است که در گردآوری مقالات استاد پورداود وتدوین فهرستهای دوازده گانهء چهار مقاله نظامی عروضی به تصحیح استادمحمد معين وکتاب«ايران از آغاز تا اسلامی» ترجمهء آن زنده یاد همّت فراوان کرد.استادمحمدروشن-همچنین-در تمهيدمقالات«فرهنگ معين»ازنخستین همكاران استاد محمدمعین بود.پس ازانتشار«داستان رستم و سهراب» به تصحیح استاد مينوی،«داستان فرود»به تصحیح روشن در بنياد شاهنامه(به مناسبت جشنواره طوس در1354)منتشرگرديد.یکی ازآخرین آثار ارزشمند محمدروشن تصحیح جامع التواریخ ِ خواجه رشیدالدین فضل الله است که در سه جلد منتشر شده است.ازدکتر روشن تا کنون بیش از 27 جلد کتاب منتشر شده  و آثاردیگری ازوی نیز در دست چاپ  وانتشاراست.

محمدروشن درسال1312درشهرستان رشت  دیده به جهان گشودو«نامهء روشن» در ارجگزاری به تلاش های فرهنگی وی می باشد.این کتاب حاوی 27 مقاله از استادان و پیشکسوتان حوزه‌های تاریخ، ادبیات، نسخه‌پژوهی و تصحیح متون است:

کتابچه راه گیلان و مخارج آن/ سید علی آل داود

تأثیر پهلوی اشکانی بر فارسی/ محسن ابولقاسمی

ستاره روشن/ احمد اداره‌چی گیلانی

داد و دهش ادبی ایران و هند و نمود آن در عرفات العاشقین/ اکبر ایرانی

بررسی و تحلیل رابطه خاقانی و رشیدالدین طواط/ محمد بهنام‌فر حسینی کهنسال داودی

میرزا موسی‌خان منجم باشی لنگرودی/ افشین پرتو

سده در شاهنامه/ عباس پریش‌روی

گزارش سفر یک افسر فرانسوی در مأموریت به گیلان/ پور احمد جکتاجی

زلال چشمه روشن/ ابولقاسم جلیل پور

شرح رساله مونس العشاق سهروردی/ محمدرضا راشد محصل

جنبش علی بن فضل قرمطی در یمن/ رضا رضا زاده لنگرودی

بررسی و تحلیل پنج کتابشناسی ایران/ رضا طهمورث ساجدی

دیدرو و عصر روشنگری/ احمد سمیعی

مروری بر احوال خاندان مولانا در خراسان/ مهدی سیدی

شاهنامه نوّاب عالی/ جعفر شجاع کیهانی

سعدی در بالکان و معرفی دستنوشته‌ای از شرح گلستان/ احسان شفیعی

دیروز و امروز دانشکده ادبیات/ فرهاد طاهری

حق با کدام طرف است: نشریه یا نویسنده/ مجدالدین کیوانی

کارهای علمی با برنامه‌های علمی/ عبدالکریم گلشنی

آریائی بد، آریائی خوب/ محمود متقالچی

یادی از خاطره‌ای خوشایند و دلچسب و مؤثر/ رحمت موسوی گیلانی

مرداویچ زیاری/ سیروس مهدوی

یاد یاران از دیاری دور/ احمد مهدوی دامغانی

ناموری از گیلان و برای همه ایران/ فریدون نوزاد

آب دریا را اگر نتوان کشید/ رضا نوزاد

استاد روشن و تصحیح تاریخنامه طبری/ محمود نیکویه

اخوان اسطوره شکست/ محمدکاظم یوسف ‌پور

شعر

بهاریه/ جعفر بخش‌زاد محمودی

پا به پای/ رحمت موسوی گیلانی

روشن/ منوچهر هدایتی

این کتاب به کوشش دکتر طهمورث ساجدی و احمد اداره‌چی گیلانی در 432 صفحه از سوی انتشارات صدای معاصر در سال 92 منتشر شده است.

               دکترصدرالدین الهی

…با آن که از یادنامه ‌نوشتن و مرثیه‌سرایی و زبان گرفتن به‌شدت متنفرم، دیدم که در این مورد نمی‌توانم چیزی ننویسم. به دو دلیل؛ اول آن که دکتر فریدون آدمیت فرزند مرحوم عباسقلی خان آدمیت اهل سرچشمه بود. خانۀ آنها نبش خیابان سیروس بود و برادران آدمیت همسن و سال برادر بزرگ من شمس‌الدین و دوستان او محمود تقوی، ابراهیم گلستان و… بودند و البته نه مثل آنها اهل ورزش و گردش. پس به‌اعتباری آدمیت بچه محل من محسوب می‌شد. اما دلیل دوم که به‌قول آخوندها اقوی بر دلیل اول است، دینی است که او به گردن من دارد به‌عنوان اولین معلمی که با کتابی کوچک مرا با نوعی نگاه تحلیلی با تاریخ آشنا کرد. شاید بیشتر به این دلیل دوم بود که ترجیح دادم هرچه می‌توانم درباره‌اش بنویسم. آخر او آدم کمی نبود. فریدون آدمیت بود.                                              

                       
             (1)
امیرکبیر و ایران ـ آدمیت و… من
سال چهارم ابتدایی را که تمام کردم پدر عصر که به خانه آمد کتاب لاغری با جلد آبی آورد و به دستم داد که این جایزۀ پایان سال تحصیلی است. این رسم و عادت او بود. سال اول گلستان و سال دوم بوستان سعدی را برایم خرید. سال سوم یک خلاصۀ شاهنامه به من داد و حالا این کتاب آبی لاغر را با خود به خانه آورده بود.
پشت جلد کتاب نوشته شده بود «امیرکبیر و ایران» و نام مؤلفش «فریدون آدمیت» بود. پدر گفت این کتاب را بخوان که بفهمی تاریخ یعنی چه؟ پیش از آن من تاریخ‌نویس بزرگتری را در خانۀ خودمان، در شبهای زمستان زیر کرسی اتاق پنجدری دیده بودم که بعدها نامش را دانستم. اما او با پدر جر و منجر و مباحثه داشت و اسمش را روزی که کشته شد، دانستم، «سید احمد» و بعد از خوشحالی مؤمنین کوچه سید ارسطوخان فهمیدم که سید احمد کسروی بوده است. اما این کتاب امیرکبیر و ایران چیز دیگری بود. آنچه به من داده شده بود جلد اول کتاب بود که باید منتظر مجلدات بعدیش می‌شدم.
اما همان جلد اول کافی بود که من به تاریخ ایران به چشمی دیگر بنگرم. پدر دربارۀ خانوادۀ آنها می‌گفت که با خانوادۀ ما دوستی دیرینه داشته‌اند و عباسقلی خان پدر مؤلف از ارادتمندان جد من بوده است که حکیم الهی بوده و نایب اول ملکم در فراموشخانه. و ما اصلا نمی‌دانستیم ملکم کیست و فراموشخانه چه جور جایی است. اما کتاب قشنگ بود و خواندنی و سرگذشت بچه آشپزی بود که اربابش در او استعداد رشد و ترقی کشف کرده است و این ارباب همانا قائم مقام فراهانی بود که بعدها وقتی ما نامه‌هایش را می‌خواندیم، می‌دیدیم که شکل فرمایشات حضرت شیخ است در گلستان، به همان ظرافت و حلاوت. حالا هم هر وقت می‌خواهیم حسن مطلع یک نامه را مثل بزنیم این چند خط را برای اشخاص می‌خوانیم:
«مهربان من
دیروز که به خانه آمدم خانه را صحن گلزار و کلبه را طبلۀ عطار دیدم. معلومم شد که وقت ظهر قاصد کاغذی سر به‌مهر آورده که سربسته به طاق ایوان است و گلدستۀ باغ رضوان.
مُهر از سر نامه برگرفتم
گویی که سر گلابدان است.»
این کتاب سرگذشت تقی فرزند کربلایی قربان پسر آشپز قائم‌مقام بود که او فهم و فراست و عقل و کیاست او را توی سر بچه‌هایش می‌زد و آنها را تحقیر می‌کرد. اما کتاب امیرکبیر و ایران چشمم را به تاریخ تحلیلی گشود. آنهم وقتی تازه کلاس چهارم ابتدایی را تمام کرده بودم. یادم هست که کنار عکس خوشگل میرزا تقی خان که ته کتاب چاپ شده بود نوشته بودم «بهشتی‌روان میرزا تقی خان امیرکبیر» و کنار عکس حاجی میرزا آقاسی که از او در کتاب بد گفته شده بود نوشته بودم «جهنمی‌روان حاج میرزا آقاسی» و پدر گوشم را کشید که حق نداری کسی را به بهشت و جهنم بفرستی.
این کار، کار خداست و من با شرارت کودکانه گفتم: «آقا پدر، مگر فامیل ما الهی نیست؟ مگر ما جزو خدا نیستیم؟»
با فریدون آدمیت و میرزا تقی خان امیرکبیر او که ایران را طور دیگری می‌خواست، به این طریق آشنا شدم. و هرگز تأثیر سهمگین او را در قضاوت تاریخی بر وجود خود از یاد نبردم.

      (2)
نایب فراموشخانه
بزرگتر و بزرگتر که شدیم پدر گاهی از فراماسونری و فراموشخانه برای ما سخن می‌گفت. از پدربزرگ خود که نام او یعنی جعفر را بعد از مرگ وی بر او گذاشته بودند حرف می‌زد و این که این میرزا جعفر حکیم الهی سرش بوی قرمه‌سبزی می‌داده و در وقتی که ملکم خان ارمنی پسر میرزا یعقوب خواسته است تجدد و تحزّب را به ایران بیاورد وی را که از حکما بوده به‌نیابت فراموشخانه انتخاب کرده و خواهرزادۀ او میرزا رضا شمس‌الادبا را ناظم فراموشخانه کرده است.
ما هنوز نمی‌دانستیم که فراموشخانه یعنی چه و بعدها هم فراماسونری را شعبه جاسوسی انگلیسی‌ها می‌دانستیم و خجالت می‌کشیدیم که جدّمان فراماسون بود و نایب ملکم و روزی که تشکیلات آنها لو رفته است، ملکم فرار کرده و میرزا جعفر را هم فرار داده بودند که سرش زیر تیغ نرود. پدر و عمه‌ها داستانها از آن روز بگیر بگیر برایم حکایت می‌کردند و ما فکر می‌کردیم چقدر خوب است آدم کاری بکند که گیر بیفتد و بعد فرار کند و گرفتار نشود. سالها بعد فریدون آدمیت در کتاب دیگری یادی از این جد انقلابی ما کرد. او در کتاب «اندیشه ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار» از قول پدرش یعنی همان عباسقلی خان آدمیت نقل می‌کند:
«به مأخذ گفتۀ پدرم که حکیم الهی را از اعضای فراموشخانه اول اسم می‌برد، در ضمن بگوییم حکیم الهی اعتقاد زیادی به ملکم داشت و او را فیلسوف می‌خواند. حسنعلی خان گروسی در نامه 3 محرم 1288 به مستشارالدوله می‌نویسد: «به‌قول حکیم الهی، فیلسوف زمان میرزا ملکم خان را… به رفتن تهران راضی کردم» و در نامه‌ای دیگر، ملکم را چنین خطاب می‌کند: «مخدوم مکرم مهربانا و به‌اصطلاح حکیم الهی فیلسوف اعظما»
خوب، پس با آقای فریدون آدمیت پسر عباسقلی خان آدمیت مؤسسه لژ فراماسونری «مجمع آدمیت» که گفته می‌شد در ترور اتابک دست داشته و محمدعلیشاه را هم به عضویت لژ درآورده باید مهربان بود و کتابهایش را خواند.
                  (3)
مورخی بزرگ، معلم وقایع‌نگاری کوچک
و کتابهایش را می‌خوانیم؛ یک دوتا نیست؛ امیرکبیر و ایران ـ فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران ـ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران ـ مجلس اول و بحران آزادی ـ فکر آزادی و مقدمۀ نهضت مشروطیت ـ اندیشۀ ترقی و حکومت قانون. همه این کتابها را دارم. با خودم آورده‌ام اینجا. هر وقت که می‌خواهم به‌طور احساساتی با تاریخ روبرو بشوم، این فریدون آدمیت است که با ترازوی انصافش روبرویم ظاهر می‌شود و از تندروی و تعریف یا تکذیب بی‌جهت بازم می‌دارد. آدمیت به همۀ آنها که می‌خواهند با تاریخ روبرو شوند روش تحلیلی ـ انتقادی خود را ارائه می‌دهد و شیوۀ‌ کارش را به‌صراحت روشن می‌کند. او در شرح بر کتاب امیرکبیر و ایران می‌نویسد:
«بنیان این تصنیف بر مدارک اصیل تاریخ نهاده شده است. (شرح آنها را در فهرست منابع ملاحظه خواهید فرمود) اما… هیچ مأخذی را چشم‌بسته نپذیرفتم. همه جا ذهن مقوم و انتقادی را رهنمون کار خویش قرار دادم. مآخذ درجه دوم را (از خطی و چاپی و فارسی و فرنگی) نیز خواندم؛ اگر چیزی مورد تأیید نوشته‌های اصیل بود پذیرفتم وگرنه نامعتبر شمردم. راستش این است که آثار تاریخنگاران خودمان از همه مآخذ دیگر کم‌مایه‌ترند. آن کتابها نه فقط از نظر واقعه‌‌یابی و حقیقت‌جویی خیلی مفید نبود، در واقع مورّخان ما با مفاهیم تاریخنویسی جدید بیگانه‌اند. با تاریخ‌پردازی و خیالبافی و افسانه‌سازی هم کاری ندارم؛ این هنرها از عهدۀ من ساخته نیست. سر و کار من تنها با امور عینی و متحقق تاریخ است. هرآینه مجموع مدارک اصیل منتشرنشده را جداگانه انتشار داده بودم تکنیک دیگری در انتشار این کتاب بکار می‌بردم. چون این مجال را نیافتم برخی از عمده‌ترین اسناد را همراه هر گفتار آورده‌ام.
روش من تحلیلی و انتقادی است. در واقعه‌یابی نهایت تقید را دارم که هر قضیه تاریخی را تا اندازه‌ای که مقدور بوده است همه‌جانبه عرضه بدارم. حقیقتی را پوشیده نداشتم. از آنکه کتمان حقیقت تاریخ، عین تحریف تاریخ است و مورخی که حقیقتی را دانسته باشد و نگوید راستگفتار نیست، مسؤولیت او چندان کمتر از آن نیست که دروغزنی پیشه کرده باشد. در سرتاسر کتاب سخنی نگفتم که مستند نباشد و سندی ندادم که معتبر نباشد. ولی در تحلیل تاریخ مختارم و استقلال رأی دارم، آن جهتی از تفکر تاریخی مرا می‌نماید. معیار داوریهای تاریخی ارزشهایی است که اعتقاد دارم و با آنها خو گرفته‌ام.؛ ارزشهایی که مبنای عقلی دارند نه عاطفی. اما هیچ اصرار ندارم که مورد پذیرش همگان باشد.»
به من حق نمی‌دهید که این معلم را دوست داشته باشم. او حق بزرگی به گردن من دارد به‌عنوان یک روزنامه‌نگار کوچک که وقایع‌نگاری او اگر دچار آسیبهایی که او برمی‌شمرد بشود، شما حق دارید او را مزدور، نان به نرخ روز خور، دروغگو و فریبکار بشناسید. آخر کار ما بخشی از تاریخ است که باید وقایع را آنچنانکه هست به‌دست مردم بدهیم نه آنچنانکه می‌خواهند و دوست دارند.
و وای، چه بگویم از مدعیان تاریخ‌نویسی که با مصاحبه‌های سر پایی و ورق زدن بایگانیهای وزارت خارجه‌های ممالک دیگر، بی آن که متر انصاف از یکسو و پیمانۀ عقل از سوی دیگر در اختیار داشته باشند، تاریخ دیروز و امروز را می‌نویسند و بیوگرافیهایی را که به رمانهای میشل زواگو شباهت دارد به‌جای تاریخ به من و شما و فردا قالب می‌کنند.
او بود که به من وقایع‌نگار آموخت که تا همه اطلاعات را از منبع درست نداشته باشم، خبر ننویسم. من به او مدیونم.
آدمیت معلم اولین من در کلاس چهارم ابتدایی در برخورد با تاریخ بود. باید دینم را به او ادا کنم حتی اگر شما دوست نداشته باشید.
        (4)
تصویر آخرین
من از او تصویرسازیهای گزارش‌نویسی را هم آموخته‌ام. در «امیرکبیر و ایران»، فریدون آدمیت مرگ امیر را از صدور فرمان شاه آغاز می‌کند. فرمانی که در آن نوشته شده است:
«چاکر آستان ملائک‌پاسبان، فدوی خاص دولت ابدمدت حاج علی خان پیشخدمت خاصه، فراشباشی دربار سپهر اقتدار مأمور است که به فین کاشان رفته میرزا تقی خان فراهانی را راحت نماید. و در انجام این مأموریت بین‌الاقران مفتخر و به‌مراحم خسروانی مستظهر بوده باشد.»
آدمیت آنگاه صورتهای متفاوت از صحنۀ مرگ امیر را نقاشی می‌کند و آنگاه از قول دکتر خلیل ثقفی (اعلم‌الدوله) به‌نقل از عزت‌الدوله خواهر ناصرالدینشاه و زن امیر، تصویر هولناک آن مرگ افسانه‌وش را ارائه می‌دهد:
«چون حاج علی خان با همراهانش به باغ فین رسیدند، علی اکبر بیک، چاپار دولتی را دیدند که منتظر بیرون آمدن امیر از حمام بود که جواب نامه مهد علیا را به عزت‌الدوله بگیرد. فراشباشی دست علی اکبر بیک را گرفت. با خود به حمام برد که زن امیر را از آمدن او مطلع سازد. فراشباشی با مأموران خود وارد حمام گشتند، دیدند خواجه حرمسرا مشغول جمع‌آوری لباسهای امیر است. اعتمادالسلطنه یکی از کسان را بر سر او گماشت که از آنجا بیرون نرود. سپس پشت در دیگر حمام را سنگچین کرد که کسی از آن راه داخل نگردد. وارد صحن حمام شدند.
فراشباشی فرمان شاه را ارائه داد. امیر خواسته بود عزت‌الدوله را ملاقات کند یا پیغامی برای او بفرستد، و وصیت بکند؛ اعتمادالسلطنه اجازه نداده بود. پس امیر به دلاک دستور داد رگهای هر دو بازویش را بزند؛ و دو کف دستش را روی زمین نهاد در حالی که خون از بازوانش فوران داشت. در این وقت میرغضب به امر فراشباشی با چکمه لگدی به میان دو کتف امیر نواخت. چون امیر درغلتید، دستمالی را لوله کرد به حلق امیر فرو برد و گلویش را فشرد تا جان داد. بلندشد گفت: «دیگر کاری نداریم». از حمام بیرون آمدند و با اسبهای تندرو به تهران بازگشتند.
حالا به من حق می‌دهید که فریدون آدمیت را معلم گزارشگری ساده و سالم خود بدانم؟

     (5)
سینه به سینه
اسماعیل رائین داشت کتاب معروفش فراموشخانه و فراماسونری در ایران را می‌نوشت. من پاریس بودم و او از من خواست که به کتابخانه ملی فرانسه مراجعه کنم و اسنادی را دربارۀ لژ گراند اوریان و ارتباط آن با لژهای ایران پیدا کنم و برایش بفرستم. رفتم و موفق نشدم. چرا؟ هنوز هم نمی‌دانم. به من گفتند که این اسناد در آنجا نیست. به رائین نوشتم؛ نوشت مقداری سند پیش پسر عمویت رحمت الهی است که هرچه التماس می‌کنم به من نمی‌دهد. فقط آنها را دیده و خوانده‌ام. فریدون آدمیت هم معتقد است که اسناد فراموشخانۀ اول در کتابخانه ملی موجود است.
این موضوع گذشت تا من به تهران آمدم. اسماعیل کتاب را در سه جلد به کمک ایرج داورپناه در چاپخانۀ تهران‌مصور چاپ زد. رفقای تهران‌مصور می‌گفتند که هزینۀ چاپ کتاب را امیر اسدالله علم که دارید جلد ششم خاطراتش را می‌خوانید، داده است و با توجه به دوستی عمیق علم با رائین، این شایعه می‌توانست درست باشد. خاصه آن که انتشار کتاب در تهران باعث جنجال بزرگی شد و رائین و داورپناه را به زندان بردند و البته هر دو مدت کوتاهی در زندان ماندند و باز گفته شد که شخص علم دخالت کرد و آنها را نجات داد و هدف اصلی علم که ضربه زدن به هویدا و دوستانش بود، برآورده شد.
رائین یک روز به من گفت که من از جدّ تو در کتاب یاد کرده‌ام و حکایتی را از عمه کوچکت به‌نقل از مادرش آورده‌ام. اما دکتر فریدون آدمیت اطلاعات بیشتری دارد. اگر بخواهی می‌توانی به او مراجعه کنی. به‌گفتۀ رائین و تشویق مرحوم محیط طباطبایی تصمیم گرفتم که به دیدار آدمیت بروم. به من گفته شد که او از خدمت وزارت خارجه کناره‌گیری کرده یا کنارش گذاشته‌‌اند به‌جهت مخالفتی که با قضیه استقلال بحرین داشته و پافشاریهایی که در این باب کرده بوده است. من دکتر آدمیت را به سلام و علیک می‌شناختم. تلفن کردم، خواهش کردم که او را ببینم. خیلی سخت بود و جدی و ناموافق اما چون اسم خانوادگی را بردم و آشنایی قدیم دادم، قبول کرد که یکدیگر را در چایخانه هتل اینترکنتینانتال ببینیم.
ساعت ده صبح مردی همسن و سال برادر بزرگم با سر و روی آراسته دیپلمات‌وار وارد لابی هتل شد و من دانستم که اوست. نشستیم. سفارش چای داد و خیلی به‌زحمت شروع به صحبت کرد. وقتی می‌نویسم به‌زحمت، یعنی با نارضایی و شاید کمی احتیاط؛ چون پیدا بود که از شغل من چندان خوشش نمی‌آید، خاصه وقتی فهمید که حالا آن را درس هم می‌دهم. اما کم کم نرم شد. از سوابق خانوادگی با من سخن گفت و این که از میرزا جعفر حکیم الهی در کتاب سپهسالار یاد کرده است. بعد کپیه‌ای از یک روزنامۀ قدیمی به دست من داد و گفت که خوشحال باشید که پدربزرگ پدر شما از مصلحین بوده و از حکمای عقلی و فرنگی‌فکرکن و این مقاله را در روزنامۀ مریخ که یک روزنامۀ علمی عصر ناصرالدینشاه بوده و توسط میرزا حسین خان سپهسالار منتشر می‌شده است، نوشته.
وقتی آدمیت کپیه آن روزنامه را به من داد این بنده تازه فهمیدم که بیماری موروثی مقاله‌نویسی از او به بنده رسیده است. آن کاغذ میان بسیاری از یادداشتهایم که در تهران ماند از دست رفت. اما آن روز آدمیت به من گفت که تکه‌ای از این مقاله را در کتاب اندیشه ترقی آورده است و امشب که داشتم مقاله آدمیت را تمام می‌کردم به کتاب «اندیشه ترقی و حکومت قانون» دکتر فریدون آدمیت مراجعه کردم، نام محمدجعفر حکیم الهی را در صفحات 68، 71، 159 و 398 این کتاب دیدم. آدمیت در صفحه 398 کتاب، بخشی از آن مقاله را به این صورت آورده است:
«میرزا جعفر حکیم الهی از حکمای عقلی (و از فراموشخانه‌ئیان سابق) نامه‌ای در تهنیت روزنامۀ مریخ نوشت. سپهسالار را در ایجاد این روزنامه به‌عنوان یکی از «تدبیرات صائبه» او ستایش گفت: امید است این خلف‌الصدق که نتیجۀ بکر عقل است، مقدمه فکر دانش و بینش شود و برهان قاطع اشکال اربعۀ سیاست مدن، تدبیر منزل و تهذیب اخلاق و تعیین اوضاع و حدود جمیع طبقات و حالات کافۀ مردم گردد و این فرزند… به سن بلوغ برسد و نتیجۀ کمالات و صفات حسنۀ عامۀ خلق شود… و بسط عدالت و بساط عمارت از آن به‌وجود آید» (اندیشۀ ترقی ص 389 ـ چاپ دوم ـ 2536 شاهنشاهی).
با این یادداشت، یاد دکتر فریدون آدمیت و خاطرۀ مردی را که به من نگاه کردن به تاریخ از نوعی دیگر را آموخت عزیز و گرامی می‌دارم.

مطلب مربوط:

دكترخانلری؛قافله سالار«سخن»

زندگینامه و خدمات علمی-فرهنگی زنده یاددکترمنوچهر مرتضوی حافظ شناس برجسته، رئیس واستاد دانشکده ادبیات دانشگاه تبریزویکی ازفرهیخته ترین فرزندان آذربایجان،منتشر شد.

