ازدفتر«بیداری ها و بیقراری ها»

11آذر1396/ 2دسامبر2017

فکرمی کنم که شاعران جنوبی دارای جان و جنَمی هستندکه بسیاردلپذیر است،نوعی دوستی های بی پیرایه و وفاداری های پایدار.باچنین اعتقادی،وقتی جمشیدچالنگی خواست تا قراری بگذاریم  و دیداری داشته باشیم،مشتاقانه پذیرفتم بااین تأکیدکه:«من دراینجا ازهمه بُریده ام وتقریباًبا کسی رابطه ندارم ولذا بهتراست همدیگررا تنها ببینیم»،یعنی همان حدیثِ نیما:

در  فروبندکه بامن دیگر

رغبتی نیست به دیدارکسی

فکرِاین خانه چه وقت آبادان

بود بازیچهء دستِ هوسی

بدین ترتیب،قرارشدتا نیم ساعتی کافه ای بخوریم وگپی بزنیم،بدون میکروفون و دوربین و صدا و سیما!.

ازهمان ابتداء- مانند دو سرِ سیم برق-همدیگررا گرفتیم.جمشیدچالنگی راازسال های 1350 می شناسم بامقالاتی که درمجلات فردوسی (عبّاس پهلوان)،«خوشه»(احمدشاملو)منتشرمی کرد،برادربزرگش-هوشنگ چالنگی- درآن زمان  شاعری آوانگاردبودکه با احمدرضا احمدی، بیژن الهی ودیگران ازشاعران معروف«موج نو»به شمارمی رفت،فروتن وفرهیخته.

درآن زمان،شهرهای جنوب ایران(خصوصاً مسجدسلیمان وبوشهر)ازقطب های اصلی شعروادبیات ایران بودودرقلب این قطب، منوچهرآتشی  بودکه بسان معلمی دلسوز وصمیمی، شاعران ونویسندگان جوان جنوب را زیرِپروبال خودگرفته بود.باهمّت وحمایت منوچهرآتشی بودکه شاعرانی مانندعلی باباچاهی،سیدعلی صالحی،بتول عزیزپور،غلامحسین سالمی،هرمزعلیپور،منوچهربهروزیان،ابوالقاسم ایرانی و…توانستندصفحات نشریات ادبی پایتخت را فتح کنند،بنابراین سخن محمدعلی بهمنی دربارهء جایگاه منوچهرآتشی بسیار درست است:
        تو آتشی و تمام من از تو شعله‌ور است

نه من،که روشنیِ نسلم از شماست هنوز

مارسل پروست در رُمان درخشان«درجستجوی زمان گُمشده»می گوید:«بهشت واقعی همان گذشتهء زیبائی است که ازدست داده ایم».صحبت باجمشیدچالنگی بیشترحدیثِ «گذشتهء زیبا»ئی بودکه دیگرنیست.دورانی که درخشان ترین دورهء فرهنگی وهنری ایران بود:ازکافه فیروزوکافه نادری   یادکردیم که مرکزتجمّع روشنفکران و شاعران و نویسندگان بود.از«ماناواز»و«موسیوپاپان» که درلباس های تمیز و مرتّب،چای و شیرینی های تازه و ارزان،«سِرو»می کردند،وازشاعران و نویسندگانی که با مهربانی،بالِ پروازیکدیگربودند و برخلاف امروز،به قول اسماعیل خوئی:«گربه های تفکّر،چندین فراوان نبودند».

چالنگی بااشاره به اهدای فروشِ چاپ پنجم کتاب«آسیب شناسی یک شکست»به زلزله زدگان کرمانشاه ،پرسید:«این علاقهء شما نسبت به کُردها و کرمانشاهی ها ازکجااست؟..».

گفتم:وقتی کتاب حلّاج منتشرشد،چاپ های متعدّدِ آن درماه های اولیّه ،هم برای من وهم برای ناشرکتاب  بسیارعجیب بود.درآن زمان درکرمانشاه کتابفروشی معروفی بودبنام«نیما» که بیشترین سفارش کتاب حلّاج ازهمان کتابفروشی می آمد.درگرمای تابستان 58،ناشرکتاب به من گفت:«چندروزی است که عده ای ازکُردها به انتشاراتی می آیند و می خواهندشمارا ببینند»…

با توجّه به وجودِ«داس ها و هراس ها» من درآن روزها چندان آفتابی نمی شدم ولی بااطمینان و اصرار دوست ناشرم ،درغروبی دلگیر به طرف انتشاراتی رفتم و ازدور دیدم که گروهی کُرد با قامت های حماسی و لباس های محلّی-بیرونِ انتشاراتی  منتظرند.باخاطری آسوده و آرام به طرف شان رفتم و خودم را معرفی کردم …و ناگهان در میان دست ها و قامت های حماسی شان  گُم شدم!…

گفتند:ماازکُردهای«کِرند»(کرمانشاه)هستیم و آمده ایم تاازشما بخاطرنوشتنِ کتاب حلّاج سپاسگزاری کنیم.ما«حَلَجی»(حلّاجی) هستیم که در کرمانشاه و دیگرنواحی کُردنشین زندگی می کنیم.درآئین های عقیدتی مان حلّاج بسیارمقدّس است و ما به اواعتقاد و ارادت خاصی داریم و…».

روزی که ازکوه و دشت های کردستان ایران به خارج ازکشور می آمدم،«کاک رشید»-یکی ازهمان«حَلَجی»ها-درحالیکه تفنگِ«برنو»اش را برشانه حمل می کرد-باچشمانی ازعسل و آفتاب -به من گفت:

– شمادارید می روید،امّا مارا ازیادنبرید!

**

وقتی از«کافهء شیشه ای»خیابان شانزه لیزه بیرون آمدیم، بیش از2ساعت ازدیداروگفتگوی ما گذشته بود!.با نوعی سرمستی دربارانِ ریزِ اواخرپائیز زمزمه کردم:

این هم ازعمر شبی بودکه حالی کردیم…

 

 

 به مناسبت سالگردِخاموشی محمدعلی فروغی

اشاره:

پنجم آذرماه 1321 محمدعلی فروغی،یکی ازفرهیخته ترین و فرزانه ترین دولتمردان و روشنفکران ایران  چشم ازجهان فروبست.پس ازسال ها سکوتِ توطئه آمیز علیه عملکرد ها و عقاید فروغی،اینک  موج جدیدی  پدیدآمده که به دورازتعصّبات سیاسی-ایدئولوژیک  به داوریِ عملکردها و افکارِ وی نشسته است.

به نظرنگارنده،جایگاه محمدعلی فروغی درتاریخ و فرهنگ ایران معاصر  چنان بالا و والا است که درآینده،دانشگاه ها و دانشکده ها  به نام فروغی  نامگذاری خواهندشد.او دریکی ازشبانه ترین دوره های تاریخ معاصرایران(درشهریور1320 واِشغال ایران توسط ارتش های متّفقین)،به سان چراع راهنمای پُرفروغی،کشتیِ توفان زدهء ایران را به ساحل امن و عافیت هدایت کرد.

درسالگردِدرگذشت فروغی بازخوانی مقالهء زیر -شاید-ادای دینی به این پیرِفرزانهء سیاست و فرهنگ و ادب ایران باشد.این مقاله درچاپ پنجم کتاب«آسیب شناسی یک شکست»(باالحاقات واضافات بسیار،درحدودِ750 صفحه)بزودی منتشر می شود.             

ع.م

     ***

هر نسل یا دوره‌ای با فرزانگان و فرهیختگانش اعتبار می یابدو بر این اساس محمدعلی فروغی(ذکاءالمُلک) را می توان بزرگ ترین و اندیشمندترین شخصیّت سیاسی- فرهنگی ایران بعدازجنبش مشروطیّت بشمارآورد[1]،متأسفانه بخاطرملاحظات سیاسی-ایدئولوژیک،شخصیّت و عقایدِوی هنوزنیزدرهاله ای از خاموشی و فراموشی پنهان است.مهم ترینِ این«ملاحظات سیاسی-ایدئولوژیک»عبارتنداز:عضویّت فروغی در«فراماسونری» وسپس،نقش برجستهء وی در اصلاحات اجتماعی دوران رضاشاه و نیزحضوراوبعنوان نخستین نخست وزیر در پادشاهی محمدرضاشاه پهلوی.[2]

                               

                                       محمّدعلی فروغی

   متأسفانه درفرهنگ سیاسی مابکارگیری برخی مفاهیم سیاسی درفضای زمانی ومکانی نامناسب،موجب آشفتگی های فراوان درارزیابی های تاریخی شده است،ازآن جمله است مفهوم «فراماسون»و«فراماسونری»که درآغاز، یک گرایش اجتماعی برای معماری یامهندسیِ اجتماعی بوده و بهمین جهت ازآغازِجنبش مشروطیّت تازمان رضاشاه،این مفهوم کاربُِردی مثبت ومترقیّانه داشته و بسیاری ازروشنفکران ترقیخواه و رهبران سیاسی آن دوران،وابسته به فراماسونری بوده اند،ازمیرزامَلکم خان،میرزاعباسقلی خان آدمیّت، سید جمال الدین اسدآبادی،مستشارالدوله،شیخ هادی نجم آبادی، سید محمد طباطبایی…تا میرزاحسین خان سپهسالار،میرزا حسن خان مشیرالدوله(پبرنیا)،سیدحسن تقی زاده،محمد علی سیّاح،سید نصرالله تقوی،کمال الملک نقاش،ارباب کیخسرو شاهرخ ، میرزا حسن خان مستوفی الممالک،علی اکبردهخدا،محمدعلی فروغی،دکترمحمدمصدّق و ادیب‌الممالک  فراهانی[3].

   فراماسون‌ها درانقلاب کبیرفرانسه و انقلاب آمریکا نقش بزرگی داشتند و برخی ازجریان های انقلابی(مانندژاکوبن ها)ونیزسیاستمداران ونویسندگان برجسته (مانندجورج واشنگتن،جفرسون،ولتر،منتسکیو وگوته)عضو آن بودند.این جریان در تحوّلات سیاسی-اجتماعی ایران (درانقلاب مشروطه) و کشورهای آمریکای لاتین-به رهبری سیمون  بولیوار- نیزنقش فراوان داشت. کوشش فراماسون ها برای نوسازی و تجدّدِاجتماعی و مخالفت آنان با حاکمیّت مذهب وروحانیّت وتمایل شان به کوتاه کردن دست روحانیون ازعرصهء سیاست – فرهنگ جامعه باعث شدتافراماسونری دربسیاری ازکشورها-ازجمله درایران-موردنفرت وکینهء اصحاب دین و روحانیّت قرارگیرد[4].

   فریدون آدمیّت در بارهء  یکی ازشعبات فراماسونری بنام «مجمع آدمیّت» درزمان مشروطیّت می ‏نویسد:

«مجمع آدمیّت» سه هدف اصلی داشت،

1-به کار بردن مهندسی اجتماعی برای دستیابی به توسعهء‏ ملی،

2-کسب آزادی فردی به منظور شکوفایی عقل و اندیشهء بشری،

3-دست‏یابی به برابری در حقوق برای‏ همگان بدون در نظر گرفتن اصل و نسب و مذهب‏ به منظور حفظ شأن و منزلت همهء شهروندان. [5]

  محمدعلی فروغی نمایندهء ممتازِاین معماری فرهنگی و مهندسی اجتماعی درتاریخ اندیشه و سیاست ایران معاصر بود.

فروغی ازآغازجوانی،حل مشکلات جامعهء ایران را بطورتاریخی  یادرازمدّت  می دید و بهمین جهت به نوعی«مهندسی اجتماعی تدریجی» معتقدبود[6].بااعتقادبه فرهنگسازی و«مهندسی اجتماعی تدریجی»بودکه فروغی آموزش و پرورش را پایهء اساسی تحوّلات جامعه می دانست،به عبارت دیگر،فروغی ابتداء  شخصیّتی فرهنگساز بود،اوسال هاقبل ازانقلاب مشروطیّت درکنارپدرِ دانشورش(محمّدحسین فروغی)با انتشارروزنامهء«تربیـت»کوشیدسپهر فکری وفرهنگی جامعهء ایران را دگرگون کند.درواقع،روزنامهء «تربیت»آئینهء تمام نمائی است که دغدغه های فکری فروغی جوان راقبل ازانقلاب مشروطیّت نشان می دهد.میرزاجهانگیرخان صوراسرافیل دراین باره می گفت:

-«تربیت، اوّل روزنامهء آزادی است که در داخلهء ایران خصوصاً در پایتخت به چاپ رسیده است. خدماتی که این روزنامه به وطن ما کرده است، یکی این است که مردم ایران از هرچه روزنامه بود آزرده‌خاطر بودند. تربیت به واسطه شیرینی بیان و مزایای چند که دارا بود، مردم را روزنامه‌خوان کرد. دیگر اینکه اهل هوش می‌دانند که تمام مطالب گفتنی را ذکاءالملک در تربیت گفته و هنر بزرگ او همین است که چیزهایی را که در زمان استبداد کسی یارای گفتن نداشت به قدرت قلم و پرده و حجاب انشاء و ادب چنان می‌گفت که اسباب ایراد نمی‌شد و مع‌ذلک زحمت و مرارت و صدماتی که در زیاده از ده سال روزنامه‌نویسی کشید و آزار و اذیّت‌هایی که از دوست و دشمن دید… به تصوّر ِ کسانی که خارج از کار بودند  درنمی‌آید.» [7]