دکترتوفیق.سبحانی درپیشگفتاراین کتاب می نویسد:روز چهارشنبه 9 تیر ماه 1389 مردی خاموش شد که خلاصه خود بود. این خاموشی در گوش من هزاران هزار هیاهو پدید آورد، هیاهویی که همه نوع فراموشی را پس می‌زد و هر خلائی را انکار می‌کرد. او با قامت کشیده و استخوانی، چشمانی نافذ و ریزبین که به من آموخت که در برابر هیچ کلی گویی تسلیم نشوم و به این نگره و نگاه برسم که آدمیان قریب به اتفاق در گرداب توهمات خود ساخته خود دست و پا می‌زنند. شاید دلبستگی او به مولانا از همین نقطه نشأت می‌گرفت. (صفحه 7)

فهرست مطالب به این قرار است:

پیش‌گفتار/ توفیق.سبحانی

شیوه خاص حافظ/ منوچهر مرتضوی

من المبلّغ عنّی الی سعاد سلامی؟/ احمد مهدوی دامغانی

گلگشتی در مکتب حافظ/ رشید عیوضی

تصوف در دوره ایلخانان/ منوچهر مرتضوی

یادی از استاد منوچهر مرتضوی/ حسن انوری

دامنه تأثیر و نفوذ فردوسی/ منوچهر مرتضوی

عرفان و ادب نمرده است/ جلیل تجلیل

عظمت فردوسی و شاهنامه/ منوچهر مرتضوی

توضیحی کوتاه درباره‌ی یک بیت از حافظ/ مهدی باقری

آذری یا زبان دیرین آذربایجان/ منوچهر مرتضوی

از مُلک ادب حکم گزاران همه رفتند/ منصور ثروت

فهرست آثار زنده‌یاد دکتر منوچهر مرتضوی/ عبدالباقر امانی

عکس‌ها و اسناد

فهرست زندگی‌نامه‌ها و تاریخ بزرگداشت‌ها

زندگینامه و خدمات علمی فرهنگی حافظ پژوه برجسته و استاد دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز مرحوم منوچهر مرتضوی در سال 93 از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی234 صفحه منتشر شده است.

منطقه کوهستانی آذربایجان شرقی دارای بیش از یکصد قلعه تاریخی است که بیشتر از 50 مورد آنها در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، موضوعی که اهمیت محافظت از این آثار ملی و حفظ و نگهداری آنها را بیش از پیش نشان می‌دهد.

قلعه‌های متعددی در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی به‌صورت پراکنده وجود دارد که علت اصلی احداث آنها در زمان‌های گذشته رویکردهای سیاسی حاکمان بود و زمانی که قبایل مورد حمله حکام قرار می‌گرفتند، مردم به ارتفاعات پناه می‌بردند و در مکان‌های طبیعی مانند صخره‌ها و تپه‌های نفوذ‌ ناپذیری با حداقل امکانات برای حفاظت از جان و مال افراد قبیله اقدام به احداث قلعه ها می کردند تا حاکمان محلی به آنها دسترسی نداشته باشند.

در دهه‌های گذشته با توجه به تغییر سبک زندگی و از دست رفتن کاربرد اصلی این قلعه‌ها، متاسفانه بی‌ توجهی به حفظ و نگهداری این مکان‌ها از سوی مردم و مسوولان باعث نابودی این نمادهای استقامت قبایل آذربایجان شرقی در روزگاران گذشته شده و بر اساس اظهارات گردشگران اگر این بی توجهی‌ها ادامه داشته باشد، در چند سال آینده اثری از این دژهای استوار و نمادهای تاریخی آذربایجان شرقی وجود نخواهد داشت.

مسیرهای دسترسی به قلعه های آذربایجان شرقی نامناسب است

یکی از گردشگران و طبیعت گردان آذربایجان شرقی در گفتگو با خبرنگار مهر، مسیرهای دسترسی به قلعه های استان را نامناسب دانست.

کامران بلوریان همچنین در ادامه بی توجهی به برخی از قلعه های دور افتاده استان را یکی از عوامل نابودی آنها دانست و افزود: در حال حاضر بسیاری از قلعه‌های دور افتاده از خطر نابودی در مصون نیستند و ضرورت دارد که برای مرمت آنها اقدامات لازم از سوی متولیان امر انجام شود.

وی عدم نظارت کافی، مدیریت، راهنما و امکانات رفاهی را از مهمترین مشکلات موجود در قلعه های استان بر شمرد و تصریح کرد: متاسفانه به علت نبود مدیریت و نظارت درست، برخی از گردشگران محوطه قلعه های ارزشمند تاریخی را به زباله گاه تبدیل کرده اند و متاسفانه گردشگران واقعی و طبیعت و تاریخ دوستان از چنین وضعیتی در این مکان ها رنج می برند.

یکی دیگر از گردشگران و کوهنوردان آذربایجان شرقی با بیان اینکه امکانات لازم برای گردشگران و کوهنوردان در قلعه‌های استان وجود ندارد، اظهار داشت: برخی از کوهنوردان حرفه ای با تجهیزات شخصی خود به خوبی می توانند تمام قسمت های قلعه را مشاهده کنند، اما ورود برخی از افراد بی‌تجربه برای رفتن به قسمت های بالای قله به علت نبود امکانات خطرناک بوده و احتمال پرت شدن آنها وجود دارد.

عباس بابایی ادامه داد: در حال حاضر پلکان‌های بسیاری از این قلعه برای رفتن به قسمت‌های بالایی آنها از بین رفته اند و هیچ گونه تابلوهای راهنمای نیز در این مکان ها وجود ندارد و حتی به علت امکانات نامناسب تا کنون برخی از افراد از بالای قلعه‌ها سقوط کرده اند.

وی ضعف در نگهداری قلعه‌ها را باعث نابودی آنها دانست و گفت: متاسفانه در زمان‌های گذشته، تخریب‌های عمدی توسط برخی از افراد ناآگاه و بی اطلاع در قلعه ها صورت گرفته است و آنها به راحتی توانسته اند از سنگ‌های قلعه ها برای استفاده در ساخت و سازهای شخصی استفاده کنند.

بیش از 100 قلعه در آذربایجان شرقی وجود دارد

مشاور عالی مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه بیش از یکصد قلعه در آذربایجان شرقی وجود دارد، اظهار داشت: 70 درصد این استان را مناطق کوهستانی تشکیل داده است که همین امر دلیل تکثر تعداد قلعه‌های در آذربایجان شرقی است.

بهروز عمرانی با اشاره به قدمت قلعه های آذربایجان شرقی افزود: قدمت برخی از قلعه های این استان به تاریخ قبل از میلاد بازمی‌گردد که به وجود آمدن قلعه‌ها نشان دهنده یک جریان حاکمیتی است چرا که مردم برای حفاظت از جان و مال خود به مناطق کوهستانی پناه می‌بردند و قلعه‌ها و استحکامات احداث می‌کردند تا از گزند و حملات احتمالی در امان بمانند.

وی بحث نگهداری و حفاظت را مهمتر از مرمت قلعه‌های تاریخی دانست و ادامه داد: با توجه به اهمیت قلعه های آذربایجان شرقی اداره کل میراث فرهنگی استان بعد از انجام اقدامات حفاظت و نگهداری، اقدام به مرمت برخی از قلعه هایی که در حال از بین رفتن بود، کرده است.

این کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به قلعه های مهم و توریست پذیر آذربایجان شرقی گفت: قلعه ضحاک هشترود، قلعه بابک و پیغام کلیبر از مهم ترین قلعه های استان هستند که همه ساله در ایام مختلف سال خیل عظیمی از گردشگران را بسوی خود جلب می کنند.

بیش از 50 اثر قلعه آذربایجان شرقی در فهرست آثار ملی ثبت شده است

عمرانی اظهار داشت: با توجه به کثرت قلعه‌های تاریخی در آذربایجان شرقی تاکنون 50 اثر قلعه این استان در فهرست آثار ملی ثبت شده است و این در حالی است که 80 گروه یگانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و میراث فرهنگی آذربایجان شرقی برای حفاظت قلعه‌ها تلاش می کنند.

این باستان شناس با تاکید بر توجه و رسیدگی به قلعه‌های آذربایجان شرقی به عنوان بهترین راه برای توسعه توریسم و جذب گردشگران داخلی و خارجی ابراز داشت: امیدواریم با تامین اعتبارات و ایجاد امکانات لازم در قلعه های استان شاهد افزایش گردشگران و بازدید کنندگان از این اماکن تاریخی باشیم.

عمرانی حضور مردم و تشکل های مردمی را یکی از موثرترین عوامل برای حفاظت از قلعه‌های آذربایجان شرقی برشمرد و افزود: در 10 سال گذشته 290 تشکل مردمی گردشگری در این استان وجود داشت که متاسفانه در حال حاضر اکثر آنها غیرفعال هستند که با توجه به اهمیت نقش مردم در حفاظت از قلعه ها و اماکن تاریخی و گردشگرپذیر، تشکل های مردمی گردشگری در استان فعال خواهند شد.

سرمایه گذاری در حوزه آثار تاریخی زود بازده نیست

یکی از باستان شناسان آذربایجان شرقی نیز در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به علت های به وجود آمدن قلعه ها در طول تاریخ اظهار داشت: قلعه ها به دو قسمت “نظامی” و “قلعه شهر” تقسیم می شوند که وسعت برخی از قلعه های آذربایجان شرقی از جمله قلعه ضحاک به بزرگی یک شهر بوده و هدف از احداث آنها در زمان گذشته دفاع از جان و دارایی مردم بود و برخی قلعه ها به منظور امنیت شاهراه ها احداث می شدند.

محمد رحمت‌پور با اشاره به قدمت قلعه های آذربایجان شرقی گفت: قدمت برخی از قلعه های استان همانند قلعه ضحاک هشترود، بختک لیلان، نارین، سردرود مربوط به تاریخ قبل از میلاد است در حالیکه برخی دیگر مانند قلعه بابک، دختر میانه و قیز قالاسی مراغه ساخت اسلامی دارند و قدمت آنها بعد از اسلام است.

این باستان شناس با بیان اینکه معماری قلعه های آذربایجان شرقی بستگی به مصالح موجود در طبیعت پیرامون محل ساخت آنها دارد، اظهار کرد: بسیاری از قلعه های استان و معماری آنها با استفاده از مصالحی که در طبیعت به آسانی در دسترس بوده، ساخته شده اند.

رحمت پور خاطر نشان کرد: برای حفاظت از قلعه های تاریخی آذربایجان شرقی کارگاه های مرمت در مناطق مربوطه ایجاد شده است و هر سال در این کارگاه ها برای مرمت قلعه های تاریخی اقدامات اساسی صورت می گیرد.

استخدام مراقب و نگهبان در قلعه‌ها نیازمند اعتبار میلیاردی است

وی با اشاره به نبود امکانات در قلعه های آذربایجان شرقی اظهار داشت: برای ایجاد امکانات رفاهی و اقداماتی همچون تجهیز و ایجاد سیستم نورپردازی قلعه ها بدون برق امکان پذیر نیست و اگر به دنبال توسعه این مراکز گردشگری و دعوت گردشگران به بازدید از آنها هستیم، چنین مواردی نیز باید مورد توجه قرار گیرند.

این باستان شناس با اشاره به هزینه میلیاردی استخدام مراقب و نگهبان برای قلعه های تاریخی آذربایجان شرقی تاکید کرد: شهروندان و اهالی منطقه قلعه های استان با توجه به اشرافیت کامل به منطقه می توانند در نگهداری و محافظت از قلعه های تاریخی نقش موثری داشته باشند و در واقع بهترین محافظ و نگهبان این مکان ها هستند تا برخی افراد سودجو به این آثار ارزشمند ضربه ای وارد نکنند.

وی با اشاره به اینکه سرمایه گذاری برای آثار تاریخی زود بازده نیست، خاطرنشان کرد: جذب سرمایه گذار و واگذاری امور به بخش خصوصی به علت زود بازده نبودن اقدامات این حوزه مشکل است ولی با این وجود سرمایه گذار برای به عهده گرفتن امور در قلعه ضحاک عجب شیر اعلام آمادگی کرده است.

با حاکم شدن امنیت و آرامش در منطقه آذربایجان شرقی از حدود 300 سال گذشته تاکنون مردم دیگر در قلعه ها سکونت ندارند و به همین علت در طول این سال ها بیشترین تخریب قلعه ها صورت گرفته و بخش اعظمی از این آسیب ها به علت نبود مدیریت و عدم نظارت از سوی مردم وارد شده که ضروری است برای کنترل برخی از افراد سودجو و مخربان آثار طبیعی اقدامات اساسی از سوی متولیان امر صورت گیرد و همچنین با ایجاد امکانات رفاهی و تفریحی و سرمایه گذاری در این بخش توسط بخش خصوصی حضور بیش از پیش گردشگران را شاهد باشیم و با ارز آوری توریست های خارجی شاهد افزایش اشتغال مناطق روستایی باشیم.

منبع: خبرگزاری مهر

مطالب مرتبط:

حماسهء بابک

بالهء بابک خُرمدین،نیماکیان

              1

به شانه هایم زدی
 تا تنهاییم را تکانده باشی
 به چه دل خوش کردی؟
 تکاندن ِ برف از شانه های آدم برفی

                    2      

    از «شریعتی» به« شیخ فضل الله» رسیدیم
تا «جلال آل احمد» رفتیم و
از «انقلاب» گذشتیم…
تمام راه را اشتباه آمده بودیم،
آزادی،
آن‌سوی چراغ قرمزها بود… 

كودتا به روايت يرواند آبراهاميان

                           فریدون مجلسی

اخيراً روايتي تازه از كتاب كودتا نوشته يرواند آبراهاميان به ترجمه مترجم و ديپلمات و استاد نامدار دكتر عبدالرضا هوشنگ مهدوي از نشر البرز به دستم رسيد. كتاب تحليل و روايت تازه يي است از يرواند آبراهاميان درباره كودتاي 28 مرداد 1332 در سال هاي 93-1392 كه با فاصله يي اندك پس از انتشار آن به زبان انگليسي توسط چهار مترجم باسابقه به فارسي ترجمه و از سوي چهار ناشر به بازار نشر ايران عرضه شده است. همزماني انتشار اين كتاب با سر و صداي بسيار كه درباره انتشار اسناد جديدي در اثبات دخالت امريكا در كودتاي 28 مرداد اين تصور را پديد آورد كه روايت جديد آقاي آبراهاميان با بهره مندي از اطلاعات تازه معماهاي تازه يي را حل و ابهاماتي را روشن كرده است. در واقع نيازي هم به آنگونه توقعات از انتشار «اسناد جديد» نمي رود. جاي ترديد نيست كه وقتي ستيز ايران و انگليس توانست ستيز ايران و امريكا را هم در پي داشته باشد، طبيعتا اين دو قدرتِ همواره متحد جهاني از به زير كشيدن آن دولت و نخست وزير سرسخت و «سازش ناپذيرش» خشنود مي شدند و از آن حمايت مي كردند، تا شايد با جانشين «سازش پذيرش» به سازشي دست يابند. و باز جاي ترديدي در اين باره نيست زيرا پرزيدنت آيزنهار در گزارش سالانه خود به كنگره در پايان سال 1953 سقوط دولت مصدق را پيروزي بزرگي براي دولت خود ناميد. نمي دانم از اسناد تازه چه انتظار ديگري مي رود؟ در حالي كه درباره حمايت امريكا از رخداد 28 مرداد 1332 و جانشيني دولت زاهدي به جاي مصدق جاي ابهامي وجود ندارد! آقاي يرواند آبراهاميان نيز چنين قصدي براي رفع ابهام نداشته است. در حقيقت آبراهاميان كه خود بهره مند از مزاياي زندگي و استادي در امريكاست با سلطه يي كه به عنوان يك مورخ دانشمند درباره آن دوران دارد با بازنگاري تاريخ صنعت نفت ايران از اعطاي امتياز دارسي در سال 1280 شمسي تا فوران نخستين چاه نفت در 1287 شمسي و تاسيس شركت نفت انگليس و ايران و تحولات آن تا ابطال آن قرارداد و امضاي قرارداد جديد و آغاز مبارزات پس از جنگ جهاني دوم به رهبري دكتر مصدق براي ملي كردن نفت ايران، تشكيل جبهه ملي و همكاري با آيت الله كاشاني نخست وزيري مصدق، دادگاه لاهه، پيشينه نقش امريكا، سفر مصدق و سخنانش در شوراي امنيت و مذاكراتش در واشينگتن، قيام 30 تير 1331 و بازگشت مقتدرانه مصدق به قدرت، تا رخداد 9 اسفند 1331 و تدارك مقدمات كودتا، نقش انگليس و امريكا را در برنامه ريزي و به انجام رساندن كودتا شرح داده و اطلاعات لازم را گردآوري و ارائه كرده است و سپس به ميراث كودتا و ديكتاتوري منجر به سقوط شاه پرداخته و كتابنامه مفصلي هم ضميمه كرده است. كتاب آقاي آبراهاميان و اطلاعات ارائه شده در آن جالب و براي نسل من كه شاهد آن رخدادها بوده ايم يادآور همه رخدادهايي است كه از آنها نام مي برد. اما كتاب مسير و ديدگاه خاصي دارد و معتقد است در اين كتاب: «مي كوشد كودتا را قاطعانه در چارچوب منازعه ميان امپرياليسم و ناسيوناليسم، ميان جهان اول و جهان سوم، ميان شمال و جنوب، ميان كشورهاي صنعتي پيشرفته و كشورهاي عقب ماند وابسته به صدور مواد خام قرار دهد… از اين رو استدلال مي شود كه هرچند ايالات متحد امريكا و بريتانياي كبير براي توجيه كودتا از زبان جنگ سرد استفاده مي كردند، كه گفتمان مسلط آن دوران بود، اما نگراني عمده آنان از كمونيسم نبود بلكه از بازتاب هاي خطرناك ملي كردن نفت بود كه مي توانست در سراسر جهان داشته باشد…» و در جايي ديگر معتقد است كه سرنگوني مصدق به دليل سرسختي و آشتي ناپذيري او نبود «كتاب حاضر مي گويد سازش دست نايافتني بود…» در واقع آقاي آبراهاميان حضور شوروي و رفتارهاي آن كشور و حزب توده را به كلي از معادلات كتاب خود خارج مي كند. مي توان گفت نويسنده ضمن ارائه حقايق بسيار به عنوان يك متفكر چپ ديدگاه جانبدارانه يي دارد و در كتاب اثري از نقش و تاثير شوروي و سياست هايش ديده نمي شود! يا نقش آن همواره قابل توجيه است.

منبع:روزنامهء اعتماد

*مهم ترین«میراث ۲۸ مرداد» این بود که با تبلیغات حزب توده جامعۀ سیاسی و روشنفکری ایران دچارِ نوعی«امتناع تفکر»شد.فاجعۀ انقلاب اسلامی محصول این«امتناع تفکّر»بود. 

* برخی صاحب نظران و شاهدان عینی،از جمله بابک امیرخسروی (عضو برجستۀ حزب توده) وقوع «كودتا در روز ۲۸ مرداد » را  غیر ممکن و نادرست دانسته اند.

*احمد زیرک زاده(یارِ وفادارِ دکتر مصدّق):« در روز ۲۸ مرداد  مصدّق نقشۀ خود را داشت و حاضر نبود در آن تغییری دهد».

* تحوّلات سال های اخیر و خصوصاً شعارهای جنبش«زن، زندگی، آزادی»نشان می دهند که نسل کنونی ضمن عبور از ۲۸ مرداد ۳۲ دستآوردهای دوران رضا شاه، محمد رضا شاه و شخصیّت هائی مانند محمد علی فروغی را مورد ارزیابی های تازه قرار می دهد.

 اشاره:

  انفعال حیرت انگیز دکتر مصدّق و سقوط آسانِ دولتِ وی در ۲۸ مرداد۳۲ موضوعی است که توجۀ به آن  می تواند دریچۀ تازه ای بر روی این رویداد مهم و سرنوشت ساز بگشاید.تحقیقات موجود – عموماً – با عُمده کردن«دستِ خارجی»،از علل و عوامل داخلی و خصوصاً از عزم و ارادۀ شخص دکتر مصدّق در روز ۲۸مرداد  غافل اند.

  مقالۀ حاضر کوششی است در نشان دادنِ این عزم و اراده. متن زیر از چاپ پنجم کتاب«آسیب شناسی یک شکست»استخراج شده و اینک با اضافاتی منتشر می شود.  ع.م

                                                                        ***    

                       هواداران حزب توده در25مرداد32

حوادث منجر به ۲۸ مرداد ۳۲ در هنگامۀ جنگ سرد روی داد و سوداهای استالین برای سلطه بر ایران از طریق شبکه های گستردۀ حزب توده – و خصوصاً سازمان نظامی آن – در تکوین این رویداد تعیین کننده بود. از این رو، طرح کودتا -اساساً- ناظر به درهم کوبیدنِ سازمان نظامی حزب توده بود و بهمین جهت ، «TP-AJAX»نامیده می شد.در آن زمان حزب توده -به عنوان بزرگ‌ترین حزب كمونیست خاور میانه – توان نظامی و تشكیلاتی قدرتمندی برای تغییر ساختار قدرت سیاسی ایران داشت. به نظر نگارنده،بدون توجـّه به قدرت حیرت‌انگیز سازمان نظامی حزب توده و نقش ‌آفرینی های این حزب در آشفتگی‌ های سیاسی-اجتماعی زمان مصدّق ، درك مسائل سیاسی آن عصر بسیار دشوار خواهد بود. 

برخی پژوهشگران – مانند یرواند آبراهامیان و مازیار بهروز- ضمن «ناچیز»جلوه دادنِ توان نظامی حزب توده كوشیده اند تا انجام « كودتا » در روز ۲۸  مرداد ۳۲ را اثبات کنند در حالیکه عموم رهبران و فرماندهان کودتا از ۲۵ تا ۲۸ مرداد در زندان بودند!.با توجه به رَوَند حوادث در این روز برخی صاحب نظران و شاهدان عینی،از جمله بابک امیرخسروی (عضو برجستۀ حزب توده) وقوع «كودتا در روز ۲۸ مرداد ۳۲ » را غیر ممکن و نادرست دانسته اند.  

  به نظرنگارنده در ماجرای منجر به سقوط دولت مصدّق سه طرح  در جریان بود:

۱– طرح کودتای««ت.پ.آژاکس»،

۲– انحلال مجلس توسط دکتر مصدّق و در نتیجه،صدور فرمان قانونی عزل وی توسط شاه،

 ۳– نقش و نقشۀ دکترمصدّق در روز ۲۸ مرداد.

  برتریِ طرح سوم در روز ۲۸ مرداد، هم موجب ناباوری و شگفتی عوامل سازمان سیا در تهران شد، هم باعث حیرت و حیرانی هواداران دكتر مصدّق و هم موجب تعجـّب سلطنت‌طلبان و هواداران حزب توده گردیده بود.         

            مقالۀ تند و تحریک آمیز دکترحسین فاطمی در ۲۵ مرداد۳۲

دکتر مصدّق«جرأت،ازخودگذشتگی و توان تصمیم گیری به موقع» را از ویژگی های اصلی یک رهبرسیاسی می دانست[۱] و با این اعتقاد در روز ۲۸ مرداد،او در برابر یك موقعیـّت تراژیك قرار گرفته بود: انتخاب آگاهانه در برابرِ دو سرنوشت كه می‌بایست انجام می‌گرفت و مصدّق بهای آن را می‌پرداخت.

شکست مذاکرات مربوط به نفت و بحران های سیاسی-اجتماعی و مالی و خصوصاً تحرّکات و تظاهرات نیروهای توانمند حزب توده باعث شده بود تا مصدّق با آینده نگری در اندیشۀ نقش و نقشۀ دیگری در برخورد باحوادث جاری باشد، اندیشه ای كه در سخن مصدّق به صدیقی (وزیر كشور) مبنی بر«با مطالعاتی كه كرده ام»[۲] و در این سخن احمد زیرک زاده(یارِ وفادار دکتر مصدّق) معنا می‌یافت:

-«مصدّق نقشۀ خود را داشت و حاضر نبود در آن تغییری دهد.»[۳]

  بنظر می رسد که پس از شکست ابلاغ فرمان عزل مصدّق و خروج شاه از ایران در ۲۵ مرداد ۳۲ ،مصدّق  دچار ترس و تردید شده بود،تردیدی که چندی پیش ماتیسون(کاردارِ سفارت آمریکا در تهران)«دربارۀ گزینش مسیرِ آینده توسط مصدّق»،به آن اشاره کرده بود[۴].این ترس و تردید، ازجمله،شاید به خاطر اختلافاتی بوده که در بزرگ ترین و متشکل ترین حزب هوادار مصدّق، یعنی «حزب نیروی سوم»(خلیل ملکی)در بارۀ «همکاری دولت مصدّق با حزب توده»پدید آمده بود.[۵] از این رو،در سراسر روزهای 25 تا ۲۸مرداد مصدّق ضمن پذیرفتنِ عزل خود،در جستجوی شاه بود و به پسرش (دكتر غلامحسین مصدّق) گفته بود:

-«می‌خواهم ببینم حالا كه مرا عزل كرده، كجا گذاشته رفته؟ چكار كنم؟ مملكت را دست چه كسی بسپارم بروم؟»[۶]

در عصر روز ۲۷ مرداد نیز مصدّق معتقد شده بود:

-«از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاه درخواست شود تا هرچه زودتر به ایران مراجعت فرمایند».[۷]

  به نظر شاهدان عینی،با همۀ اختلافات و انشعابات جبهۀ ملّی، مصدّق اگر می خواست با یک فراخوان رادیوئی و یا با کمک«سپاهِ عظیم و رزم‌دیدۀ توده‌ای ‌ها»[۸] می توانست بر اوضاع مسلّط شود و مخالفان را سرکوب کند.[۹]

 بابک امیر خسروی ضمن اشاره به اخلال‌گری‌ها و اغتشاش‌های حزب توده در ایجاد ترس و نگرانی در میان مردم و تأثیر این حوادث بر عزم و ارادۀ مصدّق تأكید می‌كند:

-«نتیجه آن شد كه تمام توجـّۀ دكتر مصدّق،ستاد ارتش و نیروهای انتظامی به سوی حزب توده معطوف گردید…مهار كردن حزب توده در رأس برنامه‌ها قرار گرفت.تصمیمات كمیسیون امنیـّت در صبح روز ۲۷ مرداد در منزل دكتر مصدّق،اعلامیـّه‌های حكومت نظامی و شهربانی كلّ كشور در همان روز در بارۀ ممنوع ساختن میتینگ‌ها و تجمّعات غیرمجاز، دستور دكتر مصدّق مبنی بر دخالت سربازان و نیروهای انتظامی در عصر و شب روز ۲۷ مرداد برای پراكنده ساختن تظاهرات جمهوریخواهانۀ توده‌ای‌ها و تصمیم‌گیری‌های وی در صبح روز ۲۸ مرداد، نمونه‌های آنست.»[۱۰]

  واگذاری همزمانِ سه نیروی نظامی و انتظامی کشور به سرتیپ محمد دفتری (که وفاداری او به شاه و سرلشکر زاهدی برای مصدّق  آشکاربود) و تعلّل یا امتناع مصدّق جهت فراخواندن مردم برای مقابله با «کودتاچیان» و خصوصاً درخواست مصدّق ازمردم برای ماندن درخانه ها و پرهیز از انجام هرگونه تظاهرات ضدسلطنتی یا رد پیشنهاد رهبران حزب توده برای مقابلۀ مسلّحانه با كودتا، نشانۀ نقش و نقشۀ دیگر مصدّق بود.

  در روز ۲۸ مرداد ،مصدّق حتّی با نزدیك‌ترین یارانش مشورت نكرد و به قول محمد علی موحّد:«آنچه را كه می‌اندیشید به كسی نگفت و تمامِ بارِ مسئولیـّت‌ را خود بر دوش گرفت».[۱۱]

مهندس زیرك‌زاده كه از بامداد روز ۲۸ مرداد در کنار مصدّق بود،می‌گوید:

-«در آن روز،واضح بود كه دكتر مصدّق مردم را در صحنه نمی‌خواهد. از همان ساعات اوّل كه خبر آشوب به نخست‌وزیری رسید تمام آن‌هائی كه در آن روز در خانۀ نخست‌وزیر (بودند) بارها و بارها،تك‌تك و یا دسته‌جمعی از او خواهش كردند اجازه دهد مردم را به كمك بطلبیم،موافقت نكرد و حتّی حاضر نشد اجازه دهد با رادیو مردم را باخبر سازیم. من هنوز قیافۀ خشمناك دكترفاطمی را درخاطر دارم كه پس از آن كه اصرارش برای باخبر كردن مردم به جائی نرسیده بود،از اطاق دكتر مصدّق خارج شده،فریاد زد:«این پیرمرد آخر همۀ ما را به كشتن می‌دهد…»مصدّق با تقاضای او [دكتر فاطمی] برای خبر كردن مردم، مخالفت كرده بود.»[۱۲] 

دكتر سنجابی ضمن تأكید بر وفاداری عموم ارتشیان به مصدّق،با شگفتی یادآور می‌شود:

-«فقط برای من عجیب است كه چطور شده بود كه از طرف دولت دكتر مصدّق  به طرفداران دكتر مصدّق دستور داده شد كه روز ۲۸ مرداد به خیابان نیایند و تظاهرات نكنند. نتیجه این شد كه روز ۲۸ مرداد،هیچ یك از طرفداران مصدّق توی خیابان نبودند، برای اینكه به همه دستور داده بودند كه در خانه‌های‌تان بمانید.»[۱۳]

محمّدعلی عموئی (عضو سازمان نظامی حزب توده) نیز تأكید می‌كند:

-«تعجـّب و حیرت همگان نه از بابت كودتا و كودتاگران، بلكه از بی‌عملی و انفعال دولت ملّی مصدّق بود با آنهمه هوادار و امكانات حكومتی، و حزب تودۀ ایران با آن تشكیلات نسبتاً منسجم و سازمان نظامی.»[۱۴]

 مصدّق با وجود برخی عصبیـّت‌ها و عصبانیـّت‌ها در مقابله با شاه ـ اساساً ـ مرد اصلاح بود و نه مرد انقلاب. ما چنین عقب‌نشینی و تاكتیكی را ـ بارها ـ در زندگی سیاسی مصدّق شاهد بودیم،از جمله در تیرماه ۱۳۳۱ كه طی آن،مصدّق ضمن استعفای محرمانه و غیرمنتظرۀ خود و با «خالی گذاشتن میدان»،نه استعفای خود را از رادیو اعلام كرد و نه دلایل آن را با نزدیك‌ترین یارانش در میان گذاشت[۱۵]به قول كاتوزیان:

-«این هم نمونه‌ای دیگر از وجود دو نیروی دیالكتیكی در سرشت مصدّق بود: جنگیدنِ بدون هراس و با توان بی حدّ و مرز در زمانی كه هنوز امیدی می‌بیند، و بعد، تغییر جهتی به همین قدرت و عقب‌نشینی كامل در زمانی كه همه چیز را از دست رفته می‌داند… »[۱۶]

  با توجـّه به تاكتیك‌ها و عقب‌نشینی‌های مصدّق و ابراز خستگی‌های این «فدائی باز نشسته»[۱۷] كه یكسال پیش معتقد بود: «مردم از دولتی كه زیاد سر كار بماند حمایت نمی‌كنند و خسته می‌شوند»[۱۸] و نیز در ۲۶ فروردین ۳۲ درنامه ای به علی شایگان تأکید کرده بودکه«روحاً بسیارکسل و افسرده ام و نمی دانم کارِ این مملکت به کجاخواهد رسید»[۱۹]رَوَند شكل‌گیری«طرح سوم» را می‌توان چنین ترسیم كرد:     

۱ ـ حضور قدرتمند و روزافزون حزب توده و اقدامات ضدسلطنتی هواداران آن-خصوصاً در روزهای 25-27مرداد- مردم را عمیقاً نگران ساخته بود چندانكه به قول خلیل ملكی:

-«روشنفكران و دانشگاهیان نگران و حیران بودند و از خود می‌پرسیدند به كجا می‌رویم؟ در حالی كه پشتیبانان نهضت مردّد و نگران می‌گردیدند… بازاری‌ها صریحاً از این اوضاع ناراضی بودند. عدّه‌ای از بازرگانان اصفهان و سایر شهرها به تهران آمده و از رجال نهضت می‌پرسیدند: آیا واقعاً مملكت كمونیستی خواهد شد؟»[۲۰]

۲ ـ یك ماه پیش از ۲۸ مرداد،سرلشكر زاهدی (كاندید مخالفان مصدّق برای نخست‌وزیری) به دستور مصدّق از تحصّن مجلس شورای ملّی رهائی یافت و با اینكه او تحت تعقیب دولت مصدّق بود،در بیرون از مجلس توانست پنهان و آشكار به تماس‌ها و فعالیـّت‌های خود ادامه دهد.

۳- در حالیکه برخی یاران افراطی مصدّق(مانند حسین فاطمی) و رهبران حزب توده،خواهان تشکیل مجلس موسّسان برای تغییررژیم سلطنتی به رژیم جمهوری بودند[۲۱]،دکترمصدّق با اعتدال و آینده نگری به دنبال تشکیل شورای سلطنت بود تا به قول دکترعلی شایگان«فرصتی برای خیالات خامِ دیگران نمانَد.»[۲۲]این اقدام نیز ناشی از پای بندی مصدّق به حکومت مشروطه بود چندانکه،بعدها،در این باره،در پاسخ به محمدرضا شاه نوشت:

-«من نه فقط با جمهوری دموکراتیک بلکه با هر رقمِ دیگر آن هم موافق نبودم چونکه تغییر رژیم موجب ترقّی ملّت نمی شود…چه بسا ممالکی که رژیم شان جمهوری است ولی آزادی ندارند،و چه بسیار ممالکی که سلطنت مشروطه دارند و از آزادی و استقلال کامل برخوردارند».[۲۳]

۴ ـ در ۲۶ مرداد،هندرسون از طریق بیروت به تهران بازگشت و در فرودگاه،دكتر غلامحسین مصدّق (به نمایندگی از پدرش) از سفیر آمریكا استقبال كرد.

۵ ـ در بامداد ۲۷ مرداد، به دستور مصدّق، اعلامیـّۀ فرمانداری نظامی تهران، هرگونه تظاهرات ضدسلطنتی را ممنوع ساخت.[۲۴] این اعلامیـّه به طور آشكاری متوجـّۀ تظاهرات ضد شاهی حزب توده بود كه پس از ۲۵ مرداد و خروج شاه از ایران،گسترش بی‌سابقه ‌ای یافته بود.

۶ـ اوج دستگیری و سركوب تظاهركنندگان توده‌ای در شامگاه ۲۷ مرداد و همزمان با دیدار هندرسون با مصدّق بود،گوئی كه مصدّق می‌خواست به سفیر آمریکا چنین وانمود كند كه كنترل اوضاع را در دست دارد و خطری از جانب حزب توده نیست.به گزارش سفارت آمریکا درتهران، در این دیدار،هندرسون از حضور توده‌ای‌ها و اذیّت و آزارِ اتباع آمریکائی،ابراز نگرانی و ناخرسندی کرد.[۲۵]

بنابر روایات دیگر،در این ملاقات،هندرسون به مصدّق گفته بود:

-«دولت آمریكا دیگر نمی‌تواند حكومت او(مصدّق) را به رسمیت بشناسد و به عنوان نخست‌وزیر قانونی با وی معامله كند…دولت آمریكا،دولت زاهدی را تنها دولت رسمی و قانونی ایران می‌داند…»[۲۶]

۷ ـ پس از دیدار هندرسون،مصدّق دستگیری و سركوب توده‌ای‌ها را تشدید كرد[۲۷] به طوری كه حدود ۶۰۰ نفر از افراد، مسئولین و كادرهای حزب توده دستگیر شدند و این امر،ضربۀ بسیار مهلكی بر ارتباطات حزب توده وارد ساخت.[۲۸]

۸ ـ در روز ۲۷ مرداد، مصدّق، نامۀ حمایت‌آمیز آیت‌الله كاشانی برای مقابله با كودتا را رد كرد و در پاسخی كوتاه،به  كاشانی نوشت:

-«مرقومۀ حضرت آقا توسط آقا حسن آقای سالمی زیارت شد، اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملّت هستم، والسلام».[۲۹]

۹ ـ امّا به نحو عجیب و حیرت ‌انگیزی، مصدّق در روز ۲۸ مرداد، از ملّت و هواداران خود خواست تا در خانه‌های‌شان بمانند و از انجام هرگونه تحـّرك و تظاهراتی خودداری كنند.

۱۰ ـ حضور و آمادگی توانمند حزب توده در روز 28 مرداد چنان بود که علاوه بر آماده باشِ سازمان نظامی حزب توده، به روایت کیانوری« حزب توده[در تهران] تنها از بخش كارگری می‌توانست ۲۵ هزار كارگر را به خیابان‌ها بفرستد.»[۳۰]

  با اینهمه،مصدّق، ادامۀ نبرد را دیگر به سود خود و به صلاح ملّت ایران نمی‌دانست و بهمین جهت در بامداد ۲۸ مرداد، پیشنهاد دكتر فاطمی مبنی بر:«به ستاد ارتش دستور داده شود تا اسلحه در اختیار توده‌ای‌ها بگذارند» را رد كرد[۳۱].مصدّق همچنین، درخواست رهبران حزب توده برای «توزیع ده هزار قبضه تفنگ و سلاح‌های سبك به منظور دفاع از دولت مصدّق» را رد نمود[۳۲].سپهرذبیح(سردبیرسابق روزنامۀ  باخترامروز و استاد تاریخ معاصر در دانشگاه های آمریکا) می نویسد:

-«هیأتی که از جانب حزب توده با مصدق تماس گرفت نتوانست موافقت او را برای پخش اسلحه میان توده‎ای‎ها و جبهۀ ملّی‎‏های تندرو جلب کند.گزارش شده است که مصدّق به نمایندگان حزب توده و تنی چند از یاران وفادار خود گفته بود که ترجیح می‌دهد طرفداران شاه او را زجر کش کنند،اما خطر یک جنگ داخلی را نپذیرد.»[۳۳]

به روایت ستوان عموئی،در روز  ۲۸ مرداد سازمان افسران حزب توده:

«بیش از هر زمان و پیش از هر كس، چشم انتظار دریافت مأموریـّتی درخور بود. هیأت دبیران [سازمان افسری] در انتظار اشارۀ رهبری حزب، در كلیۀ شاخه‌های سازمان آماده‌باش اعلام می‌كند. اعضای سازمان به عنوان آخرین دیدار، با همسران و سایر اعضای خانوادۀ خود، وداع می‌كنند و مسلّح به مركز تجمِع شاخۀ سازمان افسران رو می‌آورند.»[۳۴]

سرگرد فریدون آذرنور (عضو بلندپایۀ سازمان نظامی حزب توده) نیز تأكید می‌كند:

-«تمام ۲۴۳ عضو سازمان افسران در تهران، در روز ۲۸ مرداد در انتظار دستور از بالا بودند كه وارد عمل شوند. در بین آن‌ها، ۲۹ افسر هوائی، ۷ افسر توپخانه، ۹ افسر سوار، ۱۷ افسر پیاده، ۲۵ افسر مهندس، ۲۳ افسر ژاندارمری بودند كه هركدام متناسب با وضع شغلی، امكانات خود را داشتند…»[۳۵]

۱۱ ـ مصدّق، ضمن رد پیشنهاد كمك رهبران حزب توده برای مقابلۀ مسلّحانه با كودتا،با وقت‌كُشیِ آشكار و «مهلت خواستن» یا سرِ كار گذاشتنِ رهبری حزب توده[۳۶] كوشید تا در روز ۲۸ مرداد، نیروهای رزمندۀ حزب توده را عقیم یا بلاتكلیف بگذارد.[۳۷] مهندس زیرك‌زاده، ضمن ابراز خوشحالی از ردّ پیشنهاد كمك حزب توده توسط مصدّق و نجات ایران از خطر كودتای این حزب کمونیستی تأكید می‌كند:

-«از اواخر سال ۱۳۲۴ تا مرداد ۱۳۳۲ حزب توده هر وقت می‌خواست می‌توانست با یك كودتا تهران را تصـّرف كند… بخوبی می‌بینیم كه مصدّق با رد كمك حزب توده چه خدمت بزرگی به ملّت ایران كرده است.»[۳۸]

۱۲ ـ مصدّق ـ با وجود اصرار و پافشاری یاران نزدیكش- از تقاضای كمكِ مردمی توسط رادیو خودداری كرد.

۱۳ ـ به روایت سرهنگ حسینقلی سررشته(از افسران هوادار مصدّق):

-«در صبح روز ۲۵ مرداد، مأمور شدم ابوالقاسم امینی، وزیر دربار را دستگیر كنم…تمام قصرها را بازدید كردم ولی اثری از وزیر دربار بدست نیامد.در مجاورت كاخ سعدآباد ساختمانی را مشاهده كردم كه آنتن‌های بلندی داشت.برای بازرسی،داخل آن ساختمان شدم،دیدم سرهنگ حسینقلی اشرفی،فرماندار نظامی تهران، ارنست پرون[۳۹] را كه مقیم آن ساختمان بود ،دستگیر كرده و اثاثیه و نوشته‌های بسیاری را از داخل قفسه‌ها در چمدان‌هائی جا می‌دهد تا به همراه متّهم (ارنست پرون) به فرمانداری نظامی بیاورد.متوجـّه شدم آنتن‌ها نیز متعلّق به دستگاه بی‌سیمی است كه ارنست پرون با آن،با نقاط دور و نزدیك می‌توانست تماس داشته باشد…»[۴۰]

امّا به دستور دكتر مصدّق، ارنست پرون بزودی آزاد می‌شود و در عوض، سرهنگ اشرفی (فرماندار نظامی تهران و دستگیر كنندۀ پرون) بازداشت می‌گردد.سرهنگ سررشته تأكید می‌كند كه: سرهنگ اشرفی با كودتاچیان همكاری نداشت و توقیف او، كمك بزرگی به كودتا بود![۴۱]  

بدین ترتیب،تا ظهر ۲۸ مرداد،شهر تهران فاقد فرماندار نظامی بود.در چنان شرایطی،با توجـّه به تشدید و تراكم تظاهرات پراكندۀ مردم تهران،در اوایل بعد از ظهر ۲۸ مرداد سرتیپ محمّد دفتری،خواهرزادۀ دكتر مصدّق ـ كه «از نزدیكان شاه شمرده می‌شد»[۴۲]  و معروف به همكاری با «كودتاچیان» بود[۴۳]،با وجود مخالفت شدید سرتیپ ریاحی،رئیس ستاد ارتش مصدّق و دیگران، به دستور و اصرار مصدّق، ضمن حفظ ریاست نیروهای مسلّح گمرك،به ریاست فرمانداری نظامی تهران و نیز به ریاست شهربانی كلّ كشور منصوب شد.سرتیب دفتری در بعد از ظهر ۲۸مرداد،با«ماچ و بوسه»و شعارِ«ما همه برادر و شاه پرستیم»،نیروهای بلاتکلیف سرتیپ عطاالله کیانی(معاون ستاد ارتش مصدّق)را درخیابان های تهران،جذب و خُنثی کرد.[۴۴]

۱۴ـ با توجـّه به پیوند فامیلی بین مصدّق و سرتیپ دفتری و وابستگی آشكار سرتیپ دفتری به شاه و دربار،مصدّق با انتصاب وی به ریاست شهربانی كلّ كشور و نیز فرمانداری نظامی تهران،شاید می‌خواست تا با ایجاد نوعی«حفاظ فامیلی و امنیـّتی»، خود و یارانش را از آسیب‌های احتمالی نیروهای مخالف ، مصون و محفوظ بدارد[۴۵] و در عین حال از كشت و كشتار و وقوع یك جنگ داخلی جلوگیری كند.[۴۶]

۱۵-گویا با چنین اعتقادی بود که مصدق،حتّی به نیروهای تحت فرماندهی سرهنگ ممتاز(در خیابان کاخ)نیز گفته بود که دست از مقاومت بردارند و بروند[۴۷]  

۱۶ ـ‌ در چنان شرایطی،از بامداد ۲۸ مرداد 32 تظاهرات در تهران تغییر شكل یافت[۴۸]: در حالیكه در صبح ۲۸ مرداد، مصدّق، دعوت خسروخان قشقائی برای عزیمت به جنوب را رد كرد[۴۹] و هواداران مصدّق به دستور او از آمدن به خیابان‌ها خودداری كردند و حتّی دانشگاه‌ها و مدارس و بازارها هم به دستورمصدّق تعطیل شده بودند[۵۰]، رئیس شهربانی كلّ كشور و فرماندار نظامی جدید تهران (سرتیپ محمّد دفتری) با داشتن فرمانِ دكتر مصدّق برای استقرار نظم و سركوب تظاهركنندگانِ ضد شاهی آماده بود.به گفتۀ مصدّق:

-«سرتیپ دفتری در اروپا بود،من او را خواستم و به ریاست گارد مسلّح گمرك منصوب كردم…در آن روز (۲۸ مرداد) تلفن كردم به وزیر كشور كه «شما حكم ریاست شهربانی را به سرتیپ دفتری بدهید»، برای اینكه او (سرتیپ دفتری) بتواند كار مؤثّری كند، تلفن كردم به ستاد ارتش، به آقای سرتیپ ریاحی كه حكم فرمانداری نظامی را هم به او بدهند.»[۵۱] مفهوم این سخن که سرتیپ دفتری «بتواند كار مؤثّری كند»- با آنچه که در ۲۸ مرداد از سرتیپ دفتری دیدیم- کاملاً روشن و آشکاراست.[۵۲]

منوچهر فرمانفرمائیان،دولتمرد و كارشناس ارشد نفت و از بستگان نزدیك دكتر مصدّق كه در بامداد ۲۸ مرداد با پسر مصدّق (غلامحسین مصدّق) قرار ملاقات داشت،یادآور می‌شود كه در روز ۲۸ مرداد:

-«دیدم چند كامیون سرباز می‌آید و فریاد «زنده باد!» شنیده می‌شود، ولی درست معلوم نبود چه كسی را می‌گفتند. حدس زدم مصدّق تصمیم گرفته كلَك شاه را بكنَد و این كامیون‌ها هم برای تشویق مردم به خیابان آمده‌اند، ولی نزدیك‌تر شدم و شنیدم می‌گویند «زنده باد شاه!» خیلی عجیب بود! چطور جرأت می‌كردند چنین بگویند و چطور هزاران مردمی كه در اطراف بودند اعتنائی به آنها نمی‌كردند؟ ما ناظر تحـّول عمیقی بودیم…»[۵۳]

درچنان شرایطی،هندرسون،ویلبر و کابِل(قائم مقام سازمان سیا)باحیرت و ناباوری،گزارش دادند:

-«یک جنبش نیرومند و غیرمنتظرۀ مردمی و نظامی،منجر به تسخیرِ واقعیِ شهر تهران توسط نیروهای هوادار شاه شده… نه تنها اعضاء دولت مصدّق، بلكه شاهی‌ها و توده ای ها هم از این موفقیـّتِ آسان و سریع كه تا حدود زیادی خودجوش صورت گرفته،در شگفت اند.»[۵۴]  

                 مردم تهران تانک های نظامی را تصرف کرده اند

سرهنگ نجاتی(عضو نیروی هوائی هوادار مصدّق)یادآور می‌شود:

-«پیروزی سریع كودتاچیان در روز ۲۸ مرداد نه تنها برای ملّت ایران، بلكه برای كرمیت روزولت و سردمداران كودتا، باور كردنی نبود.»[۵۵]

سرهنگ نجاتی که برای دفاع از اقامتگاه مصدّق شتافته بود،با تعجّب فراوان می گوید:

-«عجیب اینكه هزاران تن از مردم تهران در كنار خیابان‌ها یا بر پشت‌بام‌های مجاور خانۀ مصدّق، نظاره‌گرِ اوضاع و در انتظار پایان ماجرا بودند!»[۵۶]

سپهرذبیح نیز نظری مشابۀ نظرسرهنگ نجاتی ابرازمی کند.او ضمن تأکید برعلل روانی و عکس العمل شدید و غیرمشروط مردم برای خُنثی کردن حزب توده در دوران های مختلف و با توجه  به رفتن شاه از ایران در ۲۵مرداد۳۲ و وحدت نظر حزب توده و برخی از یاران مصدّق در مبارزۀ مشترک با شاه، می‌نویسد:

-«…[وحدت نظر حزب توده وبرخی ازیاران مصدّق درمبارزۀ مشترک با شاه]در میان علاقمندان سیاست،ترس واقعی را برانگیخت،به طوری که ترجیح می‌دادند شاهد سقوط دکتر مصدق باشند،اما خطر پیروزی حزب توده را پذیرا نشوند. [درگذشته نیز]هروقت خطرحزب توده احساس می شد،مردم،عکس العمل شدید و غیرمشروطی برای خُنثی کردن حزب توده نشان می دادند».[در۲۸مرداد نیز]«قشربزرگی ازمردمِ علاقمندبه سیاست،درگوشه ای ایستادند تا شاهد سقوط حکومتی باشند که مدّت ها مظهرجدیدی ازناسیونالیسم در ایران بود. در این مورد نیز،به نظر می رسید که دلیل عُمدۀ بی حرکتی مردم ناشی از خطر شدیدی بود که از جانب حزب توده احساس می کردند.»[۵۷]

۲۸ مرداد ۳۲:

 مردم تهران یکی دیگر ازتانک های نظامی را تصرف کرده اند     

مهدی غنی،ازفعّالان ملّی-مذهبی می‌گوید:

-« ما بچه‌های انجمن (اسلامی دانشجویان) این نگرانی را داشتیم كه توده‌ای‌ها دارند می‌برند، یعنی كشور كمونیستی می‌شود… ما نگران حاكمیـّت كمونیست‌ها بودیم…تصـّور ما این بود كه ایران دارد به سمتِ یك جریان كمونیستی می‌رود. این نگرانی موجب شده بود كه در آن 3-4 روز، بی‌طرف بودیم.»[۵۸]

ابراهیم یزدی،رهبر «نهضت آزادی ایران»نیز تأكید می‌كند:

-«اگر در آن زمان از هر ملّی‌گرائی می‌پرسیدند كه بین دربار و كمونیسم (حزب توده) كدام گزینه را انتخاب می‌كنید؟ همگی بدون شك، دربار را انتخاب می‌كردند.»[۵۹]

  خلیل ملكی،رهبر فکری بزرگ ترین سازمان سیاسی هوادار مصدّق(نیروی سوم) در اعلامیـّۀ حزبی خود،در بارۀ ۲۸ مرداد چنان سخن گفت كه موجب حیرت و انتقاد شدید یارانش گردید،چرا كه در آن اعلامیـّه،ملكی نه از كلمۀ  كودتا استفاده كرده بود و نه از ضرورت بازگشت دولت دكتر مصدّق و ادامۀ مبارزه برای تحقّق هدف‌های نهضت ملّی سخنی گفته بود^[۶۰] گوئی که خلیل ملكی آنچه را كه در روز ۲۸ مرداد اتّفاق افتاده و به چشم خود دیده بود  كودتا نمی‌دانست!

بابك امیرخسروی در گفتگوبا نگارنده تأكید می کند:

-«بدور از تعصّبات سیاسی و در ارزیابی‌های تازه، با توجـّه به انشعابات و اختلافات جبهۀ ملّی،حضور قاطع حزب توده و ناامیدی و بی‌تفاوتی مردم نسبت به دولت مصدّق،اینك من، بیش از گذشته، واژۀ «كودتا»را برای تبیین رویداد ۲۸ مرداد ۳۲، نادرست می‌دانم.»[۶۱]

مهندس زیرك‌زاده ـ به درستی ـ می‌نویسد:

-«احتمال یك جنگ داخلی زیاد بود به طوری كه اگر در ۲۸ مرداد چندین كشته داشتیم، مقاومت دكتر مصدّق، صدها بلكه هزارها كشته بجای می‌گذاشت.»[۶۲]

باتوجه به این واقعیّت ها بود كه مصدّق ـ بعدها ـ به وكیل مورد اعتمادش (سرهنگ بزرگمهر) گفته بود:

                    ـ «بهترین حالت، همین بود كه پیش آمد»[۶۳]

***

مهم ترین«میراث ۲۸ مرداد۳۲» این بود که با تبلیغات حزب توده جامعۀ سیاسی و روشنفکری ایران دچارِ نوعی«امتناع تفکر»شد و «عقل نقّال» جایگزینِ«عقل نقّاد»گردید به طوری که عموم روشنفکران ما به جای اندیشیدن،«نقل قول» می کردند.فاجعۀ انقلاب اسلامی محصول این«امتناع تفکّر»بود.