  فروغیِ جوان چند سال پیش از پیروزی جنبش مشروطیّت ضمن تدریس درمدرسهء علوم سیاسی ،به ترجمهء کتاب های مهمّی مانند «اصول علم ثروت ملل» (یعنی اکونومی پلتیک)،«تاریخ ملل مشرق زمین» و «حقوق اساسی یا آداب مشروطیت دول»پرداخت.رسالهء اخیر،نخستین کتاب اساسی ومهم دربارهء مشروطیّت ومبانی آن بود. [8] 

دربخش«برخی خصلت ها و خُلقیّات دکترمصدّق»گفتیم که او نه نظریـّه‌پرداز سیاسی بود ونه دستی درتاریخ وفرهنگ وادب ایران داشت و از این رو،مجموعهء نوشته‌های وی بسیار اندک اند[9].درحالیکه فروغی با آشنائی به زبان های انگلیسی،فرانسه،روسی وعربی،درک عمیق وگسترده ای ازتاریخ وفرهنگ وفلسفهء ایران و غرب داشت[10]  وازاین نظرشایدبتوان فروغی را با جواهرلعل نهرو مقایسه کرد.[11]

 فروغی در روش و منش سیاسی دارای واقع بینی و اعتدال سیاسی بود و برخلاف مصدّق ازشورواحساسات درعرصهء سیاست پرهیزمی کرد.این عقلانیّت واعتدال درسیاست ،وجه دیگری نیزداشت وآن،پرهیزفروغی از«توده گرائی»(پوپولیسم)بود. باتوجه به تکفیرهای علمای مذهبی وتهدیدهای مخالفان تجدّدوتوسعهء ملّی درآن روزگار؛فروغی از«توده های بی شکل»و«عوام الناس»واهمه داشت وازاین رومعتقدبودکه توده های ناآگاه به علت بی‌سوادی،خرافات و نداشتن آموزش وپرورش صحیح،توان تمییز ِ درست از نادرست را ندارند،لذا اومعتقدبود:

-«در مملکت ما حرف‌های مُهمل، زود مؤثر می‌شود و نتیجه می‌دهد،اما حرف‌های حسابی به خرج هیچ‌کس نمی‌رود»[12]

ویا:

–«به عقیده‌ء من،خودِ مردم هم نمی‌دانند چه می‌خواهند؛ زیرا آنچه می‌خواهند واقعاً خیر مملکت نیست.» [13]

  درحالیکه مصدّق باتأکیداغراق آمیزبرشورواحساسات توده ها،حضور هیجانی «قاطبهء ملّت»را ملاك «درستی قوهء تشخیص و تمیز مردم » می دانست ولذامعتقدبودکه«می بایست ازافکارعمومی تبعیّت کند»[14] ازاین رو،درزمان حکومت او«خیابان»به جای«پارلمان»حرف اوّل را می زد.به این جهت،خلیل ملکی،مصدّق را«نه عوام فریب بلکه فریفتهء عوام»می نامید.[15].

 فروغی  ضمن انتقادازتحقیرهاوسیاست های استعماری دولت انگلیس،اعتقادعمیق خود را به توانائی،استعدادو بضاعت تاریخی ایرانیان برای ادارهء امورخویش اعلام می کند و باطنزی گزنده،ازانگلیسی ها می پرسد:

-«ایرانی‌ها که ظرف سه هزار سال تاریخ ملّی خود، مملکت خود را در کمال خوبی اداره کرده و غالباً جزو دول مُعظّمه بلکه اعظم دول بوده، و هر وقت بر حسب پیشامد روزگار لطمه به آنها وارد آمده در اندک مدتی جبران آن را نموده‌اند، [حال] نمی‌توانند مملکت خود را اداره کنند؟»[16]

 باچنین باوری،فروغی باانتقاداز«بهانه گیری»های ملل شرق وخصوصاًایرانیان برای رهائی از عقب ماندگی واسارت تاریخی وفائق آمدن برسرنوشت سیاسی خود[17] ،داشتنِ«دولت-ملّت مدرن»را از اصلی ترین عوامل برای استقلال و ترقّی ایران می دانست.اومعتقدبود:

   -«باید کاری کرد که ملّت ایران،ملّت شود و لیاقت پیدا کند،وإلاّ زیر دست شدن‌اش حتمی است. زیردست ِترک نشود، زیردست ِعرب- که عن‌قریب تربیت شدهء انگلیس خواهد بود- می‌شود و اوضاعی که امروز در ملّت ایران می‌بینیم، جای بسی نگرانی است.» [18] .

 فروغی درنامه یا«رنجنامه»ای دراعتراض به قرارداد 1919 معروف به «قراردادانگلیس-وثوق الدوله» نیزبه همین موضوع تأکیدمی کند:

– «…ایران نه دولت دارد و نه ملّت. جماعتی که قدرت دارند و کاری از دست‌شان ساخته است، مصلحت خودشان را در این ترتیبِ حالیه می‌پندارند، باقی هم که خوابند… اگر ایران ملّتی داشت و افکاری بود، اوضاع خارجی از امروز بهتر متصوّر نمی‌شد… ملّت ایران باید صدا داشته باشد. ایران باید ملّت داشته باشد… ایران باید وجود داشته باشد تا بر وجودش اثر مترتّب شود. وجود داشتن، افکار عامّه است. وجودِ افکار عامّه، بسته به این است که جماعتی- ولو قلیل باشند- از روی بی‌غرضی در خیرِ مملکت کار بکنند و متّفق باشند.اما افسوس. بس که گفتم زبان من فرسود…» [19]

 دربارهء دولت انگلیس وشیوهء مبارزه باآن،محمدعلی فروغی همانندجواهرلعل نهرو معتقدبود:

 -«می‌گویند اگر خلافِ میل انگلیس رفتار کنیم فرضاً اِعمال قوّه‌ی قهریّه نکند، اِعمال نفوذ و دسیسه می‌کند. ملّت را منقلب ساخته، اسباب تجزیهء آن را فراهم می‌کند… کسی نمی‌گوید خلاف میل انگلیس رفتار بکنید، فقط مطلب در حدّ تسلیم نسبت به انگلیس[است]که لازم نیست ما خودمان برویم به او التماس بکنیم که بیا قلّاده به گردنِ ما بگذار… اگر با انگلیس مساعدت کنیم، با ما مساعدت می‌کند. خیلی خوب هم مساعدت می‌کند. مقصود از مساعدتِ ما با او چیست؟ آیا تسلیم محض است؟ والله خودِ انگلیس هم به این اندازه که حالا [بر اثر بی‌لیاقتی دولتمردان ایران] پیشرفت دارد، امیدوار و مترتّب نبود…» [20]

 درحالیکه،مصدّق،ضمن مبارزهء شورانگیزوشتابزده بادولت انگلیس،نسبت به جواهر لعل نهروـ كه با اعتدال وعقلانیّت سیاسی باعث استقلال هند از انگلستان شده بود ـ بدبین بود و اعتقاد داشت:

     -«نهرو، دوست انگلستان است و نمی‌توان به او اعتماد كرد»[21].

اعتقادبه فرهنگسازی و «مهندسی اجتماعی تدریجی»و توجه به سوادآموزی عمومی،ایجاددولت-ملّت مدرن،توسعهء ملّی،تجدّداجتماعی و تأسیس نهادهای مدنی مدرن(مانندتأسیس دانشگاه،دادگستری،احداث راه آهن سرتاسری،جدائی دین ازدولت وحضورزنان درعرصه های اجتماعی)درنظرفروغی زمینه ها و پایه های اصلی آزادی واستقلال و ترقی بشمارمی رفت و با این دیدگاه،بسان بسیاری ازروشنفکران برجستهء آن دوران،فروغی نیزازظهوررضاشاه و اصلاحات اجتماعی وی  پشتیبانی کرد.درهمین زمان فروغی باترجمه و تألیف کتاب سه جلدی«سیرحِکمت دراروپا» جامعهءایران را بافلسفهء غرب آشنا ساخت و باپیوستن به«حزب تجدّد»[22]کوشیدتاباملّی گرائی،توجه به تاریخ و فرهنگ ایران باستان و کوشش درنوسازی جامعه،آرمان های روشنفکران عصرمشروطیّت(مانندمیرزاآقاخان کرمانی) را تحقّق بخشد. [23]

                       

   دکترمحمّدمصدّق                                                                                 

 مصدّق مدتی به«مجمع آدمیّت»-جناح مَلکَم خان- وابسته بودوازاین رو  چنان به او اعتقادداشت که ضمن مقایسهء مَلکم خان بامیرزاتقی  خان امیرکبیر ومیرزاحسین خان سپهسالار  می گفت:

 -« اگر ناصرالدین‌شاه یک نفر آدم عاقلی بود می‌بایستی تمام اختیارات خودش را به مَلکم واگذار کند».[24]

                              

                                              میرزا ملکم خان

مصدّق باعُمده کردن مبارزهء سیاسی،استقرارآزادی و دموکراسی رادر صدرِمبارزات سیاسی خود قرارداده بودو خطاب به جبههء ملّی  می گفت:

-«نجات کشورمامنحصراًدرایمان به دموکراسی حقیقی وایجادحکومت واقعی مردم برمردم است…ایجاددموکراسی هم یک راه بیش ندارد وآن،انتخابات آزاداست»[25]

   بااین تقلیل گرائی،مصدّق،ضمن مخالفت با تغییرسلطنت قاجارها و انگلیسی نامیدن حکومت رضاشاه،بااصلاحات اجتماعی وی مخالف بود و دراشاره ای تلویحی به شخصیّت هائی مانند محمدعلی فروغی  می گفت:

-«اگربرفرض، [ما هم] باهواداران این رژیم[رضاشاه] موافقت کنیم وبگوئیم که دیکتاتوربه مملکت خدمت کرد،درمقابل ِآزادی که ازماسلب کرد چه برای ماکرد؟»[26] 

مصدّق دراین باره محدودیّت های تاریخی وضعف ساختارهای اجتماعی آن دوران را نادیده می گرفت وفراموش می کردکه در غیاب  طبقات نوین اجتماعی وفقدان نهادهای مدرن مدنی ،سخن گفتن ازآزادی ودموکراسی،فریادکردن دربیابان برهوت بود،شایدبه خاطرمین ضعف ها ومحدودیّت هابودکه مصدّق باوجود تأکیدبرآزادی و دموکراسی و ضرورت احزاب سیاسی درکشور[27]خود-هیچگاه –بدنبال ایجادحزب برنیامدو حتّی پس ازرسیدن به حکومت، جبههء ملّی را رهاکرد و كوششی برای ارتقای آن به يك حزب منسجم سیاسی نکرد[28].همچنین،مصدّق ازیادمی بُردکه قبل از رضاشاه،آزادی و استقلالی درایران وجودنداشت تا رضاشاه آنرا«تعطیل»کندو یا ازبین ببرَد.همچنین،درآن زمان حتّی یک رژیم آزاد و دموکراتیک درسراسرکشورهای آسیائی وجودنداشت تاسرمشق رضاشاه باشد،بهمین جهت،رضاشاه،بجای آزادی،به استقلال،توسعهء اجتماعی و تجدّد ملّی درایران توجه کرد.درچنان شرایطی بودکه عموم رهبران سیاسی و روشنفکران ترقیخواه ایران (مانند عارف قزوینی، ملک الشعراء بهار، محمدعلی فروغی،ابراهیم پورداود،احمد کسروی،علی اکبر داور،فخرالدین شادمان،نفیسی  و دیگران)ظهور«مردی مقتدر»،«مشتی آهنین»و«یک دیکتاتورمُصلح»را آرزو می کردندبه طوری که بقول ملک الشعرای بهار:«همه این را می خواستند»[29].

                                       

                                                      ملک الشعرای بهار

تجربه های ناکام حکومت 27ماههء دکترمصدّق نشان دادکه باشوروشعارهای دلنشین نمی توان برمشکلات و مسائل  جامعهء ایران فائق آمد و لذاپس ازچندی،مصدّق نیز-خود- به اقتدارگرائی گرائیدو باکسب «اختیارات فوق العاده»،تصویب«قانون امنیّـت اجتماعی»،استقرارحکومت نظامی و سرانجام،انحلال مجلس شورای ملّی کوشیدتاآرمان ها و اصلاحات اجتماعی خود را به پیش برَد زیرا به این نتیجه رسیده بود:

-«هیچ گونه اصلاحی ممكن نیست، مگر این كه متصدّی [مصدّق] مطلقاً در كار خود، آزاد باشد.»[30]

                                                               ***

  یکی ازتفاوت های اساسی فلسفهء سیاسی فروغی و مصدّق درطرز تلقّی آن دو ازاسلام و جایگاه آن درعرصهء سیاست و اجتماع ایران بود.فروغی ضمن احترام به عقایدمذهبی مردم،به جدائی دین ازسیاست و دولت اعتقاد داشت وازاین نظرمتأثرازمتفکران عصر روشنگری فرانسه،خصوصاً منتسکیوبود.مصدّق -امّا-هرچند كه شخصیـّتی عرفی (سكولار) بودولی باورهای عقیدتی وفلسفهء سیاسی اوبا باورها و فلسفهء سیاسی عصرروشنگری اروپا،تفاوت آشکارداشت[31].اوبانوعی مصلحت اندیشی سیاسی،آزادی و اصلاحات اجتماعی را بامبانی اسلام سازگار می دانست و بهمین جهت،روحانیّون برجسته(مانندآیت الله کاشانی) ودیگرنیروهای اسلامی  ازنخستین یاران و همگامان اوبودند[32].