***

در فاصلۀ نخستین چاپ این كتاب (۲۰۰۸) تاکنون، نظرات اصلی كتاب-خصوصاً در بارۀ حوادث روز ۲۸ مرداد ۳۲- مورد موافقت بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است.این امر برای نگارنده نشانۀ نوعی پیروزی نظری است و در عین حال، نشان دهندۀ این است كه بررسی دوران مصدّق و خصوصاً رویداد ۲۸ مرداد ،اینك وارد مرحلۀ تازه‌ای شده و از اسارت ملاحظات سیاسی – ایدئولوژیک  آزاد گردیده است.تحوّلات حیرت انگیزِ سال های اخیر و خصوصاً شعارهای جنبش «زن، زندگی، آزادی»-نشانۀ آگاهی و بیداری نسلی است که ضمن عبور از ۲۸ مرداد ۳۲ دستآوردهای دوران رضا شاه، محمد رضا شاه و شخصیّت هائی مانند محمد علی فروغی را مورد ارزیابی های تازه قرار می دهد.

در همین باره:

The 1953 «Coup d’etat» in Iran and Mosaddeq’s Alternative Plan

[email protected]

[۱] – تقریرات مصدّق در زندان،یادداشت شده توسط جلیل بزرگمهر،ص۱۳۰

[۲] – نجاتی،ص۵۴۱

[۳] – زیرک زاده،ص۳۱۱

[۴] – نگاه کنید به:

Mattison to the Department of State, July 25, 1953, telegram 788,00/7-2553

[۵] – نگاه کنید به:

Mattison to the Department of State, August 12, 1953, telegram 788,00/8-1253

[۶] – دكتر غلامحسین مصدّق، تاریخ شفاهی هاروارد، ص ۱۲ (نوار شمارۀ ۱۲)

[۷]– مصدّق، صص۲۷۲-۲۷۳؛ سنجابی، ص۱۴۸

[۸] – امیرخسروی، ص ۷۴۳

[۹] – انورخامه ای،نشریۀ شهروند امروز، شمارۀ ۱۲ بمناسبت ۲۸ مرداد، شهریور ۱۳۸۶؛ مقایسه کنید با نظر زیرک زاده،ص۳۱۲

[۱۰] – امیرخسروی، صص۶۱۷-۶۱۸، مقایسه كنید با روایت سرهنگ سررشته، ص۱۰۹

[۱۱] – موحّد، ج۲، ص۸۵۷

[۱۲] – زیرك‌زاده، ص۳۱۱، همچنین نگاه كنید به صص۱۴۰و ۳۰۴

[۱۳] – سنجابی، ص ۱۴۵، تاریخ شفاهی هاروارد، ص۱۰ (نوار شمارۀ۱۲) مقایسه كنید باروایت زیرک زاده در بارۀ«گیجی وحیرت بیشترمردم ایران ازوقایع روز 28  مرداد»،زیرك‌زاده، صص۳۰۳-۳۰۴

[۱۴] – عموئی، ص۷۳

[۱۵] – برای نمونه‌هائی از تردیدها و عقب‌نشینی‌های دكتر مصدّق نگاه كنید به: مصدّق، خاطرات، ص۲۴۸؛ مصدّق، نامه‌ها، ج۱، صص۱۰۵ و ۱۶۴؛ مكّی، خاطرات سیاسی،ص۱۸۴؛مكّی، وقایع سی‌ام تیر ۱۳۳۱، صص ۱۶-۱۷؛ نامه‌های دوستان [به دكتر محمود افشار]،ص۲۱۷؛موحـّد، ج۲،ص۱۰۵۶؛اردشیر آوانسیان، خاطرات، صص۴۶۷-۴۶۸

[۱۶] – Homa Katouzian, Musaddiq and the struggle for power in Iran ,pp. 6,14

متن فارسی،ترجمۀ فرزانۀ طاهری،ص۲۰

[۱۷] – مصدّق، نامه‌ها، ج۱، ص۱۰۵

[۱۸] – موحـّد، ج۱، ص۴۳۲ به نقل از یادداشت ۱۸ خرداد ۱۳۳۱ مهندس كاظم حسیبی

[۱۹] – مصدّق، نامه‌ها، ج۲، صص۱۶۱-۱۶۲

[۲۰] – ملكی،نهضت ملّی و عدالت اجتماعی، ص۲۰۵

[۲۱] – «هرکس بخواهدبساط سلطنت را با تشکیل شورای نیابت سلطنت و یا جانشین شاه فراری به وسیلۀ مزدور دیگر،محفوظ نگه دارد،به جنبش استقلال ملّی خیانت می کند و آب در آسیاب استعمارگران می ریزد»:روزنامۀ شجاعت (بجای بسوی آینده)،۲۷مرداد۱۳۳۲

[۲۲] – مصدّق در محکمۀ نظامی،ج۲،ص۶۹۰

[۲۳] – مصدّق ،خاطرات،ص۲۷۳

[۲۴] – روزنامۀ اطّلاعات، سه‌شنبه ۲۷ مرداد ۳۲؛ مصدّق در محكمۀ نظامی، ج۲، ص۴۹۵

[۲۵] – Henderson to the Department of State, August  18, 1953, telegram  788,08-1853

[۲۶] – New York Times, August 19, 1953

خواندنیها، شمارۀ ۹۶، سال ۱۳، ۳۱ مرداد ۱۳۳۲؛ اتابكی، ص۱۸۴.برای روایات دیگر نگاه کنید به: موحّد، ج۲، صص۸۲۷-۸۲۸

[۲۷] – New York Times, August 19, 1953 ; Roosevelt, pp. 182-185

روزنامۀ كیهان، ۲۹ مرداد ۱۳۳۲؛ اتابكی،ص۱۱۶؛مقایسه كنید با نظر غلامحسین  صدیقی در گفتگو با روزنامۀ دنیا، ۲۰ شهریور ۱۳۵۸

[۲۸] – كیانوری، ص۲۶۸؛ كیانوری، «حزب توده و مصدّق»، نامۀ مردم، شمارۀ ۱ و۲، ۱۳۵۹، صص۵-۶

[۲۹] – برای متن نامۀ آیت‌الله کاشانی و بحث‌های مربوط به آن، نگاه کنید به مقالۀ دکتر محمّد حسن سالمی در: فصلنامۀ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره‌های ۶-۷، ۱۳۷۶، صص۱۵۴-۱۶۸؛ کاتوزیان، صص۲۱۳ و۲۱۸؛ روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت، ص۳۶

[۳۰] – خاطرات کیانوری، ص۲۷۸

[۳۱] – مكّی، صص۴۱۱-۴۱۲

[۳۲] – Foreign Relations of the United States, volume X, 1951-1954, Editor in Chief John P. Glennon, Washington, 1989,doc  n° 362, p.784

مقایسه کنید با جوانشیر، ص۳۱۲؛ شایگان، سیـّد علی، خاطرات، صص۹-۱۰؛ کیانوری، ص۲۷۶، ورقا، ص۱۸۶-۱۸۷

[۳۳] – The Mossadegh era: roots of the Iranian revolution. Lake View Press (Original from: University of Michigan),p121

ترجمۀ فارسی، محمد رفیعی مهرآبادی، ص۱۷۹، مقایسه کنید با: جوانشیر، ص۳۰۷

[۳۴] – عموئی، صص۷۱-۷۲

[۳۵] – گفتگوی نگارنده با سرگرد آذزنورپاریس، ۲۰مرداد۱۳۷۴؛ امیرخسروی، ص ۷۱۲

[۳۶] – نگاه کنید به: کیانوری، صص۲۷۶-۲۷۷؛ جوانشیر، صص۳۱۱-۳۱۳؛ مریم فیروز (همسر کیانوری)، خاطرات، ص۱۰۶

[۳۷] – برای نمونه‌هائی از سرگردانی و بلاتکلیفی نیروهای رزمندۀ حزب توده در روز ۲۸ مرداد، نگاه کنید به: جوانشیر، صص۳۰۸-۳۰۹؛ گذشته چراغ راه آینده، صص ۶۲۹ و ۶۷۶؛ عموئی، صص۷۱-۷۳؛ امیرخسروی، ص۶۵۴ و۶۸۳ و۶۸۵؛ ورقا، صص ۴۶-۵۰

[۳۸] – زیرك‌زاده، صص۳۲۲-۳۲۵

[۳۹] – Ernest Perron: منابع مصدّقی پرون را«جاسوس انگلستان در دربار»، «دوست نزدیك شاه»، «از عوامل دست اول كودتا» و…نامیده اند.نگاه کنید به:نجاتی، صص۳۴۴، ۳۶۲-۳۶۳، ۳۷۳، ۴۶۹، ۶۰۴

[۴۰] – سررشته، صص۱۱۰-۱۱۱، مقایسه کنید با: نجاتی، صص۴۱۳ و۶۰۳

[۴۱] – سررشته، صص۱۲۰-۱۲۱

[۴۲] – زیرک‌زاده، ص۱۴۱؛ سررشته، ص۱۲۰

[۴۳] – نجاتی، صص۶۰۴-۶۰۵

[۴۴] – نجاتی، صص۴۴۵-۴۴۶؛ امیرخسروی، ص۷۱۸

[۴۵] – موحـّد، ج۲، صص۸۶۷-۸۶۸

[۴۶] – زیرک‌زاده، ص۳۱۳

[۴۷] – روزنامۀ اطلاعات (ویژۀ ۲۸مرداد)، ۲۹مرداد۱۳۵۸

[۴۸] – عاقلی، ج۱، ص۳۵۱

[۴۹] – مصدّق، نامه‌ها، ص۴۰۴

[۵۰] – نگاه کنید به: اتابکی صص۱۸۷-۱۸۹؛ سنجابی، تاریخ شفاهی هاروارد، ص ۱۰۶۹ (نوار شمارۀ ۱۲)؛ موحّد، ج۲، صص۸۲۷-۸۲۸؛ امیرخسروی، ص۶۱۸؛ ملکی، ص۱۰۵؛ کاتوزیان، ص۲۳۴؛ آبراهامیان، ص۲۵۲

[۵۱] – مصدّق در محكمۀ نظامی، ج۲، ص۴۸۱

[۵۲] – سرتیپ دفتری ۱۴روز بعد از این «کار موثر»، دوباره به پُست اولیّۀ خود، ریاست گاردمسلّح گمرک، بازگشت. روزنامۀ اطلاعات، ۱۰شهریور۱۳۳۲

[۵۳] – فرمانفرمائیان، ص۷۲۲. تورج جوادی، عضوسازمان جوانان حزب زحمتکشان (مظفّربقائی) که درروز۲۸مرداد بسیارفعّال بود، مضمون روایت فرمانفرمائیان از روز ۲۸مرداد را تکرارکرده است: گفتگوی نگارنده با تورج جوادی، اوت۲۰۰۶

[۵۴] – Foreign Relations of the United States, volume X,,docs 348, 349   ؛Wilber, Overthrow of Premier Mossadeq of Iran (November 1952-August  1953). Central Intelligence Agency, March 1954,pp66-67

[۵۵] – نجاتی، ص۴۳۹

[۵۶] – مصدّق، دولت ملّی و کودتا (مجموعۀ گفتگوها و مقالات)، بکوشش مهندس عـّزت‌الله سحابی، ص۲۲۷

[۵۷] –  Zabih,p.179

ترجمۀ فارسی، صص۱۹۸-۱۹۷

[۵۸] – نشریۀ شهروند امروز، شمارۀ ۱۲، بمناسبت ۲۸ مرداد، شهریور ۱۳۸۶

[۵۹] – سخنرانی ابراهیم یزدی در تالار شیخ انصاری دانشكدۀ حقوق دانشگاه تهران، به تاریخ ۲۱ اسفندماه ۱۳۸۴

[۶۰] – نگاه کنید به: حجازی، صص۱۱۵-۱۱۸. برای متن اعلامیۀ حزب «نیروی سوم» به قلم خلیل ملکی نگاه کنید به: صص۱۲۹-۱۳۵ همان کتاب

[۶۱] – گفتگوی نگارنده با امیر خسروی ،پاریس، ۱۵ مه ۲۰۱۱

[۶۲] -زیرک زاده، ص۳۱۳؛ مقایسه کنید با نظر دکترصدیقی: نجاتی، ص۵۳۷؛ عموئی، ص۷۴. در این روز از میان هواداران و مخالفان دکتر مصدّق، جمعاً، ۴۶ تن مقتول و ۳۳۳ تن مجروح شدند. روزنامۀ اطلاعات، ۳۱مرداد۱۳۳۲

[۶۳] – برهان، عبدالله، مصاحبه با سرهنگ جلیل بزرگمهر: كارنامۀ حزب توده و راز شكست مصدّق، ، ج۲، ص۱۹۰

* ادبيات ما -در قبل از انقلاب 57- نه تنها نقشی در معماری و مهندسی اجتماعی نداشت بلکه بطور آشکاری ضد تجدّد و ويرانگر بود. ادبيات اين دوران، عمومآ خصلتی ايلی و ايدئولوژيک داشت که با نيهيليسم ويرانساز و عدم مسئوليّت در نوسازی جامعه  عجين شده بود.

*به نظرم «کليدر» يک رمان ضد تاريخی است. ضد تاريخی به اين معنا که قهرمانان داستان(يعنی گُل محمّد و خان عمو) در راستای مناسبات نوين اجتماعی نيستند بلکه ايلياتی های راهزنی هستند که بر عليه مناسبات جديد اجتماعی، بر عليه استقرار قوانين مدنی، بر عليه نهادهای جديد شهری و در جهت احياء يا ادامهء مناسبات ايلی و قبيله ای مبارزه می کردند.

*آل احمد در واقع نمايندهء تيپيکِ روشنفکران متناقض و آشفتهء ايران بود. آل احمد(مانند دکتر علی شريعتی و سيّد حسين نصر) سمبل روشنفکرانی بود که با پائی در «مدينهء اسلامی» و با پای ديگری در «مدرنيتهء اروپائی»، چشم و دل به «آفاق تفکّر معنوی اسلام ايرانی»داشت. بنابراين بررسی و نقد جلال آل احمد در واقع نقد جامعهء روشنفکری ايران نيز هست.

                                                                      * * *

اشاره:
اين، متن گفتگوئی است با خانم فَرَح جهانگيری(برنامه ساز راديو صدای آمريكا) که درسال ١٣٧٧ در چند بخش از اين راديو پخش گرديدو سپس متن آن در چندين نشريهء چاپ اروپا، آمريکا و کانادا  منتشر شد. متن کامل این گفتگو درکتاب«رو در روباتاریخ»(نشرنیما،آلمان، 1999 )منتشرگردید.نایاب بودن آن کتاب و نشریات ودرخواست بسیاری ازعلاقمندان،باعث نشراینترنتی این گفتگوشده است.

                                                                             * * *

جهانگيری: آقای ميرفطروس! مضمون اصلی کتاب ها و مصاحبه های اخير شما، نوعی بازنگری و بازانديشی نسبت به تاريخ ايران يا به قول شما: “نوعی دعوت به رهائی از قيد روايت انحصاری تاريخ” است خصوصآ در رابطه با تاريخ معاصر ايران …

ميرفطروس: بله! همين طوره، بنده فکر می کنم که تاريخ ايران و خصوصآ تاريخ معاصر ايران بخاطر سيطره تفسيرهای سياسی-ايدئولوژيک، دچار آشفتگی ها و ابهامات فراوانی است. از طرف ديگر، وجود نوعی تقيّه سياسی در ابراز حقايق تاريخی، بر اين ابهامات و آشفتگی ها افزوده است. همانطور که در جای ديگر گفته ام: تاريخ، سياست نيست، اگر چه گاهی رويدادهای سياسی می توانند تاريخی بشمار آيند، امّا رويدادهای تاريخی را بايد از عرصه منازعات سياسی خارج کرد و آنها را بايد موضوع بررسی های بیطرفانه قرار داد. به نظر بنده، درک مشترک يا ملّی از تاريخ، باعث تقويت همبستگی ملّی ما خواهد بود. ملّت های آزاد جهان، تنها با يک برداشت ملّی از تاريخ خود، خويشتن را آزاد ساخته اند.

جهانگيری: به نظر می رسد که در سال های اخير، تحقيقات تاريخی در کشور ما-خصوصآ در بارهء تاريخ معاصر- با نوعی واقع بينی و اعتدال همراه است. شما اين مسئله را چگونه می بينيد؟

ميرفطروس: فکر می کنم که همين طور باشد. يعنی جامعهء ما دارد به تدريج به يک برداشت ملّی از تاريخ معاصر می رسد. اين برداشت ملّی از تاريخ، زمينهء تفاهم و همبستگی ملّی ما خواهد بود.
در کشورهای متمدن، معمولآ تاريخ، عامل پيوند و وحدت ملّی ملّت هاست در حاليکه در ايران، به خاطر سيطره احزاب سياسی و يک برداشت ايدئولوژيک از تاريخ، تاريخ(و خصوصآ تاريخ معاصر) عمومآ عامل جدائی ها و اختلاف ها بوده(و هست) و-معمولآ- از ياد می بريم که بد و خوب اين گذشته تاريخی، محصول مشترک ما و نياکان ماست. در قبل از انقلاب 57 هر يک از احزاب و گروه های سياسی بر بخشی از تاريخ ايران چنگ انداخته بودند و از آن به عنوان چماقی در سرکوب مخالفان سياسی شان استفاده می کردند و در نفی و انکار بخش های ديگر تاريخ، آنچنان پيش می رفتند که به “تاريخ سازی” هم دست می زدند.

جهانگيری: در حقيقت، برای احزاب و سازمان های سياسی ما، تاريخ معاصر ايران عرصهء نبرد “يزدان” و “اهريمن” و يا “شرِّ مطلق” و “خيرِ مطلق” بوده …

ميرفطروس: بله! و در اين ثنويّت هولناک، همه چيز را يا سياه می ديدند و يا سفيد، و از ياد می بردند که “يک نظام سياسی، همه، ساخته و پرداخته رهبرانش نيست، بلکه مخالفانش نيز در آن سهمی دارند”… به نظر بنده، تاريخ سياسی ايران معاصر را هميشه دو عامل اساسی رقم زده است: يکی عامل نفت و ديگر مرزهای مشترک طولانی با همسايهء شمالی(اتحاد جماهير شوروی) که هميشه چشم طمع به منافع ملّی ما داشته است. هر يک از اين دو عامل در پيدايش و چگونگی رويدادهای سياسی در ايران معاصر، نقش اساسی و گاهی تعيين کننده داشته است.
واقع بينی و اعتدالی که شما اشاره کرديد تا حد زيادی طبيعی است برای اينکه به هر حال نسل يا نسل های جديدی بوجود آمده اند که هيچ خاطره ای از رضا شاه يا 28 مرداد و مصدق و محمّد رضا شاه ندارند و بنابراين با فاصله به رويدادها و جريانات آن دوران نگاه می کنند. البته بی اعتباری و سقوط اردوگاه کمونيستی، تاريخ های حزبی و تفسيرهای ايدئولوژيک از تاريخ معاصر ايران را نيز بی اعتبار کرده است.

جهانگيری: شما مطالعات اصلی تان در بارهء تاريخ و تاريخ اجتماعی ايران است امّا در شعر و ادبيات ايران هم دست داريد. می خواهم بدانم که به نظر شما رابطهء ادبيات و تاريخ چيست؟

ميرفطروس: سئوال جالبی است! بطور کلّی ادبيات رابطهء تنگاتنگی با تاريخ دارد. در واقع ادبيات هر دوره ای در عين حال بخشی از تاريخ همان دوره نيز هست. تفاوت تاريخ و ادبيات در اينست که تاريخ، رويدادها و حوادث را بيان می کند، امّا ادبيات حالات، روحيّات، شخصيّت و عواطف انسان ها را بيان می کند، از همين جاست که ادبيات از تاريخ و سياست جدا می شود، هر قدر که تاريخ و سياست دارای خصلتی باز، صريح، جزئی و روشن است، ادبيات -و خصوصآ شعر- دارای خصلتی عام، کلّی، تصويری و ايهامی است.

جهانگيری: آقای ميرفطروس! شمادر بررسی علل تاريخ عقب ماندگی های جامعهء ايران، به هجوم ايل ها و انهدام مناسبات شهری در طول تاريخ ايران توجه اساسی کرده ايد و در جائی به تأثيرات اين هجوم های پی در پی بر حيات روحی و فرهنگی ما اشاره کرده ايد. می خواهم بپرسم که تأثير اين گذشتهء ايلی، بر ادبيات معاصر ايران چگونه بود؟

ميرفطروس: به نظرم ادبيات ما -در قبل از انقلاب 57- نه تنها نقشی در معماری و مهندسی اجتماعی نداشت بلکه بطور آشکاری ضد تجدد و ويرانگر بود. ادبيات اين دوران، عمومآ خصلتی ايلی و ايدئولوژيک داشت که با نيهيليسم ويرانساز و عدم مسئوليّت در نوسازی جامعه عجين شده بود. در حاليکه رشد مناسبات اجتماعی در سال های 40-50 باعث رشد و گسترش طبقهء متوسط جديد شهری شده بود، ادبيات ما توان تحوّل از خصلت ايلی يا روستائی به ادبيات شهری رانداشت و از شهر و شهرنشينی تقريبآ بيگانه بود و عمومآ از مسائل روستائی تغذيه می کرد. داستان های جلال آل احمد، صمد بهرنگی، محمود دولت آبادی و ديگران نمونه های روشن اين نوع ادبيات بودند. در اين دوران، ترجمه و انتشار کتاب های فانون و سِه زِر -که هيچ پيوندی با مسائل جامعهء در حال تحوّل ما نداشتند- روحيهء روستائی و جهان سوّمی روشنفکران ما را به اصطلاح “صفا” می دادند.
اساسآ مهم ترين رسالت روشنفکر واقعی، فرهنگ سازی و حفظ و انتقال فرهنگ معنوی و ارزش های متعالی است. بنابراين، آن نويسندهء معروفی که در آثارش، کينه، دشمنی و نفرت را به کودکان و جوانان ما تلقين می کرد، اساسآ، نه روشنفکر بود و نه نويسنده. انتشار آنگونه قصّه ها در کشورهای پيشرفته، نوعی جرم محسوب می شد در حاليکه فرهنگ نيهيليستی و ويرانساز روشنفکران ما، آنها را “شاهکارهای ادبی” بحساب می آورد!!

دربارهء رمان کلیدر

جهانگيری: در صحبتی که در پيش از شروع اين گفتگو با هم داشتيم، شما اشارات جالبی به رمان “کليدر” داشتيد. می دانيم که “کليدر” يکی از پرفروش ترين و معروف ترين رمان های سال های اخير بود و حتّی شاعر نامدار احمد شاملو از “کليدر” بعنوان يک “رمان رشک انگيز” ياد کرده است، با توجه به اشارهء شما به محمود دولت آبادی، می خواهم بدانم که نظرتان در بارهء رمان “کليدر” چيست؟

ميرفطروس: همان طوری که گفتيد “کليدر” يکی از معروف ترين رمان های سال های اخير است. بنده خودم دو-سه بار اين رمان ده جلدی را خوانده ام(البته هر بار از زاويهء خاصی. مثلآ يکبار از نظر واژگان. يک بار از نظر تصويرسازی ها و يک بار هم از نظر تيپ ها و شخصيّت پردازی های داستان). در واقع، “کليدر” گنجينهء سرشاری از واژگان اصيل فارسی و تصويرسازی های به غايت زيباست و از اين بابت بايد از دولت آبادی سپاسگزار بود. امّا از نظر تاريخی، به نظرم “کليدر” يک رمان ضد تاريخی است. ضد تاريخی به اين معنا که قهرمانان داستان(يعنی گُل محمّد و خان عمو) در راستای مناسبات نوين اجتماعی نيستند بلکه ايلياتی های راهزنی هستند که بر عليه مناسبات جديد اجتماعی، بر عليه استقرار قوانين مدنی، بر عليه نهادهای جديد شهری و در جهت احياء يا ادامهء مناسبات ايلی و قبيله ای مبارزه می کردند.
در “کليدر”، دولت آبادی -متأسفانه- حدّ فاصل بين خودش و قهرمانان داستانش را از بين می بَرد و با آنان همدل و همراه می شود، به همين جهت، نسبت به سرنوشت و مبارزات گُل محمّد و خان عمو و ديگران نوعی احساس همدلی و موافقت دارد بی آنکه از خودش بپرسد که: گُل محمّد و خان عمو برای استقرار چه جامعه يا کدام مناسبات اجتماعی مبارزه می کنند؟
از اين گذشته، حضور ستّار(که ظاهرآ از فراريان فرقهء دموکرات آذربايجان است) و خصوصآ “فلاش بک”های نويسنده در يادآوری حملهء ارتش ايران برای نجات آذربايجان(در 21 آذر 1325) بسيار جانبدارانه و حتی غير واقعی و اغراق آميز است و جنبهء سياسی-ايدئولوژيک داستان را پررنگ تر می کند.
در واقع “کليدر”، صدای انقراض ايلات در تاريخ معاصر ايران است.

جهانگيری: شما در کتاب “ملاحظاتی در تاريخ ايران” با تأکيد بر نقش حملات قبايل چادرنشين در فروپاشی ساختارهای شهری، تاريخ ايران را تا اوايل قرن بيستم(يعنی تا پايان عصر قاجارها) “تاريخ حکومت ايل ها” قلمداد کرده ايد. به عبارت ديگر: شما هجوم های پی در پی قبايل چادرنشين و حکومت های 900 سالهء ايلی در ايران را فاکتور اساسی در عقب ماندگی های تاريخی جامعه ايران می دانيد، طبق گفتهء شما، ما تا اين اواخر، يعنی تا اوايل قرن بيستم، محصور يک گذشته و جهان بينیِ ايلی يا قبيله ای بوديم که در آن، “فرد” -به عنوان يک ارزش مستقل اجتماعی- نقش و اهميّتی نداشت، بلکه سلطان يا رئيس قبيله در يک اقتدار هولناک، همهء عرصه های اقتصادی، اجتماعی، قضائی و سياسی را در انحصار خودش داشت…

ميرفطروس: بله! کاملآ! مثلآ در آغاز قرن نوزدهم که اروپا مراحل تازه ای از پيشرفت و تمدّن و اکتشاف و اختراعات علمی را پشت سر می گذاشت، شناخت سلاطين قبيله ای از جهان آنچنان محدود و عقب مانده بود که فکر می کردند اروپا و آمريکا در عُمق زمين قرار دارند! مثلآ فتحعلی شاه قاجار به هنگام شرفيابی قنسول انگليس از او می پرسد: “چند ذرع بايد زمين را کَند تا به ينگه دنيا(آمريکا) رسيد؟”!!!
با چنين گذشتهء تاريخی و روان فرهنگی-مذهبی، ما به آستانهء قرن بيستم قدم گذاشتيم. در واقع تا آستانهء انقلاب مشروطيّت(1906) ما، در گذشته های عميقآ ايلی و قرون وسطائی بسر می برديم و با چشم های معيوب و پرحيرت، در افق های دور، نظاره گر تحوّلات عظيم غرب بوديم.
بعد از مشروطيّت و خصوصآ بعد از شهريور 1320 تا انقلاب 57، با رواج مارکسيسم حزب توده در ايران، نقش قاهرهء دولت(سلطان)، به رهبری حزب يا “سازمان پيشتاز” واگذار شد و توده های هوادار، تحت قيموميّت يا ولايت رهبری حزب و سازمان، از خودشان سلب تفکر کردند. نفی فرديّت انسان و تأکيد بر “اولويّت جامعه بر فرد” و سقوط عقل نقّاد به عقل نقّال، نفی ليبراليسم، حقوق بشر، مليّت و ميهن دوستی در سازمان های مارکسيستی و خصوصآ رواج انديشه های تجدّدستيز و خردگريزِ روشنفکرانی مانند جلال آل احمد، دکتر احمد فرديد و دکتر علی شريعتی در اين دوران، بر مشکلات نظریِ تحقّق جامعهء مدنی در ايران افزود.

جهانگيری: امّا در انقلاب مشروطيّت، ما شاهد يک تحوّل کيفی در ديدگاه های سياسی و فرهنگی روشنفکران بوديم. فکر می کنيد که محور يا محورهای اساسی اين تحوّل فکری چه بود؟

ميرفطروس: شکست ايران در دو جنگ با روسيه در اوايل قرن نوزدهم و تحميل معاهده های اسارت بارِ “گلستان” و “ترکمن چای” که در نتيجهء آنها، 17 شهر قفقاز و نيز بعضی از شهرهای شمال شرقی، از ايران جدا و ضميمهء خاک روسيه شدند، در واقع باروتی بود که حس نهفتهء ملّی ايرانيان را منفجر کرد و برای اوليّن بار جامعهء ايران و خصوصآ روشنفکران ايران را با “چرا؟” و “چه بايد کرد؟” روبرو ساخت. برای اوّلين بار، ايرانيان وطن دوست متوجه شدند که برخلاف اعتقاد آيات عظام، با آيه و استخاره و دعا و روضه نمی توان به جنگ توپ و تفنگ های “کفّار” رفت. در واقع، شعارِ “ما مسلّح به الله و اکبريم” حدود صد و پنجاه سال پيش از جنگ ايران و عراق -در جنگ های ايران و روسيه- پوچی و فريبکاری خودش را آشکار کرده بود. جامعهء ايران و خصوصآ روشنفکران ايران، عامل اصلی اين دو شکست اسارت بار را، هم در حکومت مطلقهء ايلی و بی تدبيری سياسی قاجارها می دانستند و هم در سلطهء بلامنازع علمای مذهبی می ديدند که در واقع “يارِ غار” حکومت و آتش بيارِ جنگ های ايران و روسيه بودند و با هرگونه نوآوری و نوسازیِ اجتماعی-سياسی مخالفت می کردند.
در اين ميان، داد و ستد های بازرگانی و مسافرت ايرانيان به روسيه و بعضی کشورهای اروپائی و خصوصآ آگاهی از تحوّلات فکری و سياسی-اجتماعی انگليس و فرانسه، به طور کلّی ذهنيّت ايرانيان را تغيير داد. بدين ترتيب: محدود کردن يا مشروط کردن حکومت مطلقهء سلطان و کوتاه کردن دست ملاها از نهادهای قضائی و آموزشی جامعه، وضع قانون و ايجاد عدليه، به خواست عينی و اساسی مردم ايران -خصوصآ روشنفکران- بَدَل شد.
بنابراين، نهضت مشروطيّت، اساسآ تداوم حکومت ايلی و سنّتی در ايران و مظهر عينی و ذهنی آن(يعنی قدرت مطلقهء سلطان و سلطه بلامنازع علمای مذهبی) را مورد هجوم قرار داده بود.

جهانگيری: شما در کتاب “ديدگاه ها” گفته ايد که “روشنفکران ايران در انقلاب 57 حدود يکصد سال از روشنفکران انقلاب مشروطه عقب تر بودند”. می خواهم بدانم که به نظر شما اصولآ روشنفکر کيست؟ يا روشنفکری چيست؟

ميرفطروس: از تعاريف کلاسيک که بگذريم، فکر می کنم که روشنفکر کسی است که با مجهز بودن به خِرَد و آينده نگری به تحليل مسائل جامعه می پردازد. در اين تعريف که از متفکر معروف معاصر ادوارد سعيد است -خرد و آينده نگری دو اصلِ اساسی روشنفکر يا روشنفکری است. خرد به اين معنا که هيچ پديده ای -حتّی “مقدسات”- از حوزهء عقل برکنار نيست و بايد همه چيز زير ذرّه بين عقل و انديشه مورد بررسی قرار بگيرند. آينده نگری به اين معنا که با تفکر و تعمّق در گذشته و بررسی حال بتواند رابطهء منطقی با آينده برقرار کند.
روشنفکری، اساسآ با شک آغاز می شود، يعنی شک کردن و نقد کردن، ماهيت و موضوع روشنفکر واقعی است. او با بيدار کردن شک می کوشد تا پايه های يقين را در جامعه استوار کند. در واقع برای يک روشنفکر واقعی، شک کردن تنها مسئله ای است که در آن شک نيست. به هر حال، همانطور که گفته ام: مهم ترين رسالت روشنفکر واقعی، فرهنگ سازی و حفظ و انتقال فرهنگ معنوی و ارزش های متعالی است.
با اين توضيحات، من فکر می کنم که در سال های قبل از انقلاب 57، ما بيشتر ايدئولوگ داشتيم تا روشنفکر، کسانی که اساسآ ميراث ايدئولوژيک حزب توده را تغذيه و تکرار می کردند.

جهانگيری: به بخشيد! وجه مشخصهء اين “ميراث ايدئولوژيک” چه بود؟

ميرفطروس: وجه مشخصهء اين ميراث ايدئولوژيک، فکر نکردن، تقدّس شريعت مآبانهء حزب يا سازمان، شک نکردن، نسبی نبودن، چند بُعدی نبودن، با فاصله نگاه نکردن به حوادث و رويدادها و خصوصآ سلطهء عاطفه و احساس حزبی(يا قبيله ای) بر عقل نقّاد و پرسشگر بود.
سلطهء ميراث ايدئولوژيک حزب توده آنچنان گسترده و عميق بود که حتی روشنفکران غير توده ای و ضد توده ای هم -بی آنکه خودشان بدانند- از آن بی بهره نبودند چرا که “توده ايسم” قبل از اينکه يک حزب سياسی بوده باشد، يک بينش و نگرش سياسی بود، بنابراين عجيب نيست که با اوّلين حملهء تئوريک نظريه پردازان حزب توده، بزرگترين سازمان های چپ غيرتوده ای يا باصطلاح ضد توده ای(مانند سازمان فدائيان خلق اکثريت) بدامان حزب توده افتادند … ظاهرآ سلطهء اين ميراث ايدئولوژيک هنوز هم بر بسياری از سازمان های سياسی و روشنفکران ما حاکم است! امره لاکاتوش Imre Lakatos(متفکر بزرگ حزب کمونيست مجارستان که پس از نفی کمونيسم، در همکاری با کارل پوپر، يکی از فلاسفهء بزرگ معاصر بشمار می رود) می گويد: “تعهّد کورکورانه به يک ايدئولوژی، نه تنها يک فضيلت نيست بلکه يک گناه روشنفکرانه است”. من فکر می کنم که جنبش روشنفکری ايران با نقد گذشته بايد به گسست قطعی و شجاعانه از ايدئولوژی های مطلق گرا(چه دينی و چه لنينی) دست يابد. در واقع آزادی ايران آينده، در گرو رهائی از اسارت ايدئولوژی های توتاليتر و مطلق گرا است.

جهانگيری: با توجه به توضيحاتی که داده ايد، اصولآ تفاوت اساسی بين روشنفکران عصر مشروطه و روشنفکران سال های قبل از انقلاب 57 چه بود؟ يعنی دلمشغولی اين دو نسل از روشنفکران ايران چه ها بودند؟

ميرفطروس: روشنفکران عصر مشروطه و دورهء رضاشاه، عمومآ درگير توسعه و تجدّد اجتماعی، گسترشِ سوادآموزی و حفظ وحدت ملّی بودند در حاليکه از شهريور 1320 و سقوط رضاشاه تا انقلاب 57، روشنفکران ما اساسآ درگير آزادی های سياسی و ايدئولوژی های رنگارنگ سياسی بودند بی آنکه به پايه ها و زمينه های اين آزادی و دموکراسی آگاهی داشته باشند. در واقع بعد از سقوط رضاشاه تا انقلاب 57 اکثريت روشنفکران ما فاقدِ حسِ مسئوليّت در مهندسی اجتماعی جهت توسعهء ساختارهای شهری بودند.
روشنفکران عصر مشروطه، به مسائل ايران به طور تاريخی يا ريشه ای نگاه می کردند در حاليکه روشنفکران بعدی، مسائل و مشکلات ايران را به شکل لحظه ای و سطحی می ديدند، يعنی تنها به تغيير رژيم سياسی فکر می کردند نه به ساختار و بافتار فرهنگی جامعه در پيوند با آزادی و دموکراسی، و ديديم که رژيم حکومتی تغيير کرد امّا هم آزادی های اجتماعی قربانی شد و هم توسعه و تجدّد ملّی.
از اين گذشته، روشنفکران عصر مشروطه با برخورداری از يک ناسيوناليسم مثبت و انسانی، اساسآ به منافع ملّی ما فکر می کردند در حاليکه روشنفکران بعدی، با اعتقاد به انترناسيوناليسم کمونيستی يا پان اسلاميسم، به مصالح عاليهء “جهان سوسياليستی” يا “امّتِ اسلامی” فکر می کردند. بنابراين عجيب نبود که ناسيوناليسم و ميهن دوستی، هم در سازمان های کمونيستی و هم در ديدگاه های روشنفکران اسلامی، نوعی “شرک” يا “مقوله ای بورژوائی” به شمار می آمد.

جهانگيری: در همين دوران، ما با پديده ای به نام “پروتستانتيسم اسلامی” مواجه بوديم که روايت تازه ای از مسائل و مشکلات جامعهء ايران داشت. اعتلای اين جريان مذهبی که با ظهور مرحوم دکتر شريعتی به اوج خود رسيد، تأثيرات فراوانی در جامعهء ايران داشت. شما اين جريان را چطور ارزيابی می کنيد؟

ميرفطروس: پروتستانتيسم اسلامی مسئلهء تازه ای نبود بلکه از آغاز نهضت مشروطيّت، اين مسئله به وسيلهء سيّد جمال الدّين اسدآبادی و ديگران مطرح شد حتی به وسيلهء روشنفکری مانند فتحعلی آخوندزاده که اصلآ هيچ عقيده ای به اسلام و مذهب نداشت. در سال های 1320 تا انقلاب 57 “پروتستانتيسم اسلامی” اساسآ برای مقابله با نفوذ افکار جديد غربی و توسعه و تجدّدِ دوران رضاشاه و خصوصآ محمّدرضاشاه ظهور کرد. در واقع با اصلاحات رضاشاه، ضربهء خردکننده ای بر جايگاه و منافع روحانيت در ايران وارد شد. رضاشاه بر اساس تجربهء عينی و عملی خود در زندگی روزمره، پی برده بود که ايلات و عشاير وعلمای مذهبی دو عامل بازدارنده در تحوّلات اجتماعی ايران هستند و لذا به محض تحکيم قدرتش، ضمن سرکوب ايلات و عشاير و اسکان آنها در شهرها و روستاها، دستِ ملاها را از عرصه های آموزشی و قضائی کشور کوتاه کرد و با تأسيس دانشگاه و دادگستری و اعزام محصّل به خارج از کشور، احداث کارخانه های صنعتی و تشويق توليدات داخلی، به تدريج توسعه و تجدّد ملّی در ايران را آغاز نمود. گفتنی است که در تمامت اين اقدامات، روشنفکران ترقّی خواه ايران(مانند کسروی، ملک الشّعرای بهار، عارف قزوينی و ديگران) از رضاشاه حمايت و پشتيبانی می کردند. سيّد احمد کسروی(که از حاميان پرشور ظهور رضاشاه بود) می گفت: “وجود مراکز متعدد و مستقل قدرت در ايران که به فقدان کامل امنيت و از هم گسيختگی عملی کشور انجاميده، دليل اصلی آن است که مردم ايران از برقراری يک ديکتاتوری، به عنوان تنها وسيلهء توقّفِ از هم گسيختگی کشور و تثبيت امنيّت، حمايت و پشتيبانی می کنند”.

جهانگيری: خوب! پس علّت شکست تجدّدگرايی دوران رضاشاه چه بود؟ می دانيم که پس از سقوط رضاشاه(يعنی از شهريور 1320 به بعد) ما ديگر شاهد آن ناسيوناليسم سازنده نيستيم بلکه می بينیم که مذهب و روحانيت دوباره رشد کردند و مهم تر از همه، انديشه های کمونيستی، جای انديشه های ناسيوناليستی دوران رضاشاهی را گرفتند…

ميرفطروس: بله! همينطوره! جنگ جهانی دوّم در واقع جغرافيای سياسی جهان را تغيير داده بود. اشغال ايران توسط دولت های بيگانه و سقوط رضاشاه در واقع باعث فقر و هرج و مرج و آشفتگی های سياسی و اجتماعی فراوان شد. از اين گذشته، با پيروزی انقلاب کبير روسيه و حکومت بلشويک ها در شوروی، “تزاريسم روسی” که سال ها در آرزوی تسلّط بر ايران بود، اين بار از طريق گروه ها و تشکّل های کمونيستی، و خصوصآ از طريق حزب توده، وارد ايران شد. بی ثباتی ها و آشفتگی ها و فقر و فاقّهء دوران جنگ و خصوصآ پيروزهای ارتش سرخ در جنگ با آلمان ها، زمينه های مناسبی برای تبليغات حزب توده بود. با سقوط رضاشاه، ناسيوناليسم و ناسيوناليست های ايرانی در برابر زرّادخانهء تبليغاتی حزب توده، بی دفاع ماندند. از اين تاريخ، حزب توده با کمک های مالی و تدارکاتی شوروی ها و با انواع و اقسام نشريات رنگارنگ، در جامعهء ايران “افکار عمومی” ساخت و در ابتداء، ناسيوناليسم و آرمان های ملّی و ناسيوناليستی را آماج تبليغات خود قرار داد. از اين زمان، مفاهيمی مانند ليبراليسم، ملّی گرائی، ميهن دوستی و فرديّت(به عنوان يک ارزش اجتماعی مستقل) مورد تنفر و تکفير روشنفکران ايران قرار گرفت. انترناسيوناليسم حزب توده(که چيزی جز تأمين منافع دولت شوروی نبود) و تبليغات روشنفکران مذهبی(که خواستار تحقّق “حکومت عدل علی” بودند) زير عَلَم “مبارزه با سرمايه داری و امپرياليسم” در واقع مبارزهء مشترکی را عليه توسعهء ملّی و تجدّد اجتماعی در ايران آغاز کردند.
لنينيسم و استالينيسم حزب توده به ماهيت توتاليتاريستی فلسفهء سياسی در ايران رنگ تازه ای زد و بزودی تبليغ “اسلام راستين” و “تشيّع انقلابی”(توسط دکتر علی شريعتی و مجاهدين خلق) و بعد، تبليغ “غرب زدگی” و فلسفهء “بازگشت به خويش”(توسط جلال آل احمد، شريعتی، دکتر احمد فرديد،رضاداوری ،مرتضی مطهری، سيّد حسين نصر و ديگران) تجدّدگرايی نوپای ايران را عقيم کردند. اين افکار، در واقع، ميخ هائی بودند بر تابوت نوزادِ نيمه جانِ تجدّد در ايران.

جهانگيری: گفته می شود که يکی از علل شکست اصلاحات دوران پهلوی ها، ناشی از فقدان آزادی و دموکراسی بوده…

ميرفطروس: بله! اشتباه رضاشاه و خصوصآ محمّدرضا شاه اين بود که می خواستند جامعهء پيچيده و متنوعی مانند ايران را به طور فردی اداره کنند، در حاليکه ادارهء يک کودکستان هم نيازمند به افراد متعددی است. امّا اينکه در جامعه ای مثل ايران(نه در جامعهء سوئيس يا فرانسه و انگليس) در جامعه ای مثل ايران(با آن گذشتهء تاريخی و آن ساختار قبيله ای که عرض کردم و خصوصآ با توجه به حضور روس ها که هميشه چشم به منافع ملّی ما داشتند) در چنان شرايطی آيا ابتداء تجدّد و توسعهء ملّی مقدّم بود يا استقرار آزادی و دموکراسی سياسی؟ اين، مسئلهء بسيار مهمی است که بايد منصفانه به آن پرداخت. به طوريکه عرض کردم، روشنفکران عصر مشروطيّت و رضاشاه -عمومآ- به توسعهء ملّی، سوادآموزی، تجدّدگرائی، استقرار امنيت و حکومت قانون، جدائی دين از حکومت، وحدت ملّی، ناسيوناليسم، و به ايجاد مدارس و آموزش و پرورش نوين توجه داشتند و از آزادی و دموکراسی سياسی، خيلی کم حرف زده اند(از ميرزا آقاخان کرمانی و ميرزا فتحعلی آخوندزاده بگيريد تا کاظم زادهء ايرانشهر، محمّدعلی فروغی، عارف قزوينی، فخرالدّين شادمان، کسروی و ديگران). آنها معتقد بودند که در جامعه ای که 95% افراد آن بيسواد هستند، آزادی و دموکراسی سياسی نمی تواند معنائی داشته باشد. در واقع رضاشاه بر زمينهء اين اعتقاد عمومی روشنفکران آن زمان ظهور کرد و محصول آن شرايط مشخّص تاريخی بود. اين اعتقاد به “بيسوادی مردم” و کم بهاء دادن به آزادی و دموکراسی سياسی، در عقايد عموم روشنفکران دورهء بعد هم وجود داشت با اين تفاوت اساسی که برخلاف روشنفکران مشروطه و دورهء رضاشاه(که معتقد به تجدّد و توسعه ملّی و رواج آموزش و پرورش نوين بودند) روشنفکران بعدی، ضمن جهل از ماهيت آزادی و دموکراسی غربی و مخالفت با آن، معتقد به “بازگشت به خويش” يا “بازگشت به سرچشمه”(يعنی معتقد به بازگشت به اسلام و فلسفه تشيّع) بودند، مثلآ جلال آل احمد معتقد بود که: “ما نمی توانيم از دموکراسی غربی سرمشق بگيريم، فقط وقتی می توان در اين مملکت دَم از آزادی و دموکراسی زد که بسياری از مقدّمات آن فراهم شده باشد، برای اينکه کسی که اُجرتِ مّدتِ بيکار شدن افراد را می دهد تا آنها را بپای صندوق های رأی ببرد و يا کسی که فقط وسيله مجانی رفت و آمد اهالی يک حوزه را بپای صندوق رأی فراهم می کند، آخرين نفری است که رأی مردم را در دست دارد. چنين انتخاباتی چيزی جز انتخاب عوام نخواهد بود…” . از اين مهمتر، به نظر آل احمد، احزاب و سازمان های سياسی در کشورهای غربی “منبرهائی هستند برای تظاهرات ماليخولياآميز آدم های نامتعادل و بيمارگونه” لذا به نظر او: “تظاهر به دموکراسی غربی، يکی از نشانه های بيماری غرب زدگی است”.

جهانگيری: فکر می کنم که چنان درکی از غرب و دموکراسی غربی، درک عموم روشنفکران ايران در آن زمان بود…

ميرفطروس: بله! کاملآ! مثلآ دکتر علی شريعتی هم با “عوام” خواندن مردم و تأکيد بر ضرورت ديکتاتوری رهبر(يا امام) ضمن تکرار حرف های آل احمد، معتقد بود که: “توده های عوام مقلّدِ منحط و بنده واری که رأی شان را به يک سواری خوردن يا يک شکم آب گوشت می فروشند، شايستهء دموکراسی نيستند. آرای گوسفندها و رأس ها، ارزشی ندارد، رهبری نمی تواند زادهء آرای عوام و برآمده از متن تودهء منحط باشد”… به قول شريعتی: “در چنين جامعه ای، استقرار آزادی و دموکراسی نه تنها معقول و منطقی نيست بلکه حتی خطرناک و ضدانقلابی است”… آزادی و دموکراسی، به نظر دکتر شريعتی “لقمهء چرب و شيرين مسمومی است که غربی ها به ما هديه کرده اند”. بنابراين به نظر شريعتی: “رهبر سياسی يا بنيانگذار مکتب، حق ندارد دچار وسوسهء ليبراليسم غربی شود و انقلاب را به دموکراسی رأس ها(الاغ ها=توده های مردم) بسپارد”.
متأسفانه هم آل احمد و هم دکتر شريعتی زنده نيستند تا تحقّق عملی انديشه های سياسی شان را در جمهوری اسلامی، جشن بگيرند.

جهانگيری: از آل احمد و دکتر شريعتی صحبت کرديد. با توجه به تأثير گسترده ای که اين دو در عرصهء روشنفکری ايران داشته اند، ارزيابی کلّی شما در بارهء آل احمد و دکتر شريعتی چيست؟

ميرفطروس: آل احمد در واقع نماينده تيپيکِ روشنفکران متناقض و آشفتهء ايران بود. آل احمد(مانند دکتر علی شريعتی و سيّد حسين نصر) سمبل روشنفکرانی بود که با پائی در “مدینهء اسلامی” و با پای ديگری در “مدرنیتهء اروپائی“، چشم و دل به “آفاق تفکّر معنوی اسلام ايرانی” داشت. بنابراين بررسی و نقد جلال آل احمد در واقع نقد جامعهء روشنفکری ايران نيز هست.

جهانگيری: نگاه آل احمد به انقلاب مشروطيّت و روشنفکران آن دوره چگونه بود؟

ميرفطروس: آل احمد، شکست انقلاب مشروطيّت را نه در ضعف نيروهای نوين اجتماعی، نه در ضعف بورژوازی ترس خورده، متزلزل و وابسته به اشرافيّت قاجار و نه در سلطهء روحانيون شيعه و دخالت آنان در تدوين قانون اساسی مشروطه بلکه او -اساسآ- علل شکست انقلاب مشروطيّت را در “دور شدن از آرمان های اصيل اسلامی” و در فاصله گرفتن از سنّت های بومی و “دخالت روشنفکران غرب زده در تدوين قانون اساسی” و خصوصآ در کناره گيری روحانيّت شيعه در امر حکومت و سياست می دانست. او ضمن ابراز تأسف از “خلع يد از روحانيت”، در بارهء “شيخ شهيد”(يعنی شيخ فضل الله نوری) می گفت: “خلع يد از روحانيت، حاصل اصلی مشروطه بود و گويا امروز ما حق داريم که نظر شيخ شهيد(فضل الله نوری) را صائب بدانيم که به مخالفت با مشروطه برخاست و مخاطرات آنرا برای روحانيت گوشزد نمود… و من، نعش آن بزرگوار(يعنی نعش شيخ فضل الله نوری) را بر سرِ دار همچون پرچمی می دانم که بعلامت استيلای غرب زدگی بر بامِ سرای اين مملکت افراشته شده است”.
آل احمد(و بعد دکتر علی شريعتی، احسان نراقی و ديگران) با روشنفکران عصر مشروطيّت، برخوردی انتقادی و سرزنش وار داشت و متأسف بود که روح و بينش مشروطه بيش از آنچه که متأثر از جهان بينی سياسی-ايدئولوژيک اسلام يا شيعه باشد، تحت تأثير فرهنگ انقلاب کبير فرانسه است.
در واقع، سال ها قبل از ظهور آيت الله خمينی و استقرار جمهوری اسلامی، آثار و افکار روشنفکرانی مانند آل احمد و دکتر علی شريعتی، بنيادهای فکری و فرهنگی جامعه، و خصوصآ انديشهء نوبنياد تجدّد در ايران را خورده بودند. به عبارت ديگر: عناصر ايدئولوژيک انقلاب اسلامی، سال ها پيش از انقلاب 57 به اشکال مختلف در جنبش روشنفکری ايران، طرح و تثبيت شده بود.