                              

                                             دکترمصدّق وآیت الله کاشانی

مصدّق در سخنرانی‌ها و پیام‌‌هایش ـ غالباً ـ ایران و اسلام را با هم و در كنار هم بكار می‌بُردومعتقدبود:

-« باید مملكت را همیشه اصلِ اسلامیـّت حفظ كند، خصوصاً حالا كه تجدّدمآبی، اصل است، ما نباید با این اصولی كه در جامعه است، به عنوان تجدّدهای دروغی، مملكت را خراب كنیم… امروز در مملكت ما اصلِ اسلامیت، اقوا است، اصل اسلامیـّت و اصل وطن‌پرستی با هم متباین نیست.» [33]

 باتوجه به عضویت اوّلیهء مصدّق در«مجمع آدمیّت»،این التقاط  فکری شاید متأثرازاندیشه های مَلکم خان بودکه درآستانهء جنبش مشروطیّت برای جلب وجذب نیروهای مذهبی،بر تطابق آزادی و آرای مدرن با اسلام تأکیدمی کرد[34].

  مصدّق به عنوان رهبریک  جنبش ملّی، به تاریخ باستانی ایران و سوابق درخشان و مفاخر تاریخی ملّت ایران عنایت کمی داشت[35]،درحالیکه فروغی درسراسرزندگی سیاسی – فرهنگی خودضمن اشاره به جایگاه بلندتمدّن و فرهنگ ایران،به خصلت صلحجو و مداراگرِ ایرانیان تأکیدمی کرد[36] ،دراین باره نیزعقایدفروغی باباورهای جواهرلعل نهرو  بسیارنزدیک بود[37].محمدعلی فروغی باتأکیدبرزبان ،تاریخ وفرهنگ وملیّت ایرانی ،می کوشیدتا«هویّت ایرانی»راجایگُرین «هویّت اسلامی»سازد،کوشش های او دربرگزاری جشن هزارهء فردوسی،تاسیس فرهنگستان ایران برای جایگُزین کردن لغات بیگانه با واژگان فارسی،تشکیل انجمن آثار ملّی جهت حفظ آثار ملّی و باستانی ایران،ساختمان آرامگاه فردوسی و … تألیف کتاب های  تاریخ ساسانیان، تاریخ ایران قدیم،تاریخ مختصر ایران  نمونه هائی ازایران گرائی عمیق فروغی بود.

 رضاشاه درمخالفت با«فرنگی مآبی»و گرایش افراطی به غرب و«غرب زدگی»می گفت:

  -«نمی‌خواهم ایرانیان را به نسخه‌ء بدِیک اروپایی تبدیل کنم.این کار ضرورتی ندارد،چون سُنّت‌های قدرتمندی پشت سرِ آن‌ها قرار دارند.می‌خواهم از هموطنانم بهترین ایرانیان ممکن را بسازم.هر کشوری قالب‌های خاص خود را دارد که این قالب باید تحوّل یابد و اصلاح شود؛ به طوری که شهروندانی تربیت شوند که نسخه‌ء دیگران نباشند.افرادی با اعتماد به نفس  بار آیند و از ملیّت خود احساس غرور کنند.»[38]

بااینحال،مصدّق ضمن مخالفت با«تجدّدگرائی دروغین»،دربارهء اصلاحات اجتماعی و تجدّدملّیِ دوران رضاشاه می گفت:

-«دیكتاتور[رضاشاه] با پول ما و به ضرر ما راه‌آهن كشید و قضاوت و دادگستری را متزلزل كرد… چون به كمیـّت اهمیـّت می‌داد بر عدّهء مدارس افزود و [چون] به كیفیـّت عقیده نداشت، سطح معلومات تنـّزل كرد. كاروان معرفت به اروپا فرستاد… اگر بتدریج كه دختران از مدارس خارج می‌شدند حجاب رفع می‌شد چه می‌شد؟ رفع حجاب از زنان پیر و بی‌تدبیر چه نفعی برای ما داشت؟ اگر خیابان‌ها اسفالت نمی‌بود چه می‌شد؟ و اگر عمارت‌ها و مهمانخانه‌ها ساخته نشده بود بكجا ضرر می‌رسید؟…»[39]

این عقاید،بعدها برغرب زدگی آل احمد و روشنفكران دینی-مانندعلی شریعتی- تأثیر داشته است.[40].بنابراین،می توان گفت که انقلاب اسلامی سال 57 و شعارهای مشترک نیروهای انقلابی(چه دینی و چه لنینی)محصول نظرات مشترکِ نیروهای ملّی و مذهبی بود.  

                                                     ***

 دکتر مصدّق و محمدعلی فروغی نمایندهء  دو روش و منشِ سیاسی متفاوت برای مدیریّت جامعهءایران بودند.این اختلاف منش و روش،متأسفانه،گاه،بازتاب ناسالمی درعرصهء سیاست  آن زمان داشت بطوریکه مصدّق-درمجلس ششم-بازبانی شدیداً آغشته به آیات واحادیث اسلامی،فروغی رابه«تجاهر در خیانت»وتجدید«عهدنامهء ترکمانچای و برقراری کاپیتولاسیون» و«تصدیق قریب بیست کرور تومان دعاوی دولت انگلیس نسبت به ایران»متهم کرد[41]،اتهام نادرست و بی پایه ای که هم شخصیّت شریف و خوشنام،حسن مستوفی الممالک(نخست وزیروقت) آنرا مردود دانست[42]وهم محمدعلی فروغی درنامهء دردآلودی،مفصلاً به آن پاسخ داده است[43]

 گفتنی است،آن زمان که فروغی به سرپرستی سیاستمدارخوشنام دیگری -بنام مُشاورالممالک- برای اعتراض به قرارداد1919 واستیفای حقوق پایمال شدهء ملّت ایران توسط دولت انگلیس (ازجمله برای ابطال همهء معاهداتی که استقلال وتمامیّت ارضی ایران راپایمال می کردند،دریافت خسارت های ناشی ازجنگ بین دولت های متخاصم وابطال همهءمعاهدات مربوط به کاپیتولاسیون) ،به«کنفرانس صلح پاریس» رفته بود،مصدّق بابی تفاوتی سئوآل انگیزی، درسوئیس به کار ِتجارت مشغول بود:

   -«درآنجا(سوئیس)بودکه قرارداد9اوت1919معروف به قراردادوثوق الدوله بین ایران وانگلیس منعقدگردیدکه بازتصمیم گرفتم درسوئیس اقامت کنم وبکارتجارت پردازم.مقدارقلیلی هم کالاکه درایران کمیاب شده بود،خریده،به ایران فرستادم»[44].

 باتوجه به اینکه قرارداد1919 باعث بروزاعتراضات عظیم ملّی وموجب مخالفت شدیدعموم سیاستمداران و روشنفکران ایران درخارج ازکشورشده بود[45]و مصدّق نیزعلت سفربه سوئیس را«به منظورمبارزه باقرارداد1919درسطح جهانی»عنوان کرده[46] ،دلیل این بی تفاوتی و بی تحرّکی دکتر مصدّق برای سفرازسوئیس به پاریس و عدم ملاقات بافروغی و مشاورالممالک دانسته نیست،امّا می دانیم که یکی ازسه عامل اصلی قرارداد1919 پسردائی متنفّذو معروف دکترمصدّق،فیروز فرمانفرما(فرزندارشدعبدالحسین فرمانفرما)بود[47]

ازاین گذشته،نخستین اقدامات اساسی برای لغوتدریجی کاپیتولاسیون،از وزارت عدلیّهء فروغی(درسال های 1290=1910و 1292 =1913)باتدوین قوانین غیرشرعیِ«اصول محاکمات»انجام شد[48].یک سال بعد(درسال1293=1914)مصدّق نیز ضمن انتشارجزوهء«کاپیطولاسیون و ایران»باکاپیتولاسیون مخالفت کرد.او با ابرازنگرانی ازاینکه«اسلام درخطراست و می بینیم[که]روزبه روزضعیف ترمی شود.اگرماقواعداسلام رامحترم می داشتیم و به حقیقت اسلام عمل می کردیم،حال وروز ِدُوَل اسلامی به این طورنمی شد»[49]کوشیدتابه ضرورت اصلاحاتی درحقوق اسلامی وتطابق آن با «عقل وشرع» تأکیدکند.

 فروغی دربارهء مخاطرات ومشکلاتِ تدوین قوانین عُرفی(غیرشرعی)برای ایجادیک دادگستری مدرن درآن زمان گفت:

«…تصوّر نکنید این کارها به آسانی انجام گرفت… لطائف الحیل به کار بردیم، با مشکلات و دسیسه‌ها تصادف کردیم… من‌جمله این که مقدّسین، یعنی مزدورهای (آنان)، چماق شریعت را نسبت به قوانین بلند کردند و در ابطال و مخالفت آنها با شرع شریف حرف‌ها زدند و رساله‌ها نوشتند که از جمله به خاطر دارم که یکی از آن رساله‌ها، اول اعتراض و دلیلش بر کفری بودن آن قوانین این بود که در موقع چاپ کردن آنها فراموش شده بود که ابتدا با بسم الله الرحمن الرحیم[اشاره] بشود… خلاصه با مرارت و خون دل فوق العاده و با رعایت بسیار ، اول قانونی که از کمیسیون گذشت قانون تشکیلات عدلیه بود که بر طبق آن عدلیهء ایران دارای محاکم صلح و محاکم استیناف و دیوان تمیز و متفرعات آنها گردیدید و دوم قانونی که گذشت،قانون اصول محاکمات حقوقی بود که تهیه آن را مرحوم مشیرالدوله دیده و زحمت گذراندنش را از کمسیون کشیده بود، اما هنوز رسمیت نیافته بود تا اول سال ۱۳۳۰ قمری یعنی ۲۵ سال پیش نوبت اولی که من وزیر عدلیه شدم آن قانون را به رسمیّت رسانیدم و حکم به اجرای آن دادم.»[50]            

                                                      ***   

 مصدّق و محمدعلی فروغی بعنوان دوشخصیّت سیاسی متفاوت،دارای مشترکات فکری و سیاسی مهمّی نیزبودند:هم فروغی و هم مصدّق خواهان استقلال و حفظ تمامیّت ارضی ایران بودندوازمحدودیت ها وضعف نهادهای مدنی  گلایه داشتند،امّاشایدمهم ترین اقدام سیاسی فروغی و مصدّق،درایت و آینده نگری آنان در دو دورهء بسیارحسّاس و بحرانی ِ تاریخ معاصر ایران بود:

  فروغی با تبعیدرضاشاه ازایران و آشفتگی های سیاسی-اجتماعی گسترده وامکان فروپاشی و تجزیهء ایران ،با اخلاق و فضیلتی استثنائی،پیشنهادِ«سر ریدر بولار» [51] سفیرکبیرِانگلستان، مبنی براعلام جمهوری درایران را ردکرد. [52]

 مصدّق نیزدر28 روزمرداد32باآینده نگری و ایراندوستی،ضمن انفعال و عقب نشینی حیرت انگیز،باعث جلوگیری ازجنگ داخلی و درنتیجه،موجب نجات ایران ازسلطهء حزب توده و اتحادجماهیرشوروی برایران گردید.

                                                      ***

 گفتنی است که قوام السلطنه و دکترمحمّد مصدّق،شخصیّت هائی بوده اند درحوزهء ملّی و منطقه ای،ولی شخصیّت محمدعلی فروغی تاسطح بین المللی ارتقاء می یابد.انتخاب فروغی به ریاست شورای جامعهء ملل(سازمان ملل امروزی)درسال 1308 شمسی،نشانهء بارزِشخصیّتِ ممتاز وی درسطح جهانی بود.فروغی بااین شعرسعدی،پیام فرهنگ ایران را در مجمع عمومی جامعهء ملل خواند:

بنی آدم اعضای یکدیگرند

که در آفرینش ز یک گوهرند

چو عضوی به درد آورَد روزگار

دگر عضوها را نماند قرار[53]

به دنبال درخواست بسیاری ازدوستان و دوستداران تاریخ و فرهنگِ ایران در داخل کشور،بزودی چاپ پنجمِ کتاب«آسیب شناسی یک شکست»به صورت«P.D.F»دراختیارآنان قرارمی گیرد.ضرورت این کار بدان خاطراست که گذشته ازنشرِمتعدّدِچاپ های نخست و ناقصِ این کتاب درایران،دربرخی کتابفروشی های خارج ازکشور(خصوصاًدرلوس آنجلس)نیزچاپ نخستِ این کتاب –به طورغیرمُجاز-به فروش می رسد.

چاپ پنجمِ کتابِ«دکترمحمدمصدّق؛آسیب شناسی یک شکست»- باالحاقات واضافات فراوان-در حدود 800صفحه منتشرمی شود،از دوستان و درخواست کنندگان این کتاب خواهشمندیم که بهاء آن را به حساب- یابه هرطریقی که خودتشخیص می دهند-برای کمک به زلزله زدگانِ استان کرمانشاه  ارسال دارند.

نشانی برای درخواست کتاب

  [email protected]

[email protected]

  

 

 

 

محمدعلی بهمنی -بی تردید-ازچهره های درخشان غزلِ معاصراست.درواقع،به همّت او -و حسین منزوی- غزل معاصربه اوج شکوفائی،خلّاقیت و نوآوری رسیده است.ما،دربخش تازه ها ازحسین منزوی و جایگاه والایِ وی درغزل معاصرایران سخن گفته ایم،امیدواریم که دربارهء شعرهای محمدعلی بهمنی نیز درآینده سخن بگوئیم.