جهانگيری: شما در کتاب ها و مصاحبه های اخيرتان عقايد دکتر علی شريعتی و دکتر عبدالکريم سروش را نقد و بررسی کرده ايد. با توجه به نفوذ انديشه های آقای سروش در ميان روشنفکران مذهبی ايران، می خواهم بپرسم که پايهء فکری آقای دکتر سروش در کجاست و ايشان چه نوع انديشه ای را نمايندگی می کنند مثلآ در مقايسه با دکتر شريعتی؟

ميرفطروس: به طوريکه در جای ديگر گفتم: ظهور جريان جديدی به نام روشنفکران مذهبی در ايران، باعث خوشحالی است، خصوصآ اينکه اين دوستان، پس از سال ها، از آزادی، دموکراسی، حقوق بشر و جامعهء مدنی صحبت می کنند. از نظر سياسی و مذهبی، عقايد آقای دکتر سروش، در واقع معجونی است از انديشه های مرحوم مرتضی مطهری، دکتر علی شريعتی و مهندس مهدی بازرگان، به همين جهت است که ايشان از آنها به عنوان کسانی که “ميراث بزرگی از روشنفکران دينی برای ما به جا گذاشته اند” و به عنوان “نمونه هائی از فعاليّت های عاشقانهء دينی” ستايش می کنند.(حتی از آيت الله خمينی)
نظرات دکتر سروش -در موارد اساسی- متناقض و آشفته است و فاقد يک منظومه نظری است. به عنوان مثال: دکتر سروش -مانند دکتر علی شريعتی و مرتضی مطهری- کوشش می کنند تا بين “معرفت دينی” و “معرفت علمی” سازگاری و تلفيق ايجاد بکنند و به عمد -يا به سهو- اين نکته را پنهان می کنند که حوزه معارف دينی، حوزه ای است معنوی، فرا اين جهانی و متافيزيکی، در حاليکه حوزه معرفت علمی، حوزه ای است اين جهانی، مادّی و فيزيکی. ايشان از يکطرف دخالت دين در دولت و اخذ مبانی دولت مدرن از دين و معرفت دينی را نادرست يا غيرممکن می دانند امّا -خودشان- با طرح “حکومت دموکراتيک دينی”، هم به دموکراسی ستم می کنند و هم به دين، و فراموش می کنند که وظيفه دين، انسانی کردن شرايط زندگی و ايجاد روحيه آشتی و تفاهم اجتماعی است نه دخالت در قدرت سياسی.

جهانگيری: آقای سروش که “ولايت فقيه” را قبول ندارند!

ميرفطروس: خير! آقای دکتر سروش، ضمن پذيرش “ولايت فقيه” -به عنوان مسئول رهبری کشور- مسألهء رهبری را جدا از حکومت و ادارهء جامعه می دانند و در يک تناقض آشکار نمی گويند که حکومت دينی، بدون مداخله رهبر دينی چگونه می تواند اصول و ارزش های دينی را حفظ کند؟
آقای سروش -مانند دکتر شريعتی، مرتضی مطهری و ديگران- “حقيقت اسلام” را اصلی ثابت و لايتغيّر می دانند که هر کوششی برای بازسازی يا نوسازی آن، بيهوده و باطل است، بنابراين به نظر ايشان، اين اسلام نيست که بايد تغيير کند بلکه اين، درک و فهم ما از اسلام است که بايد تغيير کند. در واقع به عقيدهء دکتر سروش:

اسلام  بذات خود ندارد  عيبی

هر عيب که هست از مسلمانی ماست
البته اين برداشت ها، برداشت هائی است که بنده از مقالات و کتاب های ايشان دارم نه از موضع گيری های لحظه ای يا مقطعی ايشان در اين اواخر…

جهانگيری: امّا دکتر سروش -بارها- از جامعهء مدنی صحبت کرده و از آن حمايت کرده…

ميرفطروس: بله، آقای سروش هم از “جامعهء مدنی” صحبت می کنند امّا ايشان با داور قراردادن دين در کشمکش های اجتماعی، و تفسير ليبراليسم، آزادی و حقوق بشر در پرتو احکام شريعت، عملآ سلطهء دين در دولت يا قدرت سياسی را توصيه می کنند. از اين گذشته، دکتر سروش با اعتقاد به اينکه: “دانش و تکنولوژی نمی توانند برای ما عزّت بياورند لذا بايد به دين تمسّک جُست” در واقع خِرَد علمی و مدرن را -که لازمهء مدرنيته و جامعهء مدنی است- به دست اسطوره های مذهبی می سپارند.
دکتر سروش از “شک” و “عقل نقدی” -به عنوان يکی از مظاهر جامعهء مدنی- صحبت می کنند امّا به اين مسئله پاسخ نمی دهند که اگر در “حکومت دموکراتيک دينی” ايشان، نويسنده ای(مانند سلمان رشدی) به مبانی دينی شک کند و با “عقل نقدی” آنها را مورد ترديد قرار دهد، چه سرنوشتی خواهد داشت؟ از اين گذشته، دکتر سروش فراموش می کنند که يکی از مظاهر جامعهء مدنی، و خصوصآ مدرنيته، افسون زدائی از جهان و طرد عوامل غيبی و متافيزيکی از هستی انسان و تکيه بر عقل و علم و دانش است نه نوسازی يا بهسازیِ اسطوره ها و خرافات. ايشان فراموش می کنند که جامعهء مدنی و مدرنيته، اساسآ با بيرون راندن دين از حيات سياسی-فرهنگی جامعه، يعنی با خصوصی کردن دين -به عنوان يک مسئلهء وجدانی و فردی- تحقّق پيدا می کند.
به طور خلاصه، چشم انداز تاريخی بيشتر روشنفکران مذهبی راجع به جامعهء مدنی، اساسآ “مدينة النّبی” حضرت محمّد است، همچنانکه نمونهء اعلای حکومت آزاد، عادلانه و دموکراتيک شان، حکومت 4 سالهء حضرت علی در 1400 سال پيش می باشد!

تلخ است روزگاروکسی  را  بکام نیست  

 مردم بسی و مردمی  اما    مرام نیست

جز خنجر  نگاه به  چشمی  نمانده است 

 تیغی بغیر زخم زبان     در نیام نیست

بسیار دیده ایم که در خشم چشم ها  

ما را درود هست وکسی    را سلام نیست

زین خیل سر خراب و روان پاره وپلید   

 سودای ننگ هست و تمنای   نام نیست 

از گرگ و میش صبح مگر گرگ مانده است   

 دیگر ستیغ صبحد مان   نقره  فام نیست   

در سوگ تاج ها و عزای  ستاره ها   

 جز ناله های مرغ سحر پشت بام نیست

وقتی خدا درست خدایی نمی کند     

هرگز کسی  به فکر حلال و حرام نیست  

 خود درکمین کشتن ما بود آن که گفت:

 -«در عفو لذتی ست که در انتقام نیست»

                                                               استادباستانی پاریزی

ياد آن شب که صبا بر سر ما گل مي‌ريخت

بر سر ما ز در و بام و هوا گل مي‌ريخت

سر به دامان منت بود وز شاخ بادام

بر رخ چون گُلت آرام، صبا گل مي‌ريخت

خاطرت هست  که آن شب، همه شب تا دم صبح

گل جدا، شاخه جدا، باد جدا گل مي‌ريخت

زلف تو غرقه به گل بود و هر آنگاه که من

مي‌زدم دست بدان زلف دو تا ،گل مي‌ريخت

تو فرو دوخته ديده به مه و باد صبا

چون عروس چمنت بر سر و پا گل مي‌ريخت

گيتي آن شب اگر از شادي ما شاد نبود

راستي تا سحر از شاخه چرا گل مي‌ريخت؟

شادي عشرت ما باغ، گل افشان شده بود

که به پاي تو ومن از همه جا گل مي‌ريخت

بخش نخست

                            سياستمداران نابينای جهان غرب

دکترهوشنگ نهاوندی یکی ازدولتمردان خوشنام  در اواخردوران محمدرضاشاه پهلوی بود.اوبعنوان وزیر،مشاورورئیس دفترفرح پهلوی،رئیس دانشگاه های پهلوی و تهران و آخرین رئیس هیأت مدیرهء انجمن آثار ملی، ونیزعضو وابسته فرهنگستان علوم اخلاقی و سیاسی فرانسه وسرانجام نویسندهء کتاب های متعدّدی دربارهء اقتصادوخصوصاًتاریخ  معاصرایران،ازشهرت بسیاردرمجامع علمی وفرهنگی برخورداراست.

آخرین کتاب دکترهوشنگ نهاوندی،«محمدرضاپهلوی،آخرین شاهنشاه»روایت تازه ودست اول ِدولتمردی است که درجریان حوادث منتهی به انقلاب اسلامی،ازشاهدان وناظران نزدیک بوده وبهمین جهت،کتاب او باذکر جزئیات زندگی و دوران محمدرضاشاه ،روایت دقیق ومنصفانه ای دراختیارخوانندگان قرارمی دهد.این کتاب باهمکاری«ایوبوماتی»(نویسنده وپژوهشگرفرانسوی)ابتداء به فرانسه منتشرشدوخیلی زودموردتوجهء محافل مطبوعاتی فرانسه قرارگرفت ازجمله  Eric Roussel در Le Figaro نوشت:

«زندگینامه واقعی شاه، هم به سبب استادی و هنری که در نوشتن کتاب به کار رفته، هم به سبب صحت و دقت داوریهایی که دربارهء شخصیت مرموز و پیچیده ء محمدرضاشاه ابراز شده است… محمدرضا پهلوی هرگز نخواست استقلال خود و کشورش را انکار کند و به راه ژنرال دوگل رفت. ایران را به نوسازی و اصلاح برد. به جهان غرب وفادار ماند. اما به اتحاد جماهیر شوروی و چین نیز نزدیک شد. هوشنگ نهاوندی و ایوبوماتی همه جزئیات زندگی او در دوران تاریخ را با دیدی نوین و عمیق بیان میکنند. اشتباهات شاه را پنهان نمیکنند. ولی عشق وی را به ترقی ایران و میهن دوستی عمیق وی را نیز به خوبی نشان داده اند.مردم مغرب زمین نمیتوانند این کتاب را بخوانند و از رفتاری که با شاه شد احساس شرم نکنند .»

کتاب«محمدرضاپهلوی،آخرین شاهنشاه»باترجمهء خوب«دادمهر»ازطرف«شرکت کتاب»(آمریکا)در858صفحه منتشرشده است.

درسالگردانقلاب اسلامی،انتشاربخش«سياستمداران نابينای جهان غرب»می تواندروشنگربرخی از زوایای انقلاب اسلامی ونشان دهندهء شیوه وروش نویسندگان این کتاب  باشد.

                                                                                 * * *

 «آمريکايي‌ها از سال 1974 مي‌خواستند مرا سرنگون کنند. از اواسط دهه 1960 و قراردادي که ايران با ماته‌اي^[1] بست و سياست‌هايي که شرکت‌هاي بزرگ نفتي را نگران مي‌کرد، غربي‌ها به من و تمايلم به درهم شکستن آن‌چه که به ما تحميل مي‌کردند، بدگمان و بيمناک شدند. هر چه من در اين راه پيروزي به دست مي‌آوردم، اين بيم و بدگماني بيشتر مي‌شد. به‌ويژه پس از آن‌که در ابتداي دهه هفتاد بهاي نفت افزايش يافت. آن‌ها اکنون دارند انتقام مي‌گيرند.»^[2]

«پيروي از توصيه‌هاي آمريکايي‌ها و انگليس‌ها اشتباه بود. آن‌ها مي‌خواستند که من دست تروريست‌ها، آتش‌افروزان، غارتگران و کساني را که به عمارات دولتي حمله‌ور مي‌شدند باز بگذارم. آن‌ها مي‌گفتند که مايلند سياست آزادسازي محيط همچنين ادامه يابد».^[3]

اين نکات را شاه چند روز و سپس چند ماه پس از دوري‌اش از ايران، بيان داشت. امروزه بيشتر تحليل‌گران و محققان و مجموع اسناد رسمي قابل دسترسي، گفتار شاه را تائيد مي‌کند. متأسفانه او خيلي دير به اين واقعيات توجه يافت، هنگامي که کار از کار گذشته بود. در ماه‌هاي آخر سلطنتش، ديگر دريافته بود که سياست‌هاي رسمي جهان غرب براي سقوطش مي‌کوشند و حتي از تظاهر به اين کار هم امتناع ندارند. با اين حال به مشاوره با سفيران ايالات متحده آمريکا و بريتانياي کبير درباره رويه‌اي که بايد اتخاذ کند ادامه مي‌داد و چند بار ميشل پويناتوسکي^[4] فرستاده‌ي مخصوص رئيس‌جمهوري فرانسه را به حضور پذيرفت و از او نظرخواهي کرد. واقعيات در برابرش بودند چرا نمي‌خواست آن‌ها را ببيند؟

مسافرت رسمي ريچاد نيکسون و همسرش به تهران در ماه مه 1972، به احتمال قريب به يقين نقطه اعتلاي روابط ايران و آمريکا بود. نيکسون در بين روساي جمهور اخير آمريکا بيش از هر کس ديگر به اوضاع و معادلات بين‌المللي و مسائل سوق‌الجيشي آشنا بود. به همين سبب تسلط و آگاهي شاه ايران را به اين مسائل مي‌ستود و مخصوصاً به واقع بيني او در سياست بين‌المللي و کفايتي که در نتيجه‌گيري‌هاي کلي از معادلات جهاني داشت، ارج بسيار مي‌نهاد.

نيکسون از شکست فضاحت‌آميز آمريکا در ويتنام درس عبرت گرفته بود و مي‌خواست حضور مستقيم نيروهاي نظامي آمريکا را در نقاط مختلف جهان تا حد امکان کاهش دهد که امنيت هر منطقه به وسيله کشورهاي آن و به رهبري تواناترين‌شان تضمين شود. ترجيح مي‌داد به اين کشورها ساز و برگ نظامي بفروشد تا واحدهاي نظامي گسيل دارد. اين سياست با هدف‌هاي سياسي و دورنگري‌هاي محمدرضا شاه کاملاً تطبيق مي‌کرد. نيکسون، وزير امورخارجه‌اش ويليام راجرز^[5] و رئيس‌ شوراي امنيت ملي او هنري کيسينجر^[6] نيز معتقد بودند که ايران از هر جهت قادر به تقبّل و اجراي نقش هست و ديگر بايد آن را به عنوان يک کشور هم‌پيمان واقعي تلقي کرد تا يک عامل اجرائي در منطقه.

روابط ايران و فرانسه که پس از رفتار ژرژ پميپدو در جشن‌هاي تخت‌جمشيد، تا حدي به سردي گرائيده بود.^[7] به تدريج بهبود يافت و به حال عادي، يعني گرم و دوستانه، بازگشت. پميپدو، براي‌ اين‌که دل‌شکستگي و گلايه محمدرضا را از ميان بردارد سال بعد با وجود شدت بيماري‌اش سفري کوتاه به ايران کرد.

پس از درگذشت پميپدو، والري ژيسکاردستن^[8] در سال 1974 به رياست جمهوري فرانسه انتخاب شد. شاه و شهبانوي ايران نخستين مهمانان رسمي او بودند. از آنان استقبال و پذيرائي فوق‌العاده و حتي برتر از رسوم و آداب و تشريفات فرانسه تا آن زمان، به عمل آمد. با اين حال جناح چپ در فرانسه هم‌چنان به انتقاد از شاه ادامه مي‌داد و از مخالفانش که در اين کشور مقيم بودند، علناً حمايت مي‌کرد.

ايالات متحده آمريکا، پس از روي کار آمدن جرالد فورد^[9]، به تدريج رويه‌ي خود را نسبت به ايران تغيير داد. هنري کسينجر در سال 1974 در يکي از جلسات شوراي امنيت ملي ايالات متحده گفت «اگر شاه بخواهد خط مشي کنوني خود را ادامه دهد و سياستي را که در چهارچوب سازمان کشورهاي صادرکننده نفت اتخاذ کرده تغيير ندهد، ممکن است اين تصوّر برايش حاصل شود که نفوذش در منطقه دائماً افزايش خواهد يافت. روزي فرا خواهد رسيد که بايد او را شخصاً در محک آزمايش قرار دهيم. ترديد نيست که او اکنون سياستي اتخاذ کرده که بتواند فشار بيشتري بر ما وارد آورد. چه بسا ممکن است، روزي فرا رسد که ما ديگر سياست او را به سود خود تشخيص ندهيم. او اين سودا را در سر دارد که کشورش را به يک قدرت بزرگ تبديل کند. نه به کمک ما بلکه با استفاده از وسايل ديگري، از جمله همکاري بيشتر با همسايگان روس‌اش.^[10] در اينجا، برخي از ما بر اين عقيده‌اند که يا بايد شاه دست از سياست‌هاي خود بردارد و يا ما بايد او را عوض کنيم.»^[11]

از اين پس مسئولان بلندپايه دوران رياست جمهوري جرالد فورد از انتقادات شديد و تند نسبت به شاه و سياست خارجي و داخلي‌اش، دريغ نمي‌ورزيدند و محمدرضا شاه به آنان پاسخ‌هاي دندان‌شکن مي‌داد.^[12]

در حقيقت مخالفت و مبارزه ايالات متحده آمريکا با ايران و سياست ايران و شاه از اين زمان تقريباً رسمي و علني شد. سيا در گزارشي «خود بزرگ‌بيني خطرناک شاه» را مورد انتقاد قرار داد و آن را «پي‌آمد بي‌حرمتي‌هاي قبلي جهان غرب نسبت به وي و شرم او از گذشته ناچيز خاندانش» دانست.^[13] تجزيه و تحليل مغرضانه. ويليام سايمون^[14] وزير خزانه‌داري آمريکا علناً شاه را «ديوانه» خواند.^[15] در گفتگوهاي خصوصي، شاه دل‌شکستگي خود را از اين موضع‌گيري‌ها پنهان نمي‌کرد^[16] و پياپي به سفيرش در واشنگتن دستور مي‌داد که هر چه مي‌تواند براي رفع و رجوع اين وضع و آرام کردن آمريکايي‌ها انجام دهد.^[17] نتيجه آن‌که حالتي غيرمعقول و غيرعادي در روابط ميان ايران و ايالات متحده آمريکا به وجود آمد. از يک طرف بحران واقعي و اظهارنظرهاي علني يا خصوصي. از طرف ديگر تعارفات رسمي، توفيقات شخصي سفير ايران در واشنگتن^[18] و محبوبيتش در جامعه آمريکا و ابراز محبت و ميهمان‌نوازي‌ ايرانيان نسبت به اتباع آمريکا که مقيم کشورشان بودند و همه به آن اذعان دارند.

واقعيت سياسي آن بود، که نفوذ ايران در منطقه و نقش رهبري که اين کشور مي‌خواست در منطقه داشته باشد، ديگر براي ايالات متحده قابل قبول و تحمل نبود.

مي‌بايست شاه نگران مي‌شد و اين نگراني را فقط در محافل بسيار خصوصي ابراز نمي‌داشت و يا به پاسخ‌هاي خشن اکتفا نمي‌کرد. براي شاه حتي قابل تصوّر هم نبود که جهان غرب به تواناترين هم‌پيمانش در منطقه، به کشوري که ضامن صلح و تعادل قوا و امنيت راه نفت بود، خيانت کند. قدرت فزاينده ايران در منطقه و سياست مستقل ملي‌اش، از ديدگاه او به حقيقت، مخالف مصالح و منافع جهان آزاد نبود، گرچه همانند رويه‌ي ژنرال دوگل به هنگامي‌ که در فرانسه زمام امور را به دست داشت، مي‌خواست اصالت و شخصيت خود را حفظ کند.

بايد گفت که هشدارهاي چندي در اين زمينه به او داده شد که به آن‌ها توجه نکرد يا نخواست توجه کند.

جمشيد قريب سفير بازنشسته، که قسمت مهمي از دوران خدمت خود را در ترکيه گذرانده آخرين سمتش نيز سفارت در آنکارا بود. براي گذراندن تعطيلاتش سفري در تابستان 1977 به ترکيه کرد. دو تن از برجسته‌ترين رهبران آن کشور^[19] به وي گفتند که براساس اطلاعاتي که دارند، واشنگتن سرگرم آماده کردن «ضربه‌»اي در ايران است که چند تن از «مراجع ديني» در آن دخالت دارند. آنان از او خواستند که اين مطلب را به شاه بگويد و تأکيد کند که او بايد مراقب آمريکا باشد.

در بازگشت به تهران، ديپلمات کهنسال کار کشته، با زحمت بسيار موفق به کسب يک وقت شرفيابي از شاه شد. چون ديگر سمتي نداشت در دربار موجبي هم براي باريابي او نمي‌ديدند. در ملاقاتش عين مطالبي را که دو شخصيت ترک به وي گفته بودند، به محمدرضا شاه بازگو کرد. شاه با عصبانيت پرسيد: «چه کسي را در آنکارا در جريان اين حرف‌ها گذاشتيد؟» قريب جواب داد «در آنکارا هيچ‌کس، در اين‌جا وزير دربار (تازه هويدا به اين سمت منصوب شده بود) خواست علت تقاضاي شرفيابي مرا بداند، چيزي نگفتم.» اما اشاراتي به نهاوندي^[20] و دامادم (دکتر شيرواني نماينده مجلس) کردم. شاه با لحني ناراضي و بازدارنده گفت «اين سخنان را براي هميشه فراموش کنيد. به آن‌ها نيز بگوييد فراموش کنند. اين مزخرفات گفتگوهاي قهوه‌خانه‌اي است.»

روايت کنت آلکساندر دومارانش^[21] رئيس توانا و بانفوذ سازمان اطلاعات فرانسه^[22] که مورد اعتماد شاه بود که او را همواره يکي از دوستان خود مي‌دانست، صريح‌تر و پرمعني‌تر است. وي بعداً در خاطرات خود نوشت «روزي نام همه کساني را که در آمريکا مأمور فراهم کردن مقدمات رفتن او و جستجو و انتخاب جانشينش بودند، به او دادم و گفتم که حتي در يکي از گردهم‌آيي‌هاي آنان شرکت کرده بودم. مسأله آن بود که چگونه عذر شاه را بخواهيم و چه کسي را جانشينش کنيم.»

شاه سخنان مرا باور نکرد و گفت: «هر چه بگوييد باور مي‌کنم. جز اين. پاسخ دادم، اعليحضرتا، چرا در اين مورد حرف مرا باور نمي‌کنيد؟ شاه گفت زيرا احمقانه است که مرا با ديگري جايگزين کنند. من بهترين ارتش را دارم. من نيرومندترين هستم… اين سخن آن‌قدر نابخردانه است که نمي‌توانم قبول کنم»

کنت دومارانش، دو سه سطر بعد مي‌نويسد، «به هر حال آمريکايي‌ها تصميم‌شان را گرفته بودند»^[23]

ماه‌ها بعد، در آغاز بهار 1978، هوشنگ نهاوندي نيز در مذاکراتي شک و ترديد خود را نسبت به سياست دولت آمريکا، به استحضار شاه رساند. جواب او صريح بود «آمريکايي‌ها هرگز مرا رها نخواهند کرد.»

اندکي بعد در مصاحبه‌اي گفت، «آيا ايالات متحده آمريکا، آيا جهان غيرکمونيست، مي‌توانند به خود اجازه بدهند که ايران از دست برود؟ اگر از دوستان خود که با پول خودشان و با سربازان خودشان به نحو مؤثر از جهان آزاد دفاع مي‌کنند، پشتيباني نکنيد، با يک فاجعه جهاني، يا با ويتنام ديگري روبرو خواهيد شد.»^[24]

در اشتباه محمدرضا شاه ترديد نيست. او تصور مي‌کرد که سياست آمريکا عقلاني و بخردانه‌، است. اما در اين مقطع از زمان وحشت اصلي آمريکايي‌ها از برتري قدرت ايران در منطقه بود. نه حفظ تعادل‌هاي جهاني در زمان طولاني. سياستمداران آمريکا و مسئولان جهان غرب نابينا بودند و تاريخ حق را به شاه مي‌دهد.^[25]

بازديد رسمي شاه و شهبانو از ايالات متحده در نوامبر 1977 مي‌بايست چشمان محمدرضا شاه را باز مي‌کرد. اين مسافرت چنان‌که بايد و شايد انجام نشد.

شب پيش از عزيمت‌شان به واشنگتن و آغاز بازديد رسمي، زوج سلطنتي اقامتي کوتاه در ويليامز بورگ^[26] داشتند. تقريباً پانصد تن دانشجوي ايراني در آن‌جا گرد آمده بودند که محبت و احساسات صميمانه خود را به شاه ابراز دارند. او مثل هميشه به ميان آنان رفت و با آنان به گفتگو پرداخت. محيط پرشور و دوستانه بود. بسيار دورتر، گروه کوچکي که صورت خود را از «بيم ساواک» پوشانده و به فارسي نيز سخن نمي‌گفتند. بنابراين مي‌شد پنداشت که ايراني نبودند، به دورِ پرچم سرخي با داس و چکش گرد آمده به شاه ناسزا مي‌گفتند. فرداي آن روز گزارش‌هاي مطبوعات و راديوها و تلويزيون‌ها مملو از اخبار مربوط به اين گروه بود. هيچ خبري از تظاهرات مهم‌تر طرفداران شاه در جايي نبود.

روز بعد، 16 نوامبر هزاران ايراني که از سرتاسر آمريکا و اغلب به همراه خانواده‌شان آمده بودند در نزديکي کاخ سفيد جمع شدند تا حمايت خود را از شاه نشان دهند.

پليس آنان را تا حد امکان از کاخ‌ سفيد دور نگاه داشته و فقط به گروه کوچکي از مخالفان اجازه داده بود به نرده‌هاي مقر رياست جمهوري، که قرار بود هلي‌کوپتر شاه براي انجام مراسم در آن‌جا فرود آيد، نزديک شوند. درست به هنگام ايراد سخنراني‌هاي رهبران دو کشور بر چمن کاخ سفيد، آن گروه مخالف که به پُتک، پنجه‌بکس و زنجيرهاي دوچرخه مسلح بودند به ديگران حمله بردند. پليس براي متفرق کردن جمعيت، نارنجک‌هاي گاز اشک‌آور شليک کرد، همگان بر صحنه‌هاي تلويزيون‌هاي سرتاسر جهان، صحنه‌هاي اغتشاش را به هنگام ورود زوج سلطنتي مشاهده کردند و ديدند که شاه با چشماني اشک‌آلود به خوش‌آمدگويي کارتر که خود او نيز اشک مي‌ريخت، پاسخ مي‌دهد. بعدها، اندکي قبل از مرگش، در قاهره، محمدرضا شاه با اشاره به اين رويداد گفت: «مثل يک باله واقعي يا فيلم هاليوودي، همه چيز از پيش مهيا شده بود که پيامي نادرست به افکار عمومي جهانيان برساند.»^[27]بنا بر گزارش جرايد، گفتگو ميان دو رئيس مملکت که براي نخستين‌ بار ملاقات مي‌کردند در محيطي دوستانه، يا دور از تشنج، انجام شد. فضاي شام رسمي مجلل پس از آن نيز، صميمانه و تشريفاتي بود. کارتر در سخنان خود از شاه تجليل و بلکه ستايش کرد. همه اين‌ها مانع از آن نشد که يکي از مقامات رسمي و بلندپايه کاخ سفيد در همان روز اعلام کند «اگر شاه خيال مي‌کند که آن‌چه را از تسليحات نظامي مي‌خواهد، مي‌تواند دريافت نمايد، به زودي تعجب خواهد کرد.»^[28]

در آن روزها، سياست آمريکا درباره ايران، چنين بود: مملو از ضد و نقيض. با اين حال، در پايان سفر رسمي شاه و شهبانو به ايالات متحده، در ميان شگفتي همگان اعلام شد که رئيس‌جمهوري آمريکا و خانم کارتر، دعوت رسمي آن‌ها را براي بازديدي از ايران پذيرفته‌اند و تاريخ آن 31 دسامبر 1977 خواهد بود.

بعدازظهر روز 31 دسامبر، هواپيماي رئيس‌جمهوري^[29] در فرودگاه بين‌المللي مهرآباد به زمين نشست. قرار بر آن بود که زوج کارتر قبل از نيمه‌ شب به هواپيما بازگردند و تحويل سال نو را در آن‌جا بگذرانند، به عبارت ديگر شب در تهران توقف نکنند.

در فرودگاه مراسم استقبال رسمي با تشريفات متعارف به عمل آمد. آقا و خانم کارتر به همراهي زوج سلطنتي ايران با اتومبيل به ميدان شهياد رفتند و در آن‌جا، باز طبق تشريفات معمول براي همه روساي ممالک، «کليد طلائي» شهر تهران به رئيس جمهوري تقديم شد. شاه و کارتر با هلي‌کوپتر، براي انجام مذاکرات سياسي، عازم کاخ نياوران شدند. خانم کارتر به ديدن مينياتورهاي ايراني اظهار علاقه کرده بود، به موزه رضا عباسي که قرار بود چند روز بعد افتتاح شود و به نمايش اين مينياتورها اختصاص داشت، هدايت شد. مينا صادق مسئول موزه که تحصيل کرده آمريکا و کاملاً به زبان انگليسي آشنا بود، بانوي اول آمريکا را به تالارهاي متعدد موزه برد و کوشيد توضيحاتي به وي بدهد. بعداً اظهار داشت که بهتر بود او را به يک کهنه‌ فروشي مي‌بردند، تا به اين موزه.

شاه و جيمي‌کارتر در جلسه مذاکرات خود مسائل مختلفي را مطرح کردند. روابط اعراب و اسرائيل، صلح در خاورميانه، بحران افغانستان که در حال تکوين بود، روابط شرق و غرب. کارتر چند کلمه‌اي نيز درباره علاقه دولت ايالات متحده به ادامه سياست فضاي باز سياسي در ايران بيان داشت.

در پي اين ملاقات، استراحتي کوتاه و سپس شام رسمي شاه و شهبانو به افتخار رئيس‌جمهوري آمريکا و بانو پيش‌بيني شده بود، که به اين سفر ابعادي غيرمنتظره داد.

مقررات تشريفاتي در اين پذيرائي‌ها، جدي و يکنواخت بود. چند تن از اعضاي خانواده سلطنتي، نخست‌وزير، روساي دو مجلس، وزيران و فرماندهان اصلي ارتش، روساي سازمان‌هاي انتظامي (شهرباني کل، ژاندارمري، ساواک) و مقامات بلندپايه دربار با همسران‌شان دعوت مي‌شدند. با توجه به مدعو اصلي، بعضي از سفرا و احتمالاً چند شخصيت ديگر نيز حضور مي‌يافتند.

با توجه به فضاي سياسي وقت، شهبانو نظارت بر اسامي مدعوين را در دست گرفت. از تعداد اعضاي خانواده سلطنتي، وزيران و به‌خصوص نظاميان کاسته شد. شهبانو دستور داد که مخصوصاً از دعوت ارتشبد نصيري رئيس ساواک هدف اصلي انتقادات محافل آمريکائي، خودداري شود. به جاي آن‌ها چند روشنفکر صاحب نام و مقام دانشگاهي مشهور، از جمله يک فيلم‌ساز معروف که رابطه‌ي خوبي با حکومت داشت اما همه جا خود را در شمار مخالفان و معترضان جا مي‌زد، دو رهبر ارکستر و رئيس‌ سازمان صنايع نظامي در شمار مدعوين بودند. هدف آن بود که جامعه مدني نمايندگان زيادي در پذيرايي داشته باشد. گروه روزنامه‌نويسان و خبرنگاراني که رئيس‌جمهوري آمريکا را همراهي مي‌کردند، به صرف شام در يکي از مهمانسراهاي بزرگ تهران دعوت شدند. تنها، به دستور شاه، يک استثناء وجود داشت و آن پي‌يرسالينجر،‌ مشاور پيشين مطبوعاتي و سخنگوي کاخ سفيد در زمان رياست جمهوري جان کندي بود که شاه او را شخصاً مي‌شناخت. وي بعداً جريان اين شام را به تفصيل روايت کرد و انتشار داد.^[30]

به رعايت مقررات تشريفاتي دربار، همه مدعوين قبل از ميهمانان رسمي شاه و شهبانو به کاخ نياوران آمده بودند و در سرسراي بزرگ آن، با شامپاني، آب‌ميوه، ويسکي و مشروبات ديگر و نيز ساندويچ‌هاي کوچک خاويار و ماهي آزاد از آنان پذيرايي مي‌شد.

برخلاف آن‌چه مطبوعات غربي نوشتند، پيشخدمت‌ها لباس ويژه خدمتگزاري^[31] نپوشيده و کلاه‌گيس به سر نداشتند.^[32] مقامات ايراني هم لباس‌هاي مليله دوزي پوشيده از مدال‌ها و نشان‌ها نپوشيده بودند. متن دعوت‌نامه‌ها و تصاوير متعدّد موجود از اين ضيافت اين نکته را ثابت مي‌کند. مهم در حقيقت وقايع نبود. در اين مقطع از زمان مي‌بايست ايران را به باد تمسخر گرفت و به افکار عمومي جهانيان اطلاعات نادرست داد.

در رأس ساعت 20:30 دقيقه، (هشت و نيم بعدازظهر). شاه و شهبانو، زوج کارتر، جمشيد آموزگار نخست‌وزير و همسرش، اميرعباس هويدا وزير دربار شاهنشاهي در تالار پذيرايي کاخ مستقر شدند تا مدعوين به رئيس‌جمهوري و همسرش معرفي شوند.

شاه عادت داشت خودش، شخصيت‌هاي ايراني را با عنوان شغل هر کس معرفي کند و در مورد همسرشان نيز بگويد «و بانو». در اين شب، گويا به توصيه شهبانو، نام هر کدام را با عبارت کوتاهي که خوش‌شان بيايد و احساس آسايش کنند، همراه مي‌کرد. برخي از مدعوين وابسته به جامعه مدني را نمي‌شناخت. بنابراين شهبانو در کنارش، يا رئيس‌کل تشريفات شاهنشاهي در پشت سرش نام آنان را کنار گوشش زمزمه مي‌کردند. در مورد هوشنگ نهاوندي گفت، «سردسته اين روشنفکراني که اين قدر مرا دردسر مي‌دهند.»^[33] احتمالاً مي‌خواست به کارتر بگويد که مخالفان و منتقدان نيز به اين ضيافت دعوت شده‌اند که در مورد شخص مورد اشاره درست نبود. يا به وي بفهماند که از گزارش‌هاي انتقادآميز گروه انديشمندان درباره سياست‌هاي دولت‌ گله‌مند و ناراضي است، که اين مطلب در يادداشت‌هاي روزانه عَلَم منعکس است.^[34] به هر حال پيرامونيان از اين عبارت شاه خنديدند، شايد هم مقصودش همين بود. در مورد پير سالينجر نيازي به معرفي نبود، شاه گفت «من هر هفته مقالات آقاي سالينجر را در اکسپرس مي‌خوانم و بسياري چيزها درباره آن‌چه در ايالات متحده مي‌گذرد مي‌آموزم». درباره درياسالار ابوالفتح اردلان: «نه تنها يک نظامي، بلکه يک دانشمند، داراي دکتراي تکنولژي از يک دانشگاه بزرگ آمريکا».

مدعوين به ترتيب، زوج به زوج، پشت سر يکديگر به تالار ناهارخوري رفتند، هر يک سر جاي خود قرار گرفتند و پشت صندلي‌هاي‌شان در انتظار شاه و شهبانو و جيمي کارتر و بانو ايستادند. در برابر هر يک از مدعوين صورت غذاها بر مقواي زيبا و منقشّي به دو زبان فارسي و فرانسه گذاشته شده بود. گويا اين موضوع سبب گلايه مأموران تشريفاتي آمريکا شد که چرا صورت اغذيه به انگليسي نيست. به آنان گفته شد که رسم تشريفات دربار از ديرباز^[35]  چنين است. شاه و ملکه و دو ميهمان‌شان آمدند، بر سر جاهاي خود نشستند و صرف غذا از ساعت 21 (نه شب) آغاز شد. ابتدا پيش‌غذاهاي ايراني مشتمل بر خاويار (البته از بهترين نوع، موسوم به مرواريدهاي سلطنتي)^[36]، سپس کباب، پس از آن پلوي ايراني همراه با جوجه کباب معطّر به زعفران، سرانجام سالاد به مدعوين تعارف شد. آن‌گاه از نور چراغ‌ها اندکي کاسته شد و گروه‌هاي پياپي پيشخدمت‌ها، به سرعت بستني‌هايي را که از آن شعله برمي‌خاست به مهمانان ارائه و تعارف کردند و شام با سالاد ميوه پايان يافت. در طول صرف غذا به ترتيب ودکاي ايراني، شراب قرمز شاتوتالبو^[37] 1972 و شامپاين دُم پرين يون^[38]، به جام‌ها ريخته شد.

در تالار مجاوري، يک ارکستر کوچک سنفونيک، آهنگ‌هايي از موزار^[39]، وردي^[40]، شوپن^[41] و برنشتين^[42] و آهنگساز ايراني حشمت سنجري، به آرامي مي‌نواخت.

پس از صرف شام، نوبت به سخنراني‌ها رسيد که ضيافت آن شب را به يک رويداد مورد تفسير جرايد بين‌المللي و محافل سياسي همه کشورها تبديل کرد.

محمدرضا شاه به زبان انگليسي سخن گفت که همه حاضران کم و بيش با آن آشنا بودند. وي به روابط ديرين دو کشور اشاره کرد و به نقش فراموش ناشدني ايالات متحده در حمايت از ملت ايران در چند بحران وخيم بين‌المللي، سخناني متعارف که لحني احساساتي پايان يافت: «در کشور ما براساس سنتي ديرپا، نخستين ميهمان سال نو بشارتي براي تمام سال به شمار مي‌آيد… ما اين ديدار را پديده‌اي پرشگون در اين تقارن مي‌انگاريم». سپس گيلاس‌اش را بلند کرد و از حاضران خواست که با او يگانه شوند و همه جام‌‌هاي‌شان را به پيروزي و کاميابي ايالات متحده و تندرستي زوج کارتر بنوشند. سلام رسمي ايالات متحده^[43] نواخته شد. همه برخاستند و جام‌هاي خود را نوشيدند.

سخنان کارتر، در ابتدا عادي بود. توقف کوتاهش در تهران، «حداقل» اعلام شده بود. بعضي از همراهانش در طي ميهماني از تکرار اين نکته خودداري نمي‌کردند. مخالفان شاه در تهران نيز بر همين نکته تکيه مي‌کردند و کوتاهي اقامت کارتر را در تهران نشاني از عدم حمايت او از شاه مي‌دانستند. بنابراين همه منتظر سخناني کوتاه بودند. با طرز بيان يکنواخت و خسته‌کننده‌اش، به اهميت احترام به حقوق بشر در تاريخ انديشه‌هاي ايرانيان اشاره کرد از سعدي نام برد^[44] سخناني که قطعاً خوش‌آيند مخالفان بود. اما ناگهان لحنش تغيير کرد و گفت، «سود بردن ما از قضاوت‌هاي شما و درستي آن‌ها، و مشاورت‌هاي ذي‌قيمت ما با اعليحضرت، براي ما اهميت فراوان دارد.» سپس افزود: «ايران با رهبري خردمندانه شما جزيره صلح و ثبات در يکي از پرتلاطم‌ترين مناطق جهان است اعليحضرتا، اين حقيقت و احترام و ستايشي که مردم‌تان نثار شما مي‌کنند، خود نشان دهنده قابليت‌هاي رهبري شما است.» کارتر همچنين تاکيد کرد: «هيچ کشور ديگري در جهان به ما، از نظر امنيت و همکاري نظامي به اندازه کشور شما نزديک نيست. هيچ کشور ديگري در جهان وجود ندارد که ما در مورد مسائل منطقه‌اي که نگران‌مان مي‌سازد، با آن مشورت‌هائي چنين دقيق کنيم. هيچ رهبر ديگري نيست که من به او احترامي عميق‌تر و احساس دوستي شخصي صميمانه‌تري داشته باشم».

جيمي کارتر که خود را مدافع حقوق بشر اعلام کرده بود، در سخنانش حتي شاه را به خاطر کوشش‌هاي ايران و پادشاه ايران براي تحکيم دمکراسي و احترام به حقوق بشر مورد ستايش قرار داد. سپس او نيز جام خود را به سلامتي شاه و شهبانو و به آرزوي بزرگي ايران و خوشبختي ايرانيان نوشيد. همه برخاستند و دست زدند. ارکستر سلام شاهنشاهي را نواخت.

شخصيت‌هاي رسمي آمريکايي حاضر در شام متحير بودند. شاه به عادت معمولش کاملاً بر خود مسلط بود و قيافه‌اي تقريباً بي‌تفاوت داشت، اما اندک اندک لبخند کوچکي بر لبانش ظاهر شد. علامت رضايت بود يا تمسخر؟

پس از نواخته شدن سلام شاهنشاهي، کارتر با دو دست خود دست شاه را گرفت و فشرد و به گرمي چند بار تکان داد. اين بار ديگر شاه راضي و خندان به نظر مي‌رسيد. تا آن زمان هيچ رئيس مملکتي تا اين حد نسبت به وي ابراز ستايش، يا تملّق، نکرده بود.

تعجب در اين بود که ستايش و يا تملّق از سويي و از جانب کسي مي‌آمد که هيچ‌کس انتظارش را نداشت.

علت اين تغيير رويه‌ي ناگهان چه بود؟

به گمان بعضي از صاحب نظران جيمي کارتر، با سخنان آميخته به ستايش و تملق مي‌خواست به شاه ثابت کند که يک رئيس‌جمهوري دمکرات مي‌تواند به اندازه يک رئيس‌جمهوري از حزب جمهوري‌خواه، دوست راستين او باشد. اين برداشت قانع‌کننده به نظر نمي‌رسد. جريان نابسامان کردن ايران و ترتيب سقوط شاه از سال 1974 آغاز شده بود، ولو آن‌که به هنگام رياست جمهوري جيمي کارتر شتاب بيشتري يافت و به مرحله عمل نزديک و نزديک‌تر شد. مدارک مقتضي که امروز در دست داريم اين نکته را ثابت مي‌کند

تعبير گروهي ديگر از ناظران بر آن است که در طي مذاکراتش کارتر، که به نوشته کنت دومارانش به زحمت مي‌توانست جاي ايران را روي نقشه‌هاي جغرافيايي تعيين کند و چيزي از اين کشور نمي‌دانست، سخت تحت تأثير آگاهي‌هاي استثنائي شاه از مسائل بين‌المللي و سوق‌الجيشي قرار گرفت و راساً در سخنان خود تغييراتي داد. اين نظر را هم بايد با احتياط تلقي کرد. چرا که بعد از نطق کارتر اندک تغييري در سياست آمريکا نسبت به ايران حاصل نشد و رويه‌ي نابسامان‌سازي اين کشور همچنان ادامه يافت.

سرانجام، نظر ديگري هم ابراز شده که براساس آن هدف کارتر آن بود که شاه را فريب دهد و با اين سخنان، که در آن صورت بايد مزورانه و رياکارانه تعبيرشان کرد، مي‌‌خواست شاه را به خواب غفلت فرو برد و از هر مقاومتي در برابر تحريکات واشنگتن باز دارد.

پس از شام، مدعوين به تالار نمايشي که متصل به محوطه ورودي کاخ نياوران بود هدايت شدند. برنامه کوتاه اما زيبايي به وسيله هنرمندان وزارت فرهنگ و هنر اجرا شد، همه شادمان به نظر مي‌رسيدند.

نخستين شگفتي و اتفاق غيرمنتظره شب، سخنان کارتر بود که حتي ديپلمات‌هاي آمريکايي را متحيّر کرد.

در پايان برنامه‌ هنري، اتفاق غيرمنتظره ديگري روي داد، اعلام شد که آقا و خانم کارتر و همراهان‌شان شب سال نو را در تهران خواهند گذرانيد و بنابراين مسافرت‌شان طولاني‌تر خواهد شد.

ظاهراً اين تصميم درست قبل از آغاز شام گرفته شده و نتيجه گفتگوهاي اردشير زاهدي با زوج کارتر و نزديکان‌شان بود. اما از نظر سياسي جلوه و اهميت خاص داشت. در ظرف کمتر از سه ساعت، تالار کتابخانه کاخ براي پذيرايي‌ سال نو آماده شد. تني چند از دوستان جوان (يا جوان‌تر از مدعوين رسمي) شهبانو، براي شادي بخشيدن به حال و هواي شب، با تلفن به کاخ فراخوانده شدند.

در ساعت 23 و 50 دقيقه، مستخدمين مجدداً ظاهر شدند و به تعارفِ گيلاس‌هاي کريستالِ مملو از شامپاين به مدعوين پرداختند و هنگامي که نيمه ‌شب (يعني سال 1978) فرا رسيد، همه جام‌هاي خود را به شادي و پيروزي سال نو ميلادي و به سلامتي آقا و خانم کارتر و زوج سلطنتي ايران بلند کردند و نوشيدند. شاه خانم کارتر را بوسيد و کارتر شهبانو را. شاه روزالين کارتر را به رقص دعوت کرد. به عادت هميشگي‌اش، اندک فاصله‌اي با خانم کارتر داشت. رئيس‌جمهوري آمريکا نيز از شهبانوي ايران دعوت کرد که با او برقصد. عکس‌هاي زيادي به وسيله عکاسان خارجي و ايراني برداشته مي‌شد. اندکي بعد، شاه و پرزيدنت کارتر مجلس را ترک کردند. صاحب‌منصبان تشريفات به مدعوين گفتند که اگر مايل هستند مي‌توانند همچنان به حضور خود ادامه دهند و اگر مي‌‌خواهند مجلس را که ديگر کاملاً خصوصي است ترک کنند. بسياري چنين کردند. از جمله نخست‌وزير و همسرش.

در ساعت يک و نيم بامداد، در حالي‌که مجلس رقص و خوشي ادامه داشت اتفاق‌ غيرمنتظره سوم آن شب علني شد. به هنگام فرود آمدن رئيس‌جمهوري‌ آمريکا در تهران به او اطلاع داده شده بود که ملک‌حسين پادشاه کشور هاشمي اردن در تهران است و مذاکراتي درباره صلح بين اعراب و اسرائيل انجام خواهد شد.

پس از مذاکرات و ملاقات‌هاي کمپ داويد (17سپتامبر 1977) و آغاز جريان صلح ميان مصر و اسرائيل، تمام سعي و کوشش شاه و ديپلماسي ايران بر آن بود که بين اسرائيل و هاشمي اردن نيز گفتگوهاي مشابهي آغاز شود و فضاي صلح در خاورميانه گسترش يابد، هدفي که سال‌ها بعد تحقق يافت، اما ديگر شاه در اين جهان نبود.

ظهور ناگهاني ملک‌حسين، به اتفاق شاه و کارتر در ضيافت، همه را غافلگير کرد. مدعوين اندکي که باقي مانده بودند، به شدت و با گرمي براي آنان کف زدند. مجلس چند دقيقه‌اي ادامه يافت. سپس شاه و شهبانو، ملک‌حسين و زوج کارتر، هر يک براي استراحت به آپارتمان‌هاي خود رفتند و مدعوين نيز به دنبال آنها به منازل خويش بازگشتند.

جيمي کارتر و همسرش و همراهان‌شان، اندکي پس از ساعت شش بامداد يعني پس از کمتر از چهار ساعت استراحت رهسپار فرودگاه مهرآباد شدند. تشريفات بدرقه رسمي انجام نشد. در آن ساعت سرد و تاريک زمستاني ترتيب آن معنايي هم نداشت. خيابان‌هاي تهران تهي از جمعيت و يخ‌زده بود، مغازه‌ها طبيعتاً تعطيل بودند. معذالک تقريباً همه جرايد دنياي غرب نوشتند که ساواک همه خيابان‌هاي تهران را تخليه کرده و مسير امني را براي حرکت کارتر و همراهانش فراهم کرده بود حال آن‌که اصولاً کسي از ساعت خروج کارتر اطلاع نداشت، حتي نمي‌دانست که او در تهران مانده و نرفته و مسئوليت امنيت خيابان‌ها با شهرباني کل و احتمالاً گارد شاهنشاهي (براي تشريفات رسمي) بود، نه با ساواک. دروغ‌پردازي وسايل ارتباط جمعي غرب درباره ايران و رژيم ايران ادامه داشت.

تصوير آن شب به ظاهر رويايي، و به هر تقدير توفيقي سياسي براي شاه و ديپلماسي ايران، سه روز بعد تيره و تار شد.

به مطبوعات داخلي تکليف شده بود که تصاوير شب جشن و مجلس رقص را چاپ نکنند. در عوض از سخنان کارتر که مخالفان شاه را بهت‌زده کرده بود حداکثر استفاده را کردند. اما مطبوعات خارجي به هر حال به کشور رسيد و در قم نيز پخش شد. آيت‌الله عظمي شريعتمداري، مرد شماره يک سلسله مراتب شيعه در داخل ايران (که در حقيقت آيت‌الله عظمي خوئي مقيم نجف در رأس مجموع آن بود يا تلقي مي‌شد) که ديگر عملاً سخنگوي منتقدان از رويه‌هاي دولت و توقعات مخالفين محسوب مي‌شد، از خود عکس‌العملي تند و غيرمنتظره نشان داد. شخصاً به رئيس دفتر شهبانو در آن زمان^[45] تلفن کرد و ناخشنودي شديد خود را از ديدن تصاوير «دختر عمويش» (شهبانو فرح نيز چون خود او از سلاله محمّد پيامبر اسلام و بنابراين سيد يا «سيده» محسوب مي‌شد) در حال رقص با جيمي کارتر بيان داشت: «به من مربوط نيست که به او بگويم چه بکند و چه نکند، اما دست کم بايد رسوم و ظواهر را حفظ کنند و افکار مسلمانان را متأثر نسازند.»

اين پيام به مقصد رسانده شد. اما هنوز در رأس هرم قدرت ايران حساسيت کافي به مسائل داخلي و بحراني که در حال تکوين سريع بود، وجود نداشت. اقدامات آمريکاييان نيز در تحريک عليه رژيم و مدارک براندازي شاه ادامه يافت. جرج بال^[46]، شخصيت بسيار بانفوذي که يکي از الهام بخشان سياست خارجي آمريکا به حساب مي‌آمد، به عنوان کسب اطلاع از اوضاع ايران، به تهران آمد. البته به ديدار شاه و نخست‌وزير رفت. اما از غرائب آن‌که، به جاي سفارت آمريکا، يا جايي در يک مهمانسراي بزرگ تهران، دفتري در ساختمان‌ مرکزي راديو، تلويزيون ملي ايران در اختيار گرفت، يا به وي پيشنهاد شد و کسان بسياري به ديدنش رفتند. مخصوصاً با همه سرآمدان و سرشناسان مخالف دولت و رژيم به گفتگو نشست و همگان را به ادامه‌ي مخالفت با آن تشويق کرد.^[47] شايعه اين ملاقات‌ها و گفتگو‌ها در تهران مي‌پيچيد، هر کس به آن چيزي مي‌افزود و سرانجام مخالفت دولت آمريکا با سياست ايران و شخص شاه ديگر بر هيچ کس پوشيده نبود و پوشيده نماند.

چرا شاه و ديپلماسي ايران در برابر اين اقدامات و حرکات عکس‌العلملي نشان ندادند؟ معمائي است که جوابي به آن نداريم.

در پايان بهار 1978 همکاري نظامي ميان ايالات متحده آمريکا و ايران رسماً به حال تعليق درآمد و شرکت‌هاي بزرگ آمريکايي مستقر در تهران علناً به تقليل تعداد کارمندان خود، انتقال خانواده آنان به خارج از ايران، پرداختند جرياني که از هيچ کس پنهان نماند و بر نگراني‌ها و شايعات افزود.