 

 

همیشه منظر دریا وُ کوه ،روح افزاست

و منظر تو ، تلاقّیِ کوه با دریاست

نفَس ز عمق تو وُ قُلّهء تو می گیرم

به هرکجا که تو باشی،هوای من آنجاست

دقایقی است تو را با من وُ مرا با تو

نگاه ثانیه ها مات بر دقایق ماست

من وُ تو آینۀ روبروی هم شده ایم

چقدر این همه با هم یکی شدن زیباست

خوشا به سینهء تو سرنهادن وُ خواندن

که همدلی چو من،آنجا گرفته وُ تنهاست

بدون واسطه همواره دیدمت، آری:

درون آینۀ روح، جسم ناپیداست

همیشه عشق به جرم نکرده می سوزد

نصیب ما هم از این پس لهیبِ تهمت هاست

بیا ولی که بخوانیم بی هراس،از هم

که همسراییِ مرغان عشق بی پرواست

***

خلاصه تر بکن ای مرگ داستانم را
که خسته تر نکنم گوشِ دوستانم را

تمامِ طولِ شب از شوق  گریه می کردم
چگونه شرح دهم حال توأمانم را؟

چقدر دوره کُنم خویش را؟برای خدا؛
به روزِ بعد میانداز امتحانم را

برای سوختنِ من جرقه ای کافی ست
به اشتباه مباد آن که دودمانم را

چنان بسوز که دودم به چشمِ کَس نرود
به گریه باز میانداز آسمانم را

خسیس نیستم؛اما،به اهلِ ذوق ببخش
غزل غزل، همه ی یاد وُ  یادمانم را

به شیوه ای که خلاف آمدی در آن باشد
ـ شبیهِ بوسه گرفتن ـبگیر جانم را

تو مرگ نیستی؛آغازِ تازه ها هستی
بیا که با تو بیاغازم؛آن جهانم را

***

سرودمت نه به زیبایی خودت-شاید

که شاعر تو یکی چون خود تو می باید

لبم عطش زده ی بوسه نیست،حرف بزن!

شنیدنت عطشِ روح را  می افزاید

یکی قرینه تنهائی ام ،نفس به نفس

تو را پسندِ غزل های من می آراید

من من!آی…من من!دقائق گنگی است

رسیده ایم به می آید و نمی آید

همیشه عشق،مرا تا غروب ها برده است

که آفتاب از این بیشتر   نمی پاید

 

 

 

روز 26 آبان 1366 خبر درگذشت دکتر مظفر بقایی در روزنامه‌ها منتشر شد. او در فرودین ماه سال 1366 در سن 76 سالگی بازداشت شد و به مدت 8 ماه -از هنگام بازداشت تا مرگ -کوچکترین ارتباطی با خانواده‌اش نداشت. دربارهء دلایل بازداشت او،و این‌که چه کسانی این ماجرا را کارگردانی کردند سخنی گفته نشده است.

یکی از دوستان دکتر بقایی، شادروان رحیم صفّاری در نامه‌ای به ایرج افشار نوشت:

«جناب آقای ایرج افشار مدیر محترم مجله آینده

در شماره اخیر «آینده» خبر مرگ دکتر مظفر بقایی کرمانی را بطور مختصر و آمیخته به تعصبّی که چون میکروب در روح و مغز این کشور رسوخ کرده است انتشار داده بودید … و به کنایه گفته بودید که «بقایی به قدرت قوام‌السلطنه مقام و شهرت یافت و از او جدا شده و به دکتر مصدق پیوست و به او هم وفادار نماند…»

از آن جا که بنده نزدیک 50 سال در جریانات سیاسی کشور بوده‌ام و با هرسه تنی که شما از آنان نام بردید رابطه داشته‌ام و نظر به این که از مال دنیا بي‌نیاز و از نظر معلومات و مطالعات از هیچ یک دست کمی هم نداشته‌ام و محتاج هیچ یک نبوده‌ام و برای بازارگرمی و پیشرفت، وجدان خود را هرگز در گروِ وعده‌های شیطان نگذاشته‌ام، ناگزیر از این تذکر دوستانه مي‌باشم زیرا مجله آینده از مجلات بي‌ارزش زمانه نیست و در تاریخ مطبوعات ایران کمتر مجله‌ای توانسته است به حیثیت ادبی و سیاسی آینده برسد و دریغ است که صاحبان خرد و اندیشه تحت تأثیر قضاوت‌های احمقانه یا ظالمانه ابناء زمان قرار گیرند…

مظفر بقایی چندین خصیصه داشت که در جوامع شرقی عیب شناخته می شوند. پایداری و ثبات در عقیده و تقوا و طهارت بینظیر شجاعت و شهامت سیاسی، فداکاری تا پای مرگ در راه عقیده و ایمان به راستی و آزادی. بزرگترین عیب مظفر[بقایی] راستگویی بود که نخواست در یک جامعهء سراسر فساد، دروغ بگوید… بدبختانه جامعه ایرانی فقط به کسانی احترام گذاشته است که با دروغ او را فریب داده‌اند زیرا این جامعه دروغ و ریا را می پسندد…به قول محمد مسعود آیا دروغ، سرود ملی جهانیان نیست؟ …»

شادروان رحیم صفاری که در سال 1373 به دیار باقی شتافت همچنین در یادداشتی با عنوان «یادی از سقراط زمان» درباره دکتر بقایی نوشت:-«روزی که او شعار راستی و آزادی را انتخاب کرد به آن شعار مؤمن بود که نشانی از خِرَد و شرف انسانی داشت. شعاری بود که قرن‌ها در قاره آسیا به گوش کسی نرسیده بود. شعاری بود که دشمنان فراوانی داشت. شعاری بود که فقط انسان‌های پاکدامن و پاکباز دنبال آن مي‌رفتند نه شیادان و هوسبازان و عوامفریبان و فرصت طلبان»!

امروز با گذشت 30 سال از درگذشت دکتر مظفر بقایی، آگاهی از افکار، اندیشه‌ها، روش و منش اخلاقی و سیاسی این چهرهء آزادیخواه تاریخ معاصرایران باید مورد توجه نسل جوان قرار گیرد.

حمید ایراندوست

 

  درهمین باره:

 

 

 

نقدی برکتاب ایران بین دو انقلاب

اشاره:

در هفته های پیش در نقدی بر کتابِ کودتا ،آخرین اثر دکتر یرواند آبراهامیان،دربارهء تاریخنویسیِ وی سخن گفته  و به  اشتباهِات مهم در کتاب«ایران بین دو انقلاب» نیز اشاره کرده ایم.مقالهء زیر،نقد دقیق و کارشناسانه دربارهء این کتاب است.

***

کتاب ایران بین دو انقلاب،‍‍[1] نوشته دکتر يرواند آبراهاميان که با ترجمه‌هاى مختلف و توسط ناشران جداگانه به چاپ‌هاى پیاپی رسیده، اندک اندک با گذشت زمان، به عنوان یکی از منابع پژوهشی پایه‌اى معتبر مورد استفاده گسترده قرار می گیرد. اما درکمال شگفتی، جدای یقین بدون ابراز تردیدی که آبراهامیان به هر آن چه می گوید دارد، تصویر شماتیک و بسیار ساده شده ای که از واقعیات بغرنج تاریخی در نوشته هایش ارائه می کند، و خودداری از ذکر واقعیات مغایر با نظراتش، از جمله در کتاب مورد بحث ما، همچنین اشتباهاتی دارد که زمانی که چاپ نخست آن را خواندم به شک ‌افتادم نکند به دلیل عجله در انتشار به این شکل طبع شده و در چاپ های بعدی اصلاح شود، هرچند چاپ های بعدی هم همین بود. نادرستی‌ها چنان پرشمار بود که به زحمت نسخه انگلیسی کتاب را به دست آوردم ولی چند موردی که دیدم به جز اشتباهات جزیی مترجمان، بقیه عیناً در نسخه انگلیسی هم وجود داشت.

اما این که چرا در نوشتن مطلبی در این خصوص تعلل کردم، گذشته از این که انتظار داشتم شخص ذیصلاح تری به این کار بپردازد، به دلایل دیگری از جمله این هم برمی گشت که اگر لازم بود اشتباهات کتاب‌ گردآوری و بررسی مى‌شد، نقد آن کتابی دست کم هم اندازه با کتاب اصلی مى‌شد. به همین دلیل اینجا هم قصد و مجال این کار را ندارم، اما از آن جا که به دلایل چندی و مهم تر از همه، تنبلی پخته خوارانی که حوصله تعمق در آن چه می خوانند و رجوع به منابع اصلی را ندارند و صرف اشتهار نام کتابی برایشان کافیست، مرتباً گاه با ذکر ماخذ و گاه متاسفانه بدون ذکر آن، به نوشته‌هاى این کتاب ارجاع داده مى‌شود و بیم آن می رود که در آینده، این نیز بر ابهام رویدادهای به خودی خود مبهم تاریخ معاصر ایران بیافزاید، به ناچار و به اختصار به چندین مورد آشکار اشاره مى‌کنم.

 گرچه مواردی که انتخاب شده تنها چند سطر از سرفصل هایی است که انتظار می رفت دکتر آبراهامیان تسلط بیشتری بر آن ها داشته باشد، و گمان می کنم همین تعداد اشتباه برای نشان دادن میزان اعتبار کتاب کافی باشد، با این همه اگر کسی می پندارد که اشکالات تنها منحصر به همین موارد یا همین کتاب ایشان است، می توان به راحتی سرفصل های دیگری از هر یک از کتاب هایشان را برگزید تا یقین پیدا کرد که مشکل کار ریشه ای است.

اگر هم کسی مدعی شود که چنین اشتباهاتی تاثیری در ارزش کتاب ندارد، بهتر است بگوید پس ارزش کتاب دقیقاً بابت چه چیزی است؟ آبراهامیان در نوشته هایش برخلاف پژوهشگران پرارجی مانند محمدعلی (همایون) کاتوزیان و ماشالله آجودانی، هرگز نظریه بدیع و تازه ای ارائه نکرده و جدای از تحلیل ها و نتیجه گیری هایش که می توان مانندش را در نویسندگان هم سو با او هم دید، ارزش اصلی کتابش در داده هایی است که نقل کرده و اگر درست همین داده ها با بی دقتی نقل شده باشند، و دیگر نتوان به آن به عنوان منبعی قابل اعتماد برای ذکر داده هایش اعتماد کرد، کل اعتبار آن از دست می رود.

می توان حتی به عذر عدم تسلط کافی آبراهامیان به زبان فارسی متوسل شد و گفت اگر نویسنده این مقاله هم می خواست به صرف داشتن اطلاعاتی اجمالی، کتابی در باره تاریخ کشور دیگری بنویسد، نتیجه کارش بهتر از این نمی شد. قطعاً سخن درستی است، اما نکته این جاست که من، اصولاً اجازه چنین کاری را به خود نمی دهم.

برای آن که جای اما و اگری نماند، اشکالاتی که در پی خواهند آمد هیچ کدام ارتباطی با نتیجه گیری ها و تحلیل های دکتر آبراهامیان ندارد و گرچه گاه چنان بدیهی هستند که نیازی به ذکر منبع هم ندارند، با این همه برای اطمینان بیشتر خواننده، کوشش شده منابع آن ها هم ذکر شوند.

نخست وزیری مصدق

• “عبدالعلی لطفی، قاضی ضد روحانی که در بازسازی نظام قضایی به رضاشاه کمک کرده بود.”(ص248)لطفی از قضات قدیمى‌بود که اتفاقاً روحانی‌زاده و تحصیل کردة نجف، دارای جنبة مذهبی و “ملای کلاهی شده (مکلا) و صاحب اطلاعات وسیع در فقه اسلامی بود” [2]و شرکتش در پایه گذاری دادگستری عرفی هم الزاماً به معنی “ضد روحانی بودن”ش نمى‌شود.
• “زاهدی، ستوان سابق قزاق که با جنگلی‌ها جنگیده و در زمان رضا شاه به درجه سرهنگی رسیده بود.”(ص250) زاهدی در زمان احمد شاه قاجار و پیش از شاهی رضا شاه، به درجات سرهنگی و سرتیپی رسیده بود.[3]
• “زاهدی و کمیتة مخفی‌اش، با کمک روزولت، افسرانی را که پست‌های حساس داشتند به خدمت گرفتند: سرهنگ نصیری، فرمانده گارد شاهنشاهی؛ سرتیپ گیلانشاه، فرمانده نیروی هوایی؛ سرلشکر تیمور بختیار، عموی ملکه ثریا و فرمانده لشکر زرهی کرمانشاه؛ سرهنگ اردوبادی، رئیس ژاندارمری؛ سروان معتضد، رئیس پلیس مخفی؛ سرگرد قره‌نی، فرمانده لشکر موتوریزهء رشت؛ و مهمتر از همه، مهره‌هاى حساسی از قبیل فرماندهان تانک پادگان تهران مثل سرهنگ غلامرضا اویسی و سرهنگ محمد خواجه نوری.”(ص251) گیلانشاه در آن زمان افسر بازنشسته بود و بعدتر دوباره به خدمت دعوت و فرمانده نیروی هوایی شد. تیمور بختیار عموی ثریا نبود، (البته این اشتباه از مترجمین است که ضمناً ژنرال یا تیمسار را که شامل چند درجه است، سرلشکر ترجمه کرده‌اند) در آن زمان درجه سرهنگی داشت و “فرمانده تیپ کرمانشاه” بود نه لشکر.[4] ژاندارمری سازمانی نظامى‌بود و فرمانده داشت، رییس، عنوانی مختص پلیس یا ادارات غیرنظامى‌است. فرمانده ژاندارمری در آن زمان هم سرتیپ محمود امینی بود و سرهنگ منصور طالب‌زاده اردوبادی با درجه سرهنگی نمى‌توانست فرمانده ژاندارمری باشد. نه معلوم است که سروان معتضد چه کسی است و نه پلیس مخفی که او رییسش بوده کدام واحد و سازمانی است. قرنی( و نه قره‌نی چنان که مترجم ترجمه کرده و نام یک ساز است) سرهنگ و فرمانده تیپ مستقل رشت بود نه سرگرد و فرمانده لشکر موتوریزه.[5] اصولاً رسیدن یک سرگرد به فرماندهی لشکر در ارتش امکان پذیر نبود. مهم تر از همه اویسی در 28 امرداد گویا نه جزو “فرماندهان تانک پادگان تهران” بود و نه معلوم است که “پادگان تهران” کدام یگان نظامى‌بوده. نام سرهنگ علی خواجه نوری هم در کتاب غلامرضا نجاتی تنها به عنوان یکی از نظامیانی که “با کودتاچیان ارتباط داشته اند و یا فرصت طلبانی بوده اند که در ساعت آخر روز 28 مرداد به دشمن پیوسته اند”[6] آمده و دست کم در چند منبعی که دیدم نامش به عنوان یکی از “فرماندهان تانک” و “افسرانی که پست‌های حساس داشتند” و “زاهدی و کمیتهء مخفی اش، با کمک روزولت[…]به خدمت گرفتند.” نیامده.
• “سرتیپ افشارطوس، پشتیبان اصلی مصدق در بین نظامیان را کشتند و جنازة مثله شده‌اش را چون هشداری به دیگر افسران هوادار مصدق در بیرون شهر تهران رها کردند.”(ص251) افشار طوس به نحو فجیعی کشته شد و جسدش را هم مخفیانه در اراضی تلو دفن کردند، اما نه مثله شد و نه جنازه‌اش”را چون هشداری به دیگر افسران هوادار مصدق در بیرون شهر تهران رها کردند.”[7]
• “فرمانده ارتش که هوادار مصدق بود، با کسب اطلاع نهانی از طریق شبکة نظامى‌حزب توده، نصیری و گارد شاهنشاهی او را به محض ورود به اقامتگاه نخست‌وزیر محاصره کرد.[…] جبهة ملی برای تعیین سرنوشت سلطنت کمیته‌اى تشکیل داد، […] در بعضی شهرستان‌ها چون رشت و انزلی، حزب توده ساختمان شهرداری را اشغال کرد. صبح روز بعد مصدق پس از مصاحبه ای سرنوشت ساز با سفیر امریکا – که در صورت اعاده نظم و قانون قول کمک داد – به ارتش دستور داد خیابانها را از هرگونه تظاهراتی پاک سازد. […] زاهدی به فرماندهی سی و پنج تانک شرمن ، اقامتگاه نخست وزیر را محاصره و پس از 9 ساعت نبرد، مصدق را بازداشت کرد. سروصدای حادثه را شعبان بی مخ که تظاهرات پر سروصدایی از محله بدنام شهر به سوی بازار راه انداخت و ژاندارمری که حدود هشتصد روستایی را از اصطبلهای سلطنتی ورامین به مرکز تهران سرازیر کرد، تدارک دیدند. […] وزرای اصلی کابینه، ازجمله ابوالقاسم امینی[…]بازداشت شدند. […] چون اعضای مخفی حزب توده در چهار سال بعد کم کم آفتابی شدند، نیروهای امنیتی چهل مقام حزبی را اعدام کردند.” (ص252) نصیری نه بلافاصله، بلکه پس از معطل شدن فراوان بازداشت شد. نقش فرمانده ارتش کذایی که با کسب اطلاع نهانی از طریق شبکة نظامى‌حزب توده نصیری را بازداشت کرده هم در این میان مشخص نیست. سرهنگ ممتاز پس از تماس تلفنی با سرتیپ ریاحی و اطلاع دادن به ایشان در باره مراجعه نصیری به خانه مصدق، با دستور ریاحی، نصیری را بازداشت می کند. جبهه ملی هم معلوم نیست کدام کمیته را برای “تعیین سرنوشت سلطنت” تشکیل داده. هواداران حزب توده و حزب ایران در رشت مجسمه شاه را پایین کشیدند و در انزلی موفق به این کار نشدند، گزارشی از اشغال ساختمان شهرداری در شهرستان ها از جمله این دو شهر توسط توده‌اى‌ها هم در منابع نیامده.[8] سفیر امریکا، بنا به گزارش رسمی که پس از دیدارش تنظیم و به وزارت خارجه ارسال کرد، صرفاً درخواست نمود که محافظت بیشتری از اتباع امریکا به عمل آید یا در صورت عدم تمایل به حضور آنان، اعلام شود تا از کشور خارج شوند، به هیچ وجه هم قول کمک” در صورت اعاده نظم و قانون” را نداد.[9] شمار “سی و پنج تانک شرمن” محاصره‌کننده خانه مصدق هم احتمالاً بیش از واقع، و شمار 27 تانک که آبراهامیان، خود در جای دیگری آن را ذکر کرده[10] و در گزارش کیهان همان زمان هم آمده،[11]درست تر است. زاهدی هم فرماندهی تانک‌هاى محاصره کننده خانه مصدق را به عهده نداشت و مصدق هم نه تنها آن روز و آن جا بازداشت نشد، بلکه فردا عصر و در خانه مادر مهندس معظمى‌خود را تسلیم کرد.[12]شعبان جعفری در روز 28 امرداد زندانی بود و نمی توانست نقش موثری درراه انداختن “سروصدای حادثه” داشته باشد.[13] سازمان دهی مخالفان مصدق به دست طیب و طاهر حاج رضایی، حسین و نقی اسماعیل پور و محمود مسگر و بیوک صابر انجام شد.[14] وزیر دربار گرچه اسماً وزیر بود ولی مانند دیگر وزرا جزو کابینه یا هیأت دولت نبود، چه رسد به این که وزیر اصلی کابینه باشد. ضمن این که ابوالقاسم امینی هم نه وزیر، بلکه کفیل وزارت دربار بود و بازداشتش هم نه به خاطر وزارت در کابینه مصدق، بلکه برای این بود که در بازداشت چند روز قبلش در زمان مصدق نامه ای به او نوشته و در آن به شاه بی احترامی کرده بود. آخر سر این که قاعدتاً منظور از” اعضای مخفی حزب توده”  و “مقام حزبی” کادرهای حزب توده است و نه اعضای سازمان افسران حزب که مقام حزبی نداشتند. بر این اساس مشخص نیست که شمار چهل اعدامى‌مربوط به چه محدوده زمانی و شامل چند سال است .  

حزب توده ایران

“حزب توده بلافاصله پس از تبعید رضاشاه و آزادی زندانیان سیاسی “نه چندان خطرناک” ظهور کرد. بیست و هفت تن از اعضای جوان تر پنجاه و سه نفر مارکسیست مشهور که در سال 1316 زندانی شده بودند، در 7 مهرماه – سیزده روز پس از تبعید رضاشاه – در تهران گرد هم آمدند و تشکیل سازمانی سیاسی با عنوان بلندپروازانه حزب توده ایران را اعلام داشتند. ” (ص253)

• رضا شاه در 25 شهریور از پادشاهی استعفا داد و در 5 مهر در بندرعباس سوار بر کشتی بندرا عازم تبعید شد،[15] اگر رضاشاه را از همان زمان استعفا تبعید شده فرض نکنیم، تا همین جا، سیزده روز پس از تبعید رضاشاه درست نیست. از این مهم تر تاریخ اعلام تشکیل حزب توده ایران در 7 مهر است که احتمالاً بر اساس نوشته عبدالصمد کامبخش بوده، [16]اما گرچه در منابع اغلب تنها از ماه این رویداد نام برده شده، با اطمینان می توانیم بگوییم که روز هفتم قطعاً درست نیست. نورالدین کیانوری از روز دهم مهر[17] و ضیاالدین الموتی از 15 مهر یاد می کنند،[18] با این همه قابل استناد ترین تاریخ، روز 18 مهر است که فردای این روز، سلیمان میرزا اسکندری به سرهنگ سلیوکف، افسر اطلاعات ارتش سرخ بازگو کرده.[19]
• مبنای تقسیم بندی زندانیان سیاسی به دو دسته خطرناک و نه چندان خطرناک در عبارت ” آزادی زندانیان سیاسی “نه چندان خطرناک” ” هم مشخص نیست، چرا که اساساً معیار آزادی، بر مبنای میزان خطر زندانیان نبود. چنان که بزرگ علوی می گوید، در روز 28 شهریور پس از آن که قانون عفو عمومی به تصویب مجلس رسید، “سی و چند نفر از پنجاه و سه نفر” از زندان آزاد شدند.[20] در واقع بنا به توضیحات دقیق تر انور خامه ای پس از صدور فرمان عفو، کمیسیون مربطه چنین تشخیص داد که چون جرایم سیاسی در دوره رضاشاه، به استثنای مواردی مانند پرونده پنجاه و سه نفر، در دادگاه های نظامی رسیدگی می شد، کسانی که دردادگاه های نظامی محاکمه شده بودند، محکومان سیاسی و کسانی که در دادگاه های دادگستری محاکمه شده بودند، محکومان عادی هستند، پس در 28 شهریور کل زندانیان سیاسی محکوم دادگاه های نظامی و نیز کسانی که مانند پنجاه و سه نفر در دادگاه های دادگستری محکوم شده بودند، تنها احکام پنج سال و کمتر داشتند با بخشوده شدن یک چهارم محکومیتشان  آزاد شدند.[21]
• در خصوص جمله “بیست و هفت تن از اعضای جوان تر پنجاه و سه نفر” هم ضمن این که معلوم نیست جوان تر بودن این اعضای پنجاه و سه نفر به چه استنادی مشخص شده، اصولاً این تعداد چنان که ایرج اسکندری برخی نام هایشان را ذکر کرده، شامل افرادی جز اعضای  پنجاه و سه نفر  مانند عباس اسکندری، سید جعفر پیشه وری، عبدالحسین نوشین، رضا روستا، ابوالقاسم موسوی، عبدالقدیر آزاد، اسماعیل و علی امیرخیزی، هم هست.[22]

” بنیانگذاران حزب توده غالباً جوان، ساکن تهران و فارسی زبان بودند؛ حال آن که رهبران کمونیست بازمانده، میانسال، آذربایجانی و آذری زبان بودند. در حالی که بنیانگذاران حزب توده روشنفکران دانشگاه دیده ای بودند که از طریق جنبشهای دست چپی اروپای غربی به مارکسیسم دست یافته بودند، رهبران کمونیست، فعالان و روشنفکران خودآموخته ای بودند که از طریق لنینیسم حزب بلشویک روسیه به همان مقصد رسیده بودند. در حالی که بنیانگذاران حزب توده، این مارکسیست های تحصیلکرده اروپا، سیاست را فقط از چشم انداز طبقاتی می دیدند، رهبران کمونیست، با تجربه کردن کشتارهای قومی و قیامهای محلی خیابانی و میرزا کوچک خان، جامعه را علاوه بر چشم انداز طبقاتی، از منظر قومی نیز می نگریستند. این تفاوتها در سالهای 1320 -1322 آشکار نبود اما در سالهای بعد علنی شد.” (ص255)

• این هم باز نمونه دیگری از نتیجه گیری های کلی دکتر آبراهامیان است که نیاز به ذکر منبعی هم برایش نمی بینند. گرچه حزب کمونیست ایران اساساً ریشه در میان کارگران آذری زبان آذربایجانی صنعت نفت باکو داشت، اما شماری از رهبران آن ارمنی، تهرانی یا از استان های دیگر ایران بودند و با وجود تصفیه های استالینی، بیشتر هم از بین رفته، یا در ایران نبودند. در واقع عملاً جز سیدجعفر پیشه وری و سلام الله جاوید،[23] کسی از این افراد که در ایران مانده و آن زمان فعالیت سیاسی داشته باشد باقی نمانده نبود که بتوانیم آن را به عنوان یک گروه جداگانه در برابر رهبران حزب توده ایران قرار داده و به نتیجه گیری خاصی برسیم.
• آبراهامیان در ادامه با همان شیوه ای که در سراسر نوشته هایش در پیش گرفته، ایده ای اساساً ناروشن، غیر دقیق ولی واقع نما را گرفته و با پرورش آن به نتایج نادرستی می رسد. نگاهی به ترکیب کمیته بنیان گذاران حزب توده ایران، یعنی “کمیته ایالتی تهران که تا تشکیل کنگره وظیفه کمیته مرکزی را نیز بعده داشت”[24] به خوبی نشان دهنده این واقعیت است. در واقع از میان این افراد یعنی ” سلیمان محسن اسکندری 2. ایرج اسکندری 3. دکتر رضا رادمنش 4. دکتر مرتضی یزدی 5. دکتر محمد بهرامی 6. نورالدین الموتی 7. عبدالصمد کامبخش 8. رضا روستا 9. اردشس آوانسیان 10. محمود بقراطی 11. دکتر فریدون کشاورز 12. عبدالحسین نوشین 13. علی امیرخیزی 14. محمدعلی شریفی 15. مهدی کیمرام”[25] اگر حتی سیدجعفر پیشه وری را هم که به گفته ایرج اسکندری جزو این ترکیب بود “ولی بعد از اردشیر رنجید و قهر کرد و رفت”[26] را هم به حساب نیاوریم و مرتضی یزدی و فریدون کشاورز را هم که در دوران تحصیل در اروپا گرایش خاصی به مارکسیسم نداشتند و طبعاً “طریق جنبشهای دست چپی اروپای غربی به مارکسیسم” دست نیافته بودند را به صرف تحصیل در اروپا شامل این تعریف نویسنده بدانیم، باز تنها شش نفر از پانزده نفر عضو کمیته، یعنی چهل درصد رهبران حزبی شامل این تعریف می شوند، و این به خودی خود اساس نظریه پردازی بعدی دکتر آبراهامیان را که قصد دارد با آن شکل گیری فرقه دموکرات آذربایجان را، که گرچه زمینه های قومی داشت ولی اساساً جریانی به دقت برنامه ریزی شده توسط حزب کمونیست اتحاد شوروی و نهادهای دولتی و امنیتی آن کشور بود، تحلیل و تبیین کند زیر سوال می برد. بگذریم که ” جنبشهای دست چپی اروپای غربی” در زمان تحصیل اینان، به جز اندکی در ایتالیا و آلمان، به شدت زیر نفوذ نظری و عملی کمینترن و در اصل اتحاد شوروی بودند و اساساً خود از منابع نظری آن الگو برداری می کردند.