از همين بهار سال 1978، تظاهرات دسته جمعي و سپس خياباني مخالفان آغاز شد. ابتدا در مکان‌‌‌هاي مختلف و به بهانه‌هاي گوناگون گردِ هم مي‌آمدند. يکي از اين اجتماعات که انعکاس فراوان يافت «شب‌هاي شعر» در انستيتوي گوته^[48]  تهران، شعبه فرهنگي سفارت جمهوري فدرال آلمان، بود. از شاعران برجسته و شناخته شده کسي در آن جا ديده نشد. سخنراني‌ها، در قالب ادبيات و روشنفکري همه بر ضد دولت و رژيم بود و در پناه مصونيت سياسي سفارت آلمان صورت مي‌گرفت. ظاهراً دولت اعتراضي به اين سوء‌استفاده از مصونيت ديپلماتيک نکرد. مبناي کار بر رعايت فضاي باز سياسي بود.

تظاهرات اندک اندک به خيابان‌ها کشيد. ولي پس از سال‌ها آرامش، شهرباني کل تجهيزات لازم براي مقابله با آن‌ها نداشت.^[49] دولت اين تجهيزات را به آمريکا، انگلستان و اسرائيل به قيد فوريت سفارش داد که اين کشورها از تحويل آن خودداري کردند يا تأخير نمودند.^[50] وسائلي که به انگليس سفارش شده بود، بلافاصله بعد از پيروزي انقلاب به دولت تحويل شد.

در همين گير و دار، معاون وزارت امورخارجه ايالات متحده در امور مربوط به حقوق بشر دوبار به تهران آمد و به دولت «اخطار» کرد که از هرگونه سخت‌گيري در برابر تظاهرکنندگان، حتي اگر متوسل به خشونت شوند، خودداري کند، به عبارت ديگر دست آن‌ها را در هر چه مي‌خواهند بکنند، آزاد بگذاريد!

از پشتيباني دولت‌هاي غربي از ايران، ديگر خبري نبود، يا خاطره‌اي دور دست و تلخ به جا مانده بود. شاهپور رضا، فرزند ارشد شاه در سال 2009 به اين واقعيت اذعان نمود.^[51]

از همين زمان راديوهاي مهم غربي که برنامه‌‌هايي به زبان فارسي و براي ايرانيان پخش مي‌کردند (صداي آمريکا، صداي اسرائيل اما با احتياط و اعتدال، و مخصوصاً B.B.C) در حمله به حکومت ايران و شخص شاه و جانبداري از مخالفان به رقابت پرداختند. محمدرضا شاه بعداً نوشت «از آغاز سال 1978، حملات شديد بي.بي.سي عليه رژيم آغاز شد. گوئي يک رهبر ارکستر نامرئي ناگهان دستور آن را صادر کرده بود»^[52] واقعيت اين است که از همان آغاز تحريکات، يعني سال 1977،‌ اين راديو تبديل به صداي انقلاب ايران شده بود.^[53]

در اين اقدامات وسيع جهان غرب براي سرنگون ساختن شاه نبايد نقش و سهم فرانسه را ناديده گرفت. البته در اين زمينه والري ژيسکاردستن از خط‌مشي آمريکايي‌ها پيروي کرد. ولي عوامل ديگري، شايد عوامل شخصي، در رفتار و سياستش بسيار موثر بود. حُسن رابطه ايران و فرانسه طي بازديد رسمي و بسيار باشکوه شاه و شهبانو از فرانسه در سال 1974 به حد اعتلاي خود رسيد. نخستين اتفاق نامطلوب در فوريه 1975 روي داد.

در روز 17 فوريه‌ي اين ماه که شاه و همسرش براي استفاده از ورزش‌هاي زمستاني در سن‌موريتز^[54] بودند، رئيس‌جمهوري فرانسه که به همين منظور با خانواده‌اش به کورشول^[55] آمده بود با هلي‌کوپتر به ديدار شاه رفت. گويا مجبور شد چند دقيقه‌اي با شهبانو به گفتگو بپردازد تا شاه آماده شده او را بپذيرد. اين انتظار بسيار کوتاه به رئيس‌جمهوري فرانسه بسيار ناگوار آمد و آن را چون بي‌احترامي نسبت به خود تلقي کرد. روزنامه‌نويس ويليام شاوکراس^[56] ماجرا را چنين حکايت کرده است: «گفته مي‌شود که شاه عمداً ژيسکار را در انتظار گذاشت زيرا با دوستانش به ورق‌بازي مشغول بود و مي‌خواست بازي را تمام کند.»

اين داستان به کلي نادرست و مجعول به نظر مي‌رسد زيرا شاه علاقه خاصي به بازي ورق نداشت، به علاوه «بيش ازحد مبادي آداب و مقيد به تشريفات بود که چنين رفتاري داشته باشد.^[57]» سال‌ها بعد، در همين مورد از شاه، سوال شد؛ که اين داستان را به کلي نادرست خواند و افزود که اگر هم ژيسکار انتظار کشيد به اين علت بود که زودتر از موقع مقرر رسيده بود.^[58] با تمام اين احوال سال بعد رئيس‌جمهوري فرانسه، به اتفاق همسرش و هيأتي بزرگ براي انجام يک بازديد رسمي عازم ايران شد. گويا در اين سفر بود که روابط شخصي و خصوصي شاه ايران و رئيس‌جمهوري فرانسه به هم خورده و به روايت منابع موثقي، درباره جاي
 «نامزد آينده»^[59] دختر رئيس‌جمهور که همراه والدين خود آمده بود،‌ بر سر ميز شام رسمي اختلافي ميان صاحب‌منصبان تشريفات دو کشور، اختلاف نظر حاصل شد و موجب گله رئيس‌جمهوري گرديد. در بعضي انتشارات آمريکايي نوشته‌اند که هديه‌هاي زوج سلطنتي به آقا و خانم ژيسکاردستن مورد پسندشان واقع نشد و ايجاد گله کرد و گويا در بازگشت به کاخ گلستان ژيسکار از شاه به عنوان «اين تازه به دوران رسيده» سخن گفت. ظاهراً مثل همه کاخ‌ها يا عمارات پذيرايي و مهمانسراي مخصوص ميهمانان رسمي در همه جاي دنيا، اين سخنان ضبط مي‌شد و بامداد روز بعد شاه از آن اطلاع داشت. سال‌ها بعد ژيسکاردستن از سفر خود به ايران با لحني نه چندان دلپسند ياد مي‌کند «استقبال از ما در ورودي شهر انجام گرفت. جمعيت اندکي در آن‌جا منتظر ما بودند، کودکان مدارس که به آن‌ها لباس پيشاهنگي پوشانده بودند، شخصيت‌هاي مملکتي، چند کنجکاو و شهردار تهران. قالي قرمز به زمين انداخته شده بود. سلام‌هاي رسمي اجرا شد. بعد از طي پنج ساعت در هواپيما البته همه اين‌ها جالب بود. ولي شب در کاخ ما^[60]، اَن اِمون^[61] به من گفت «همه اين‌ها به صحنه تأتر و بازيگران آن شبيه بود. من هم اين استقبال را واقعاً غم‌انگيز ديدم از مردم خبري نبود.»^[62]

نتيجه آن شد که در ساعت‌ها و روزهاي بعد، در دربار و محافل رسمي تهران، عمداً ديگر کسي از آقاي ژيسکاردستن صحبت نمي‌کرد و رئيس‌جمهوري فرانسه را، ژيسکار مي‌خواندند.

شاه مي‌دانست و همه مطّلعين مي‌دانستند که اين عنوان اشرافي را پدر و عموي وي پس از کسب اجازه از يک مرجع قضائي خريداري کرده‌اند و او تبار اشرافي ندارد. شاه از کلمه «تازه به دوران رسيده» سخت ناراحت شده بود. اگر او «تازه به دوران رسيده بود» ژيسکار «تازه به دوران رسيده‌تر» بود.

سال‌ها بعد، شاهپور غلامرضا در خاطرات خود نوشت، «برادرم از رفتار متکبرانه و آميخته با تحقير رئيس‌جمهوري فرانسه و حساسيتش در بعضي از موارد تشريفات ناراحت شده بود. ژنرال دوگل و فرانسويان در زمان او، دوستان صميمي و واقعي بودند. ژيسکاردستن در آن حد نبود.»^[63]

قدر مسلم اين است که ديگر عدم تجانس فکري و سپس عدم احترام متقابل ميان دو رئيس مملکت به وجود آمد که بر روابط دو کشور، حتي قبل از انقلاب اسلامي که فرانسه به دنباله‌روي واشنگتن پرداخت، بي‌اثر نبود.^[64] و اين کينه ژيسکاردستن در زمان در به دري و حتي پس از مرگ شاه نيز، چنان‌که خواهيم ديد، ادامه يافت.

اما نبايد پنداشت که اين کينه يا عقده رئيس‌جمهوري فرانسه تنها علت رفتار دولت آن کشور در زمان انقلاب بود. رويه‌ي دست‌چپي‌هاي فرانسه نيز در آن تأثير بسيار داشت و ژيسکاردستن مواظب آن بود که سبب رنجش آنان نشود.

در کنگره حزب سوسياليست در 1977 فرانسوا ميتران^[65] سخت از شاه انتقاد کرد و او را با ژنرال پي‌نوشه رئيس‌جمهوري شيلي و ملک‌ حسن دوم پادشاه مراکش در يک رديف نام برد.^[66] اما پس از انتخابش به رياست جمهوري در سال 1981 نسبت به انقلاب ايران و به ويژه پي‌آمدهاي آن نظري انتقادي و آميخته به شک و ترديد داشت.

در سال 1978 ديگر رو در روئي و مخالفت جهان غرب با شاه ايران، که تا آن روز دوست و هم‌پيمان اصلي‌اش در منطقه محسوب مي‌شد، عيان و آشکار گرديد.

در همين سال بود که اشتباهات مقامات مسئول ايران در سياست خارجي به نارضايي‌هاي خارجيان و تحريکات آنان پر و بال‌هاي بسيار و بهانه‌هاي متعدد داد.

بسياري از رهبران، مسئولان و متفکران جهان غرب رفتار کشورهاي خود را نسبت به ايران طي اين سال‌ها هرگز نبخشيدند و نسبت به آن کوچک‌ترين اغماضي نشان ندادند.

رُنالد ريگان، جانشين کارتر گفت:

«سياست غلط ما که باعث سقوط شاه ايران شد لکه ننگي در تاريخ ايالات متحده آمريکاست. در پي اين سياست ما بود که ديوانه متعصبي توانست قدرت را در ايران به دست گيرد و هزاران ايراني را به جوخه‌هاي آتش بسپارد.»^[67]

اعترافي جانگداز و اقراري روشن از جانب بالاترين مقام سياسي ايالات متحده آمريکا. با گذشت زمان تجزيه و تحليل‌هاي ديگري در اين زمينه انتشار يافته‌اند.

ژاک دوگِن،‌ نويسنده، تحليل‌گر سياسي و روزنامه‌نگار نامدار فرانسوي در سال 1988 نوشت،^[68] «جاي تأسف بسيار است که کشورهاي آنگلوساکسون دنيا همواره همان اشتباه را تکرار مي‌کنند. يعني از اسلام‌گرايي افراطي حمايت مي‌کنند. نه از آن کشورهاي مسلماني که مي‌‌خواهند نوعي جدايي ديانت از سياست را به مرحله اجرا درآورند.

توجيه اين رويه نادرست دشوار نيست. هواداران جدايي ديانت از سياست ملي‌گرا و ترقي‌خواه هستند، يعني آن‌چه بسياري از غربي‌ها از آن بيم دارند. قضاوت خانم جين کِرک پاتريک^[69] دانشگاهي ديپلمات آمريکائي، صريح‌تر است درباره روش حکومت کارتر گفته: «انديشه‌هاي نادرست. نتايج غلط».

آلکساندر دومارانش، به نوبه خود مسأله را به نحوي اساسي‌تر مطرح مي‌کند: «چرا دولت آمريکا بهترين و تواناترين هم‌پيمان خود را در يکي از حساس‌ترين و پرماجراترين مناطق جهان محکوم و نابود کرد؟ پاسخ را بايد در امتزاجي از نزديک‌بيني، اطلاعات نادرست و ساده‌لوحي تاريخي، جستجو کرد.»^[70]

حتي چپ‌گرايان فرانسه نيز به زودي متوجه شدند که انقلاب ايران جنبه احساساتي و پرشوري که تصور مي‌کردند ندارد و آينه انقلاب فرانسه نبوده که آن هم سريعاً از آرمان‌هاي نخستين خود دور شد.

کلام آخر اين فصل را به موريس دروئن^[71] که هم ايران را خوب مي‌شناخت و هم شجاعت و صراحت بيان داشت، واگذار کنيم:

«در خاورميانه و نزديک است که رهبران آمريکايي‌ بيش از هر جاي ديگر در اشتباهات و نابينائي خود را نشان دادند. نوفل لوشاتو^[72] صفحه درخشاني در تاريخ فرانسه نيست. رفتار والري ژيسکاردستن که آن همه توجه و عنايت به يک پيغمبر دروغين کرد و آن همه وسيله در اختيارش گذاشت قابل فهم نيست. ايران در دوران پهلوي، خالي از عيب و نقص نبود. ولي در حال نوسازي و پيشرفت بود. آيا مي‌بايست جاي آن را به نظامي عقب‌افتاده، سخت متعصب و نابينا داد؟ اعتلاي اسلام‌گرايي افراطي از همين جا شروع شد.^[73]

زبان فارسی-بی تردید-سند ِهویت تاریخی مااست وآنچه که ملّت ایران را در درازنای تاریخ ودرحملات وهجوم های متعدّداقوام  وقبایل بیگانه،زنده وپاینده نگهداشته زبان فارسی بوده است.

آموزش زبان فارسی ازدیرباز،موردتوجه و دغدغهء خاطربسیاری ازفرهنگ پروران ایران بوده است وباتوجه به مهاجرت شمارِ عظیم ایرانیان به خارج ازکشورودرنتیجه،ضرورت آموزش زبان به فرزندان ونونهالان میهن،این توجه ودغدغهء خاطر،بیشترشده است.کتاب«آموزش زبان فارسی»(برای کلاس اول دبستان)نگارش مهندس مازیارقویدل،پاسخ شایسته ای است به این دغدغه ها وضرورت ها.

مازیارقویدل،شاهنامه پژوهی است که فعالیّت های ارزنده ای درشناخت وشناساندن فرّو فرهنگ ایران درکارنامهء خوددارد.اودرپیشگفتارکتاب-بدرستی- یادآورشده:«برای آموزش زبان، روش های گوناگونی به کار گرفته می شود که هر يک به گونه ی خود بهره رسان و از کاربردهای ويژه ای  برخوردار هستند. برای نمونه،کارهای استادیمینی شریف،پیشکسوت بزرگ ادبیات کودکان درایران واخیراً کار آقای محمد هادی محمدی و با نگارگری های زنده ياد علی عامه کَن، از چونی و يا کيفيت ارزنده ای برخوردار هستند،.

   کتابی را که پيش روی خود داريد نيز روش ويژه ی خود و کوشش در راه آموزش زبان به گونه ای آهنگين را دارد.  همگان می دانند با سرودين شدن داستانها و رويدادهای کوتاه و کودکانه   بهره گيری از آهنگين و سرودين نوشتن نه اينکه فراگيری و به ياد سپردن آنها را ساده می سازد که انگيزه ی زمزمه ی گاه و بيگاه آنها نيز می شود. نامدار و ارزنده ترين نمونه ی آن نيز «شاهنامه» ی سرودين شده ی استاد سخن فردوسی توسی است که شمار فراوانی از پارسی زبان آن را از بر و در سينه و گنجينه ی تاريخی خود نگاهبان اند.

   اين نامه يا کتاب در دو بخش آموزشی و خوانشی پيشکش دوستاران فرهنگ و ادب و نوآموزان می شود. در بخش نخست يا آموزشی، هر کدام از اندام های دستوری زبان ماننده کننده يا فاعل، شونده يا مفعول و کنش يا فعل، در جای خود نشانده شده اند. در بخش دو،چنين نيست و آموزش و فراگيری پيرامون از بر کردن نوشته ها دور می زند. اميدوارم اين کوشش بتواند همانگونه که در آرمان نويسنده نهفته است و نوآموزان را در راه آموختن آسان تر زبان ياری دهد».

کتاب«آموزش زبان فارسی»(برای کلاس اول دبستان)بانقش های رنگارنگ ونقاشی های جذّاب وهنرمندانهء «همای»چاپ ومنتشرشده که ازنظربَصَری درفراگیری زبان فارسی  برای نوآموزان ونونهالان  بسیارمفیدوموثّراست. 

سفارش  کتاب:

این کتاب تنها  در «انجمن زرتشتیان زرتشت»، در آمریکا، «جنبش کوروش»، در سیدنی
استراليا و همچنین چند کشور اروپايی در دسترس است و تنها و تنها از راه ايميل
و يا پیام در فیس بوک سفارش پذیرفته می شود.
نشانی برای سفارش  کتاب:

                             [email protected]

 خاطرات مهدی اخوان‌لنگرودی،از شاعران و نویسندگان دهه 40 وسرایندهء ترانهء معروف «گُل یخ»در کتابی با نام «از کافه نادری تا کافه فیروز» منتشرشد.

 

 

محمد باریکانی: ۴۷ هزار جلد کتاب و اسناد مربوط به کاوش‌های باستان‌شناسی و نقشه‌های اوزالیدی از بناهای باستانی به همراه هزاران قطعه عکس‌های تاریخی مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری کشور به یغما رفت و نابود شد.

این خبر را یکی از کارکنان سابق مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری کشور پس از انتشار گزارشی از مفقود شدن هزاران نقشه بناهای تاریخی و محوطه‌های باستانی به روزنامه همشهری اعلام کرد.

براساس آنچه کارمند سابق مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری به روزنامه همشهری اعلام کرد، هنگام انتقال پژوهشگاه و مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی به شیراز در دوران مدیران قبلی سازمان میراث فرهنگی ۴۷ هزار جلد کتاب تخصصی در موضوعات میراث فرهنگی، صنایع ‌دستی و گردشگری کشور به همراه هزاران قطعه از عکس‌های تاریخی موجود در این مرکز به یغما رفت و حتی براساس آنچه علی کرمی از کارکنان بخش پشتیبانی و تدارکات مرکز اسناد و کتابخانه سازمان میراث فرهنگی کشور به نقل از شاهین‌پور، مدیرکل علوم و فنون پژوهشگاه میراث فرهنگی می‌گوید، بخشی از عکس‌های دوره پهلوی که دارای مهر مرکز اسناد بوده است در خیابان منوچهری تهران به فروش می‌رسد.

به گفته کرمی، زمان انتقال کتابخانه و مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی به شیراز، کتاب‌های هولستر نابود شد و بسیاری از کتاب‌ها بر اساس تماسی که شهر کتاب نیاوران با سازمان میراث فرهنگی گرفت، توسط فردی به‌نام نقوی به آن کتابفروشی فروخته شد. وی افزود: شهر کتاب نیاوران آن زمان با ما تماس گرفت و خواستار اجازه خرید کتاب‌های خارج شده از مرکز اسناد و کتابخانه سازمان میراث فرهنگی شد در حالی که اصلا معلوم نیست این آقای نقوی در سازمان میراث فرهنگی چه مسئولیتی داشته است و تنها کاری که ما کردیم این بود که از شهر کتاب نیاوران بخواهیم کپی کارت ملی فروشنده کتاب‌ها را برای ما ارسال کند.

آنطور که این کارمند سابق بخش اسناد سازمان میراث فرهنگی می‌گوید: اسناد خارج شده از سازمان میراث فرهنگی نیز چند دسته بوده که یکسری از آن‌ها مربوط به عکس‌های تاریخی دوره پهلوی می‌شده و براساس آنچه شاهین‌پور، مدیرکل علوم و فنون پژوهشگاه میراث فرهنگی در دوره مدیران قبلی سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد این عکس‌ها در خیابان منوچهری تهران و با کدهای مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی فروخته می‌شد.

این موارد جدای از گزارش‌های باستان‌شناسی بسیار زیاد و ارزشمندی بوده است که باستان‌شناس‌ها از سال‌ها کاوش باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی به مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی کشور تحویل داده بودند. کرمی گفت: هنگام جابه‌جایی مرکز اسناد از تهران به شیراز آقای خوشنویس، معاون میراث فرهنگی وقت کشور حتی اجازه حضور کارشناس‌ها برای بار کردن این اسناد به کامیون‌ها و انتقال آن‌ها به شیراز را نداد و کارگر‌ها ارزشمند‌ترین اسناد میراث فرهنگی کشور را داخل کامیون‌ها ریختند. به گفته او همین حالا هم آنچه از شیراز به تهران بازگشته است آن چیزی نیست که از مرکز اسناد به شیراز رفت.

به گفته او هنگام انتقال مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، تنها یکی از کارکنان این مرکز به‌همراه اسناد به شیراز رفته که او نیز پس از بازگشت به تهران از وضعیت اسناد ابراز بی‌اطلاعی کرده است. جدای از این موارد حتی خبری از دستگاه دیجیتال بارکد‌خوان کتاب‌ها و اسناد نیست که مشخص شود کدام کتاب‌ها یا اسناد سازمان میراث فرهنگی باقی ‌مانده است. مشخصات کتاب‌ها و اسناد موجود در مرکز اسناد و کتابخانه سازمان میراث فرهنگی که دارای نزدیک به ۴۷ هزار جلد کتاب تخصصی و حتی نسخه‌های خطی بود در دستگاه بارکدخوان ذخیره شده بود. چند کارتن حاوی گزارش‌های باستان‌شناسی مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی بازگشتی به تهران نیز هنوز جایی برای قرار گرفتن در قفسه‌های مخصوص ندارند و هنوز کارتن‌های مقوایی در یکی از اتاق‌های ساختمان اصلی سازمان میراث فرهنگی در ارگ آزادی نگهداری می‌شوند.

به گفته کرمی حتی از دستگاه‌هایی که فیلم‌ها و نگاتیوهای موجود در مرکز اسناد را بازبینی می‌کردند و هیچ کدام نیز به شیراز منتقل نشدند خبری نیست. فریبا فرزام، رئیس سابق مرکز اسناد و کتابخانه سازمان میراث فرهنگی کشور که پرونده ثبت جهانی نسخه شاهنامه بایسنقری در یونسکو را نیز مدیریت کرده بود و به‌دلیل ماجراهای همین پرونده در سازمان میراث فرهنگی از مرکز اسناد این سازمان کناره‌گیری کرد درخصوص ارزش‌های اسناد و کتاب‌های نابود شده متعلق به مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی در جریان جا‌به‌جایی از تهران به شیراز به همشهری گفت: آنچه در مرکز اسناد نگهداری می‌شد دارایی فعالیت‌های سازمان در تمام سال‌هایی بود که سازمان میراث فرهنگی فعالیت کرده بود؛ یعنی گزارش‌های مختلف پژوهشی از مرمت‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی و پژوهش‌های مردم‌شناسی و نقشه‌های تاریخی و هر آنچه به‌عنوان اثر مستند در بخش‌های مختلف سازمان میراث فرهنگی تولید شده بود آنجا نگهداری می‌شد و مرکز اسناد، کتابخانه‌ای نیز داشت که منابع مطالعاتی در زمینه میراث فرهنگی را فراهم می‌کرد و قلب فعالیت‌های پژوهشی در سازمان میراث فرهنگی بود که با جا به جایی از بین رفت.

فریبا فرزام با اشاره به سابقه چندین ساله تشکیل مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی گفت: گزارش‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی و کاوش‌ها، اطلاعاتی با جزئیات علمی کامل داشت که باستان‌شناس‌ها از سال‌ها فعالیت خود در محوطه‌های باستانی تهیه کرده بودند که اگر این گزارش‌ها در دست افراد غیرمتخصص بیفتد، به‌دلیل اطلاعاتی که از سایت‌های باستانی در آن‌ها وجود دارد ممکن است مورد سوءاستفاده قرار بگیرند. به گفته فرزام زمانی که او مرکز اسناد را پیش از جا‌به‌جایی‌ها تحویل داد حدود ۴۰ هزار نسخه کتاب در آن مرکز بود و تعداد عکس‌ها نیز بسیار زیاد بود.

فرزام از تعداد زیاد نگاتیوهای شیشه‌ای موجود در مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی که متعلق به مرکز مردم‌شناسی این سازمان بود خبر داد و افزود: عکس‌های بسیار زیادی نیز از بناهای تاریخی در مرکز اسناد وجود داشت که اگر از بین رفته باشند یک جنایت و خیانت به میراث فرهنگی کشور است.

آنطور که فریبا فرزام به «همشهری» می‌گوید هر اتفاقی که برای بناهای تاریخی کشور بیافتد مرمتگران برای اقدامات پژوهشی در مورد بنا ناچار به مراجعه به سابقه بنا‌ها هستند و تصاویر نابودشده نیز منابع مطالعاتی کار‌شناسان و مرمتگران آثار تاریخی بود. رئیس سابق مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی گفت: اگر منابعی از سازمان بر اثر جا‌به‌جایی‌ها خارج یا سرقت شده باشند و در بازارهای سیاه فروخته شوند اتفاق بسیار وحشتناکی برای میراث فرهنگی است.

مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی از سال ۷۴ پایه‌گذاری شد و هدف از آن گردآوری گزارش‌های باستان‌شناسی، اسناد تاریخی و تشکیل بانک جامع اطلاعاتی از وضعیت میراث فرهنگی کشور بود که به گفته کار‌شناسان در زمان جا‌به‌جایی از تهران به شیراز و انتقال مجدد به تهران در دوران مدیران دولت قبل در سازمان میراث فرهنگی نابود شد و اکنون مشخص نیست چه کسانی اسناد این مرکز را به غارت برده یا به عمد نابود کرده‌اند!

منبع:تاریخ ایرانی

تازه‌ها |