سازمان افسران حزب توده ایران

“اگرچه حزب توده سازمان نظامی اش را تا پس از سال 1328 تشکیل نداد، خود افسران هوادار حزب از سال 1323 گروههای غیر رسمی تشکیل داده بودند. این گروهها به چند دلیل به سازمانهای رسمی مبدل نشدند. نخست این که بیست افسر چپ گرا مستقر در شمال خراسان در مرداد 1324 شورش کرده و بدون اجازه حزب کوشیده بودند در بین قبایل ترکمن شورشی برانگیزند”(ص305)

 ارتباط سازمانی افسران با حزب، و سازماندهی و آموزش سیاسی آن ها از طریق مسئولی که حزب برای افسران تعیین کرده بود دست کم از سال 1321 وجود داشت.[27] ضمناً شمار افسران قیام کننده در خراسان هم نوزده نفر به علاوه یک سرجوخه و پنج سرباز وظیفه بود.[28]

“دوم آن که در پی قیام خراسان، دولت چهل و سه افسر چپگرای دیگر را دستگیر کرد ]…[ سوم این که شورش در آذربایجان و کردستان حدود سی افسر را به فرار و پیوستن به شورشیان وا داشت. بیست نفر از آنان اعدام شدند. و سرانجام این که حزب توده، نگران حفظ موقعیت خود، در اواخر سال 1325 به هوادارانش در نیروهای مسلح دستور داد که گروههای غیر رسمی خود را منحل کنند. فقط پس از ممنوعیت قانونی سال 1328 بود که حزب توده سازمان نظامی اش را پدید آورد.”(ص306)

• تعداد افسران دستگیر شده به مراتب بیشتر بود و از میان آنان حدود شصت نفر به کرمان فرستاده شده، در باشگاه افسران آن جا زندانی شدند که  چهل نفر از این تعداد عضو سازمان نظامیان حزب توده بودند.[29]
• شمار افسرانی که به شورشیان پیوستند به مراتب بیش از سی تن است، عامل واداشتن آنان در پیوستن به شورشیان آذربایجان هم دست کم در مورد بازماندگان قیام خراسان که در دهکده شاه اولان آذربایجان شوروی ساکن بودند، نه خود این شورش، بلکه هدایت مستقیم اتحاد شوروی بود. تعداد افسران محکوم به اعدام نیز تنها در آذربایجان 22 افسر و نیز یک استوار هوایی و در کردستان 3 افسر و نیز 10 نفر درجه دار ارتشی و نیروی انتظامی بود.[30]
• چنان که گفتیم در این زمان سازمان افسران منسجمی با هیات اجراییه وجود داشت، نه گروه های غیر رسمی. غیر قانونی شدن حزب هم در سال 1327 بود و نه 1328، ضمناً سازمان افسران اندکی پیش از غیرقانونی شدن حزب در یک ائتلاف سیاسی به آن پیوسته، با نزدیکی هرچه بیشتر در سال های آینده، نهایتاً در 1329 یا 1330 از نظر سازمانی هم به آن ملحق شد.[31]

______________________

پانویس ها:

[1] . همه شماره صفحه های مورد اشاره در نوشته از این نسخه است: یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمة کاظم فیروزمند، حسن شمس آوری و محسن مدیر شانه چی، تهران، نشر مرکز، چاپ چهارم،1380. البته در چند مورد و نه کل استنادات ترجمه فارسی بانسخه انگلیسی هم مطابقت داده شد که مغایرت چندانی به چشم نخورد. لذا با توجه به عدم مشاهده مغایرت مهم، و این که  هدف این نوشته هم پژوهشهای فارسی است که به ترجمه فارسی کتاب آقای آبراهامیان استناد می کنند،  از تطبیق کامل متن اصلی و ترجمه صرف نظر شد. اگر هم احیاناً اشتباهی در ترجمه پیش آمده، گناهش بر گردن مترجمان و نیز ناقدانی که تا کنون به آن اشاره نکرده اند!

[2] . منصوره پیرنیا، کیهان از هیچ تا کهکشان، مریلند، انتشارات مهر ایران، 1388، ص36.

[3] . مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات: اردشیر زاهدی به روایت اسناد ساواک، تهران، انتشارت مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378، ص 8.

[4] . غلامرضا نجاتی، مصدق؛ سالهای مبارزه و مقاومت، جلد2، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، ص 87.

[5] . یحیی آریابخشایش، رشت بین دو کودتا، فصلنامة مطالعات تاریخی، سال اول، شماره‌ی3، تابستان 1383، ص 60.

[6] . غلامرضا نجاتی، پیشین،جلد2، ص 12.

[7] . ن.ک: حسینقلی سررشته، خاطرات من (یادداشتهای دورهء 1334-1310)، تهران، کتیبه، 1367. و محمد ترکمان، توطئه ربودن و قتل سرلشکر افشارطوس رئیس شهربانی حکومت ملی، تهران، موسسه خدمات فرهنگی رسا، 1363.

[8] . یحیی آریابخشایش، پیشین، صص 80-55.

[9] . احمدعلی رجائی و مهین سروری (رجائی): اسناد سخن می گویند، جلد 2، تهران، انتشارات قلم، 1383، صص 1187-1183.

[10] . یرواند آبراهامیان، ملی شدن نفت، کودتا و دیوار بی اعتمادی، به نقل از محمد جعفر محمدی، راز پیروزی کودتای 28 مرداد، تهران، نشر اختران ، 1385، ص184.

[11] . غلامرضا نجاتی، پیشین، ص 125.

[12] . همان، صص 137-125.

[13] . شعبان جعفر و هما سرشار: خاطرات شعبان جعفری، تهران، نشر ثالث، چاپ دوم، 1381، صص 161-160. به روایت خودش او در روز بیست و هفتم، پس از آن که با اکراه حاضر به دیدن پروین آژدان قزی شده، در جواب درخواست او برای دادن پیامی به بیرون، صرفاً گفته،”والا میخوای بری برو، بچه ها خودشون میدونن چکار کنن!”

[14] . http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB435/

[15] . فرهاد رستمی، پهلوی ها، جلد 1، تهران، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378، ص60.

[16] . عبدالصمد کامبخش، شمه ای در باره تاریخ جنبش کارگری ایران (سوسیال دمکراسی انقلابی، حزب کمونیست ایران، حزب توده ایران)، چاپ ششم ،تهران، انتشارات حزب توده ایران،1360، ص51.

[17] . نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، انتشارات اطلاعات، 1371، ص 67.

[18] . ضیاءالدین الموتی، فصولی از تاریخ مبارزات سیاسی و اجتماعی ایران، تهران، شرکت انتشارات چاپخش، 1370، ص348. منبع دیگری که تاریخ پانزدهم مهر را ذکر کرده این است: حزب توده از شکل گیری تا فروپاشی (1368 – 1320)، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 138، ص93.

[19] . Cosroe Chaqueri, “Did the Soviets play a role in founding the Tudeh Party in Iran?” Cahiers du Monde russe, 40/3, Juillet-septembre 1999, p. 504

[20] . بزرگ علوی، پنجاه و سه نفر، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ جدید ، 1357، ص241.

[21] . انور خامه ای، پنجاه نفر و سه نفر، تهران، انتشارات هفته، بی تا، ص 237.

[22] . ایرج اسکندری، خاطرات ایرج اسکندری، تهران، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، 1372، صص 117-111.

[23] . ت.ا(تقی) ابراهیموف (شاهین)، پیدایش حزب کمونیست ایران، ترجمه ر.رادنیا، تهران، نشر گونش، 1360، ص193 و ص238.

[24]. علی زیبایی، کمونیزم در ایران، تهران، بی نا، 1343، ص232.

[25] . همان.

[26] . ایرج اسکندری، پیشین، ص 130.

[27] . محمد حسین خسروپناه، سازمان افسران حزب توده ایران 1333-1323، تهران، شیرازه، 1377، صص 23-20.

[28] . همان، ص50.

[29] . همان، ص70.

[30] . همان، صص107-106.

[31] . همان، صص121-117. و علی زیبایی، پیشین، صص632-631.

بخش نخست

بخش دوم

*آبراهامیان- در اظهارنظری حیرت انگیز- معتقد است که در روز ۲۸مرداد «سرلشکر زاهدی به فرماندهی ۳۵ تانک شرمن، اقامتگاه مصدّق را محاصره کرد و پس از ۹ ساعت نبرد، مصدّق را بازداشت کرد»!

*برخلاف نظر آبراهامیان -مبنی براینکه: «حزب توده، مُسلّح نبود» و «برنامه‌ای برای تصرفِ قدرت سیاسی نداشت» -برنامه‌ها و بیانیه‌های رهبران حزب توده نشان می‌دهند که آنان، حزب توده را «تجلّی ارادۀ ملّت ایران» می‌دانستند و «حزب ما» را مترادفِ «ملّت ما» بشمار می‌آوردند. در پائیز سال ۱۳۳۱ حزب توده با انتشار «برنامه»‌ای، رسماً خواستار برانداختنِ نظام سلطنتی، تغییر قانون اساسی و استقرار «دموکراسی توده‌ای» شده بود.

***

چنانکه گفته ایم:مسئلۀ نفت و پایان دادن به اجحافات دیرپای شركت نفت انگلیس از دیرباز آرزوی بسیاری از سیاستمداران ایران بود،مثلاً رضاشاه در سال 1307/1928 از طریق مصطفی فاتح به «سرجان كدمن» (رئیس شركت نفت انگلیس) پیغام داده بود:

-«اولیای شرکت نفت باید بداند که دولت و ملّت ایران از امتیازنامۀ دارسی  راضی نیست و باید -هرچه زودتر-امتیاز جدیدی که منافع ایران را به نحوِ اکمل تأمین نماید،تنظیم گردد…ایران دیگر نمی‌تواند بیش از این تحمّل كند كه عواید سرشار نفتِ آن به جیب بیگانگان برود و خود، از آن محروم باشد»(1).

 

در ادامهء این كشاكش‌ها، به سال 1311/1932 رضاشاه در جلسۀ هیأت وزیرانش با عصبانیـّت، متن قرارداد 1901 ویلیام ناكس دارسی را پاره كرد و در میان شعله‌های آتش انداخت(2) ، اقدامی كه با رضایت مصدّق نیز همراه بود(3).

موضع رضاشاه علیه انگلیسی‌ها چنان تند و نامتعارف بود كه در گفتگو با سفیر افغانستان تأكید کرد:

-«حاضرم كار با انگلیس به اسلحه بكشد ولو جانم در خطر باشد.»(4).

ما-درمقاله ای – به دوران حکومت رضاشاه پرداخته ایم و در«حکومت  رضاشاه و دستِ انگلیسی ها»،افسانۀ انگلیسی بودنِ رضاشاه را مورد نقد قرار داده ایم.آبراهامیان در بارۀ رضاشاه-به درستی- می نویسد:

-«رضاشاه قرارداد 1919 انگلیس و ایران را پاره کرد،با اتحادشوروی یک معاهدۀ بیطرفی امضاء کرد،و خروج نظامیان و مشاوران مالی انگلیس را تسهیل کرد،تعداد کنسولگری های خارجی[خصوصاً انگلیسی] را کاهش داد و به همۀ امتیازات فرا سرزمینی قرن نوزدهمی معروف به کاپیتولاسیون پایان داد.شرکت تلگراف و امپریال بانک را که در مالکیّت انگلیسی ها بود،بازخرید و کنترُل آنها را به دست گرفت و ترجیح داد تکنسین هائی از فرانسه،آلمان،ایتالیا،چکسلواکی و سوئیس،یعنی هرجا غیر از انگلیس  استخدام کند…او درسال 1311 پس از مذاکرات طولانی و بی ثمر با شرکت نفت،امتیاز دارسی را لغو کرد»(صص52-53).

با پاره کردن و سوزاندنِ قرارداد دارسی توسط رضاشاه،دولت انگلیس به محاصرۀ دریائی و تهدیدنظامی برای اشغال نواحی نفتی ایران پرداخت به طوری که -سرانجام -رضاشاه «برخلاف میل خود»مجبور به امضای قرارداد 1312/ 1933 شد.رضاشاه در ابرازِ نارضائی از این قراردادِ تحمیلی گفته بود:

-«عجب!این کار که به هیچوجه شدنی نیست.می خواهید که ما سی سال برگذشتگان برای این کار  لعنت کرده ایم،پنجاه سالِ دیگر  موردِ لعن ِ مردم و آیندگان بشویم»(5).

بنابراین،می توان گفت که آنهمه تحوّلات صنعتی،اقتصادی وتوسعۀ ملّی توسط رضاشاه،بدون«ملّی کردن صنعت نفت» یا بدون گرفتن وام های خارجی  انجام شده بود!

به طوری که گفته ایم،کتاب آبراهامیان،گاه از مستندات تاریخی به «نیّت خوانی»کشیده می شود،از جمله وی دربارۀ نتیجۀ مذاکرات هریمن(فرستادهء ویژۀ ترومن، رئیس جمهور آمریکا به تهران)می نویسد:

-«آنچه هریمن و لِوی[مشاورهریمن] آن را«آموزشِ»مصدّق می نامیدند،در نظرمصدّق«تاریک ساختنِ»موضوع و «اغفال کردن»بود.آنان در حالی از این مذاکرات جداشدند که شکایت می کردند مصدّق فقط می تواند به کلیّت ها فکرکند.مصدّق هم در حالی این مذاکرات را رها کرد که به آنها ظنین بود که سعی می کرده اند او را فریب دهند»(ص157).

دانسته نیست که آبراهامیان این «نیّت خوانی»یا«برداشت» را از کدام سند تاریخی استخراج کرده است؟

به نظرنگارنده، تزِ اساسی دکترآبراهامیان مبنی بر اختلاف برسرِ«کنترُل کامل و همه جانبۀ نفت توسط دولت ایران»نمی تواند«عامل قطعی و کاملِ سقوط دولت مصدّق»باشدزیرا-همانطورکه آبراهامیان نیز اشاره کرده(صص171-174) دکترمصدّق در گفتگو با«مک گی»-معاون وزارت امورخارجۀ آمریکا-پذیرفته بود که پالایشگاه آبادان را از حوزۀ ملّی کردن صنعت نفت  معاف کند، موضوعی که  هم باعث شگفتی و هم  موجب شادمانی مقامات آمریکائی شده بود(6).

آمریکا و خطر کمونیسم در ایران!

آبراهامیان در گفتگوباسایت« ایران وایر»می گوید:

-«گفتمان آن زمان،ترس از کمونیسم بود و درنتیجه، هرسیاستی باید با این مفهوم تطبیق داده می شد.آدم هائی مانند«دالِس»و«کرمیت روزولت»اگر می خواستند سرِ مادربزرگ خود را هم زیرِ آب کنند،برای مشروع جلوه دادن آن می گفتند:این کار را بخاطر مبارزه با کمونیسم انجام می دهد…هیچ مدرکی دال برخطرِ کمونیست هابرای ایران، چه از سوی اتحاد شوروی و چه از سوی حزب توده وجود نداشت.در واقع، اسناد جدید نشان می‌دهند که امریکایی‌ها اغلب در عجب بودند که چرا شوروی به ایران علاقه نشان نمی‌دهد…حتی در اوایل سال 1950، می‌بینیم که اعتراف می‌کنندخطری از جانب حزب توده موجود نیست. حزب توده در جایگاه انجام کودتا نبود.برای چنین اقدامی آماده نمی‌شد و حرفی هم از آن نمی‌زد…».

در حالیکه می دانیم از آغاز ملّی شدن صنعت نفت (1329)و تبلیغات و تحرّکات حزب توده،دولت آمریکا مقابله با نفوذکمونیست ها در ایران را جزوِ هدف های استراتژیک خود قرار داده بود.شورای امنیّت ملّی آمریکا در نشست 14 مارس1951   /23 اسفند 1329 در بارۀ ایران تأکید کرده بود:

–جلوگیری از سقوط ایران به زیر سلطۀ کمونیسم،کماکان،جزوِ مصالح ملّی آمریکا است،اعم از اینکه این سقوط نتیجۀتجاوز یا از طریق خرابکاریِ داخلی در ایران انجام شود.

-شرایط کنونی ایران و نیز تهدیدات اتحاد جماهیر شوروی ایجاب می کند که آمریکا به منظور تقویت سیاست اساسی خود،به حمایت ایران نیروی تازه ای بخشد تا امنیّت داخلی در ایران افزایش یابد و دولت و مردم ایران برای مقاومت درقبال فشارهای کمونیسم  توانمند شوند.

-دولت  آمریکا برای رسیدن به یک تفاهم منصفانه دربارۀ مسئلۀ نفت،بایدبه دولت انگلیس فشار آورَد.

-دولت آمریکا با همکاری دولت انگلیس باید دست به با طرح ها و تمهیداتی زنَد تا با خرابکاری های احتمالی کمونیست ها در ایران مقابله نماید و در صورتِ به قدرت رسیدنِ کمونیست ها در یک یا چند استانِ ایران،یا تسلط آنها بر دولت مرکزی، از دولت طرفدار غرب درایران حمایت و پشتیبانی بیشتری کند.».

الن دالِس(معاون سازمان سیا) در1951/1330 -ضمن ابرازنگرانی از انکه ممکن است تا 1سال  آینده، غرب،ایران را از دست بدهد- به بدل اسمیت(رئیس سازمان سیا)، نوشت که «زمینۀعملیّات سیا در ایران محدود است و برای مقابله با نفوذشوروی ها ،کارِ چندانی جزجنگ روانی و تبلیغاتی نمی توان کرد».

در 9 اکتبر 1951  /16مهر ماه 1330 نیز در بارۀ «عملیّات در ایران» تأکید شده:

-«سیا نمی تواند بر بحران سیاسی فوری در ایران تأثیر بگذارد،بحرانی که تنها با استفاده از روش دیپلماتیک حل و فصل می شود. مأموریت اصلی ما مقابله با فعالیت های حزب کمونیست توده بوده.این مأموریت،تنها،معطوف به هشدار به مقامات ایرانی  از خطرات کمونیسم بوده است».

بااینهمه،به نظرمی رسدکه آبراهامیان با کمرنگ جلوه دادن خطر کمونیسم در ایران،در صدد است تا تزِ اصلی کتابش مبنی بر«کودتای آمریکا و انگلیس بخاطر نفت» را برجسته کند،در حالیکه در سراسرِ اسناد منتشر شدۀ وزارت امورخارجۀ آمریکا ،بر خطرِ توسعه طلبی شوروی و اقدامات حزب کمونیست آن کشور -ازطریق حزب توده –و ضرورت مقابله با آن،تأکید شده است.

از این گذشته،بخاطرداریم که از دیرباز، روس ها متمایل به دستیابی به آب های گرم خلیج فارس بودند،تجربۀ«فرقۀ دموکرات آذربایجان»در سال1324 و مرزهای مشترکِ طولانیِ ایران با اتحاد جماهیر شوروی و امکان نفوذ و انجام اقدامات کمونیستی از طریق حزب توده، خطر«استیلای وحشت سرخ بر ایران»را دو چندان می کرد.این نگرانی ها نه از دوران آیزنهاورِ جمهوریخواه بلکه از زمان دموکرات ها موجب نگرانی دولتمردان آمریکاب ود بطوری که درسال 1952 ترومنِ دموکرات در یک تجدید نظر آشکار،«اقدام به جنگ به خاطرایران»را در سرلوحۀ سیاست های خود  قرارداده بود.

 تهدیدها و تلقین‌های شخصِ مصدّق در مذاكره با مقامات آمریكائی و نیز تظاهرات و اقدامات رادیكال حزب توده احتمال تسلّط  این حزب و نگرانی های دولت آمریكا را تقویت می کرد.مصدّق در دیداربا مقامات دولت آمریکا دائماً از«خطر استیلای كمونیسم بر ایران»یاد می کرد بطوری که در دیدار از آمریكا و گفتگو با ترومن و اچسن (وزیر امورخارجهء آمریكا) در 23 اكتبر 1951 ضمن اشاره به اوضاع بسیار بـدِ اقتصادی ایران، تأكید كرد:

-«نیروهای مسلّح و پلیس ایران مدت 2 ماه است كه هیچگونه حقوقی دریافت نكرده‌اند و خودِ این امر، به تنهائی خطر مهمی‌ بشمار می‌رود. بودجۀ دولت، با كسری حدود چهارصد میلیون تومان روبرو است و فقر و آشوب در سراسر كشور، گسترده است. معلّمین مدارس، حقوق ماهیانه‌ای به مبلغ یكصد تومان ـ كه معادل 25 دلار است ـ دریافت می‌كنند، این مبلغ به دشواری هزینۀ پرداخت اجارۀ یك اطاق را در ماه كفایت می‌كند، در نتیجه:بسیاری از معلّمین، هوادار و متمایل به كمونیسم شده‌اند، و این افكار را در سراسرِ مدارس كشور ترویج می‌دهند.»

مصدّق در مذاكرات متعـّدد با هندرسون نیز چنین وانمود می‌كرد كه:دولت آمریكا بین دولت او (مصدّق) و استقرار كمونیسم در ایران،باید یكی را انتخاب كند،مثلاً: در تاریخ 13 ژانویهء 1952 (22 دی ماه 1331) مصدّق، ضمن دیدار با هندرسون، درخواست كمك مالی فوری آمریكا برای ترمیم كسر بودجۀ جاری دولت ـ به میزان تقریبی ماهی ده میلیون دلارـ را به سفیر آمریكا تسلیم كرد.مصدّق در این دیدار با لحنی تهدیدآمیز گفت:

ـ «بدون این كمك مالی، به فاصلۀ سی روز،ایران سقوط خواهد كرد و چه بسا حزب توده قدرت را بدست گیرد».مصدّق افزود: «هرگاه او از دریافت كمك آمریكا ـ فوراً ـ اطمینان نیابد، پس از 5 روز، وی ناچار به شوروی متوسـّل خواهد شد.»

در برابرِ این«اولتیماتوم مصدّق»،هندرسون در گزارش مفصّل خود(15ژانویۀ 1952/ ۲۴ دی ماه ۱۳۳۰) به وزارت امورخارجهء آمریكا نوشت:

«1ـ ما نسبت به مسئله و اوضاع كنونی ایران ـ كه سریعاً در حال فروپاشی است ـ به ویژه دربارۀ سخنان مصدّق كه بدون دریافت كمك مالی خارجی در سی روز آینده، ایران با انقلاب مواجه خواهد شد، توجه و تأمـّل بسیار كرده ایم. ما معتقدیم كه مصدّق اینك دست به بزرگترین قمار خویش زده است كه یا برندۀ همه چیز یا بازندۀ همه چیز می‌گردد.مصدّق می‌گوید این امید را دارد كه اگر بتواند از آمریكا كمك مالی دریافت كند،تبدیل به یك قهرمان ملّی ـ حتّی بزرگ‌تر ـ شود و یك بار دیگر بر انگلیس پیروز گردد…اگر هیچ كمك خارجی دریافت نشود،وی ممكن است در لحظات آخر توسط یك مجلس، مرعوب و یا بر اثر نوعی كودتا ساقط گردد، و یا ممكن است ایران به سوی هرج و مرج و بی‌نظمی‌ برود و امكان دارد كه این بی‌نظمی‌ به پیدایش رژیم‌های مختلفی كه به احتمال قوی تحت كنترل اتحاد شوروی باشند، بیانجامد. مصدّق مشغول پروراندن این فكر در سر است تا در صورت عدم كمك مالی آمریكا یا عدم توافق با انگلیس، روس‌ها را برای كمك به ایران ترغیب نماید…مصدّق تشخیص می‌دهد كه روس‌ها ـ بدون هزینه و صرف هیچ منابعی ـ فرصت و شانس خوبی برای تسلّط بر ایران را دارند».

چند روزِ بعد (در 18ژانویه 1952/ ۲۷ دی ماه ۱۳۳۰) «ایرمن»دستیارِ اجرائیِ رئیس سازمان سیا درنامه ای برای ارائه به رئیس جمهورآمریکا ،نظرهندرسون را تکرار کرد.

خطر استیلای حزب توده:افسانه؟ یا واقعیّت؟

در اکتبر1952/مهرماه1331 سازمان سیا با اشاره به قیام 30تیر و سقوط دولت قوام، یادآور شد که اگرهرج ومرج های اقتصادی در زمان مصدّق ادامه یابد «آنگاه،حزب توده تهدیدی جدّی برای ثبات دولت مصدّق خواهد بود.حزب توده،تنها حزب سازمان یافته ای است که می تواندبا یک کودتا به قدرت برسد».

وزارت امور خارجۀآمریكا پس از ماجرای 9 اسفند 1331،از «افزایش احتمال در دست گرفتن قدرت توسّط كمونیست‌های حزب توده» ابراز نگرانی كرد:

«1 ـ هدف حزب توده حذف شاه است و بدین منظور در حال حاضر با مصدّق همراهی می‌كند تا پس از حدف شاه، تغییر موضع داده و برای حذف مصدّق كوشش نماید و فرصت به دست گرفتن قدرت توسط خود را افزایش دهد.

2 ـ مصدّق برای حذف شاه، ناگزیر به همراهی با حزب توده خواهد بود و بعد خود را در مقابل حزب توده ناتوان خواهد دید.

……………………..

5 ـ در صورتی كه مصدّق قادر به حفظ قدرت خود شود، احتمال حذف شاه از صحنۀ سیاسی ایران زیاد است و این به معنای برهم خوردن ِ فوری روابط ایران و غرب و افزایش احتمال در دست گرفتن قدرت توسّط كمونیست‌ها می‌باشد».

تظاهرات عظیم حزب توده در 30تیر 1332 درتهران-باعث حیرت و حیرانی رهبران جبهۀ ملّی شد.خبرنگارنیورک تایمز-که این گردهمائی را 100هزار نفر تخمین زده بود- هشدارداد:

-«حزب توده آنقدر طرفدار دارد که دیر یا زود-حتّی بی آنکه نیازی به استفاده از زور باشد-کشور را قبضه کند»(8).

این تظاهرات نشان داد که دغدغه های شخصیّت های ملّی و مقامات آمریکائی بیهوده نبود.به دنبال این نمایش قدرت،سفیرفوق العادۀ اتحاد جماهیر شوروی و متخصّص کودتای چکسلواکی و سرنگونی دکتر«بنِش»،رئیس جمهور چکسلواکی(1948) وارد تهران شده بود.

فصل اصلی کتاب کودتا(صص 199-268) بیشتر بازنویسی گزارش کرمیت روزولت درکتاب ضدکودتا و نیز گزارش دونالد ویلبر(ازعوامل اصلی طرح کودتا)است.در حالیکه عموم پژوهشگران مصدّقی و غیرمصدّقی(مانندسرهنگ غلامرضانجاتی، محمدعلی موحّد،محمدعلی کاتوزیان،فخرالدین عظیمی، بابک امیرخسروی،عباس میلانی و…)کتاب روزولت را «سرشار از خودستائی،ماجراجوئی و لاف وگزاف»دانسته و در استناد به آن احتیاط  کرده اند.دکتر امیر اصلان افشار،عضو«کمیتۀ آیزنهاور»و سفیرایران در آمریکا (1969-1973)که بامقامات دولت آمریکا(از جمله با ریچاردنیکسون) روابط نزدیک داشت،درگفتگو با نگارنده یادآور شده که کرمیت روزولت قبل از انتشار خاطراتش،متن آنرا به اطلاع شاه رسانده بود تا- با توجه به رونق اقتصادی ایران- نان و نوای بیشتری را نصیب خود کند.،امّا شاه به«مستر روزولت»گفته بود:

-«این لاف و گزاف هارا به دیگران بفروش!.ماالآن در اوج استقلال ملّی و شکوفائی اقتصادی  هستیم و دیگربه چشم آبی ها باج نمی دهیم».

اینکه کتاب روزولت –همانند کتاب«سقوط79»-در آستانۀ انقلاب  اسلامی 1979/1357 منتشر شده،قابل تأمّل است.

حزب توده  و تصرّفِ قدرت سیاسی!

دکتر آبراهامیان با تکیه بر گزارش سازمان سیا و سفیرانگلیس در تهران  معتقد است:

–«حزب توده مسلّح نبود.اعضای آن را در نیروهای مسلّح به حاشیه رانده بودند.این حزب از انقلاب گفتگو نمی کرد و واقعاً خود را نه برای قیام و نه برای مبارزۀ مسلّحانه آماده نمی کرد.هدف عمده و اصلیِ این حزب،تقویت و نگهداری مصدّق و به وجودآوردن یک جبهۀ واحدبود…حزب توده  طرح هائی برای اقدامات مسلّحانۀ وسیع -ازهیچ نوع-  تهیّه نکرد.این حزب بیشتر یک«لولو»بود تا یک تهدید واقعی».(صص223 ،230 و…).

این اعتقاد-که از پایه های اساسیِ تزِ آبراهامیان است-بی پایه است چرا که گفته ایم:سازمان سیا در سال1949تأسیس شده بود و به عنوان یک سازمان نوپا  درسال های1950-1953 /1330-1332 هنوز امکانی برای ارزیابی قدرت حزب تودۀ ایران نداشت.از این گذشته،با توجه به بسته شدن سفارت انگلیس و تعطیلی تمام کنسولگری های آن کشور در ایران و اخراج کارمندان و عوامل اطلاعاتی انگلیس ازایران (در24مهرماه 1331) دولت انگلیس-عملاً-از دسترسی به اطلاعات دقیق در بارۀ رویدادهای ایران  محروم بود و تشکیلات آهنین و نظم و انضباط درونی حزب توده نیز آگاهی از کم و کیفِ تلاش ها و امکانات آن حزب را برای عوامل انگلیس و آمریکا دشوار می کرد. آبراهامیان نیز در بارۀ تشکیلات آهنین حزب توده-با تکیه برگزارش سازمان سیا(در تیر ماه1332/ژوئیهء 1953)تأئید می کند:

-«سازمان حزب توده در حفظ اسرار   بسیار کارآمد است…از فعالّت های داخلی حزب-عملاً-اطلاعی در دست نیست.در کشوری که به بی انضباطی شهرت دارد،اطلاعات به دست آمده در خصوص حزب زیرزمینی توده،فراتر از رده های پائین،اندک چیزی را فاش می کند»(9).

با چنان فقدان امکانات و فقراطلاعاتی، تا 6ماه قبل از 28مرداد (3مارس1953/ ۱۲ اسفند ۱۳۳۱) سازمان سیا ،هنوز از«قابلیّت های محدود و ناچیز خود در مقابله با کودتای احتمالی حزب توده» سخن می گفت.هم از این رو بود که ما طرح کودتای«تی.پی.آژاکس»(پاکسازی ایران از حزب توده)را یک«طرح کودکانه» نامیده ایم. ،چراکه به قول طرّاحان کودتا:

-«در آغازمعلوم شد که همه چیز با اِشکال روبرو  شده است».

برخلاف نظر آبراهامیان -مبنی براینکه:«حزب توده،مسلّح نبود »و«برنامه ای برای تصرفِ قدرت سیاسی نداشت»-برنامه ها و بیانیه های رهبران حزب توده نشان می دهند که آنان، حزب توده را «تجلّی ارادهء ملّت ایران» می‌دانستند و «حزب ما» را مترادفِ «ملّت ما» بشمار می‌آوردند به طوری که در نامه ای به دکتر مصدّق، پیروزی در مسئله نفت را به« پیروزی حزب ما،یعنی ملّت ایران»منوط کرده بودند(10).

باچنان اعتقادی، در پائیز سال 1331 حزب توده با انتشار «برنامه»ای، رسماً خواستار برانداختنِ نظام سلطنتی،تغییر قانون اساسی…و استقرار «دموكراسی توده‌ای» شده بود(11).و از همان زمان،این شعار باحروف  درشت در بالای نشریات حزب توده،دیده می شد:

-«ما شاه نمی خواهیم!برچیده باد این سلطنت!»(12).

این حزب غیرقانونی از طریق اتّحادیه‌ها،انجمن ها، سازمان‌ها،سندیكاهای مختلف و باانتشار حدود 100 روزنامه‌ و نشریـّه با نام های مختلف، دارای توان تجهیز نیروهای عظیمی بود.

دربارۀ نیروی نظامی حزب توده،آبراهامیان معتقد است:

-«طی سالیان متمادی،رکن دو ارتش به کمک «ام.آی.سیکس»به دقت،چپ گرایان را تصفیه و هم از لشکرهای زرهی و هم از پادگان ها تهران،اخراج یا دور کرده بود…کیانوری می پذیرد که حزب توده تقریباً هیچگونه دسترسی به اسلحه و مهمّات نداشت،با اینحال،حزب توده چندنفری را در سمت های بسیار حسّاس داشت»(ص281).

آبراهامیان در فرازی از کتاب  «ایران میان دو اتقلاب» تأکید می کند:

-«نظارت شخصی شاه باعث شده بود که حزب توده نتواند به بخش های حسّاس[ارتش] دست یابد»(ص307).

ما در مقالات مفصّلی از قدرت نظامی و نیروی تشکیلاتی و تدارکاتی حزب توده  سخن گفته ایم .در اینجا تنها اشاره می کنیم که در سال های 1331-1332 فعالیّت های غیرقانونی حزب توده گسترش یافته و آنرا-به مثابۀ بزرگ ترین حزب کمونیست خاورمیانه– به اوج قدرت رسانیده بود بطوریكه در اوایل سال 1332، حزب توده تنها در سازمان ایالتی تهران بالغ بر 20 هزار عضو داشت(13).

نورالدین كیانوری ،دبیر كلّ و مسئول شاخۀ نظامی حزب توده، تأكید می‌كند:

-«عناصر حزب توده در تمام واحدهای عملیـّاتی ارتش و حتّی در گارد شاهنشاهی حضور داشتند و خبرِ تمام توطئه‌ها -در همان لحظۀ تدارك -به ما می رسيد.کُلیّۀ این اطلاعات را سرهنگ سیامک و سرهنگ مبشّری-دبیران سازمان افسری- مستقیماً به شخصِ من  می رسانیدند».

   بابك امیر خسروی كه از سازمان افسران حزب توده بعنوان «سپاه عظیم و رزم‌دیدۀ توده‌ای‌ها» یاد می‌كند(15)،در گزارش دقیق و مفصّل خود،امکانات و نیروهای نظامی و تدارکاتی حزب توده را نشان داده  و نتیجه گرفته:

-«حزب توده در همۀ اركان و زوایای ارتش ـ حتی گارد جاویدان شاهی ـ رخنه كرده بود... وقتی سازمان[افسران] كشف شد، حتّی توده‌ای‌ها را به حیرت انداخت…»( 16)

آبراهامیان معتقداست که«حزب توده تقریباً هیچگونه دسترسی به اسلحه و مهمّات نداشت»(ص231-233)،درحالیکه افسران حزب توده در مقام و موقعیّتِ فرماندهی و پُست های حسّاس  می توانستند نقش بسیار مهمی در بسیج و اعزام نیرو داشته باشند.ستوان محمّد علی عموئی- تأكید می‌كند:

-«…ظرفیـّت و توان سازمان نظامی بیش از آن بود كه تنها بر آمار و ارقام افسرانِ صف یا قابلیـّت یك واحد رزمی تكیه شود، و این ناشی از موقعیـّت ویژه‌ای بود كه آن سازمان در قلب ارتش داشت و اعضایش در موقعیـّت‌های حسّاس بودند.آنان كه بر واحدهای رزمی، فرماندهی داشتند می‌توانستند در صفِ مقدّمِ قیام قرار گیرند و با آتشِ سلاح‌های خود، راه پیشرفت تودۀ مردم را هموار كنند»(17)

نفوذ و موقعیـّت افسران حزب توده در دستگاه سلطنتی آنچنان بود كه ضمن عضویّت چهار افسر وابسته به خاندان سلطنتی، سرگرد عبدالصمد خیرخواه ـ از افسران سازمان نظامی حزب توده ـ فرماندۀ گُردانِ گارد جاویدان شاهنشاهی و مأمور حفاظت از كاخ‌های سلطنتی بود!(18)و سروان ماشاالله ورقا ـ عضو سازمان افسران حزب توده و رئیس بخش مراقبت ادارۀ اطّلاعات شهربانی ـ مأمور حفظ و نگهبانی جان شاه و افراد خانواده سلطنتی در تشریفات رسمی و دیگر بازدیدها بود(19).

 ستوان یكم عبدالله مهاجرانی ازاعضای سازمان افسران با واحد تحت فرماندهی‌اش، محافظ سرلشكر زاهدی بود و خودِ او را اسكورت می‌كرد و اگر دستوری از طرف حزب برای ترورِ سرلشکر زاهدی به وی  می رسید بلافاصله اجرا می‌كرد. (20).

خطر استیلای حزب توده ،تنها ،دغدغۀ دولت آمریکا نبود بلکه بسیاری از یاران مصدّق و رهبران جبهۀ ملّی  نیز برآن تأکید می کردند بطوریکه  خلیل ملكی و دكتر مظفر بقائی حزب توده را به مثابۀ«بزرگ‌ترین خطری كه ایران و نهضت ملّی را تهدید می‌كند» قلمدادمی کردند(21).

 به اعتقاد مهندس زیرك‌زاده،(از رهبران حزب ایرانِ وابسته به جبهۀ ملّی):

«حتّی بدون كمك اتّحادیه‌های كارگری، حزب توده با این عدّه عضو در ایران آن روز، از قدرت قابل ملاحظه‌ای برخوردار بوده است و مرا عقیده بر این بود كه از اواخر سال 1324 تا مرداد 1332 حزب توده، هر وقت می‌خواست، می‌توانست با یك كودتا، تهران را تصـّرف كند».(22)

سخن زیرک زاده تأئید کنندۀ گزارش وابستۀ نظامی انگلیس در ایران(در سال 1325)است:

-«در واقع،حزب توده می تواند-هر وقت که خواست- زمامِ امور را در دست گیرد»(23).

 

دیدارهندرسون با مصدّق:چرخش بزرگ!

پس از ماجرای شبِ 25 مرداد و دستگیری سرهنگ نصیری به هنگام ابلاغ عزلِ مصدّق و تُندروی های حزب توده و برخی سران جبهۀ ملّی(خصوصاً حسین فاطمی)،هندرسون در روز 26 مرداد  شتابزده از بیروت به تهران بازگشت.او در مسیر فرودگاه تهران تا محل سفارت،شاهد تظاهرات توده ای ها علیه «امپریالیسم آمریکا»بود که شعار می دادند:«یانکی برو  گم شو!».

هندرسون با دریافت گزارش هائی از کنسولگری های آمریکا در شیراز،اصفهان و شهرهای دیگر،خواستار ملاقات فوری با مصدّق شد.وی در27مرداد طی ملاقات یکساعته بامصدّق نسبت به امنیّت جانیِ آمریکائی های مقیم ایران به مصدّق  هشدار داد و تلویحاً-به وی  وانمود کرد که شاه سرلشکر زاهدی را به عنوان دولت قانونی  انتخاب کرده است و بدین ترتیب،مشروعیّت قانونی دولت مصدّق را زیر سئوآل برد.با این ملاقات،مصدّق حمایت سیاسی آمریکانسبت به خود و کمک های مالیِ آن کشور به دولتش را در مخاطره دید.درگزارشِ رسمی هندرسون به وزارت امورخارجۀ آمریکا سخن چندانی از تهدید و هشدار به مصدّق نیست،این امر-شاید-ناشی از عُرف دیپلماتیک بوده که سفیر را از دخالت در امورداخلی کشورها  منع می کرد،ولی در همان زمان،خبرنگار«نیوزویک»از تهران مضمون این ملاقات تند و تهدید آمیز را منتشرکرد(24).سال ها بعد، سردبیران روزنامهء«داد» و«اتحادملّی»نیز مضمون تهدید آمیز آن ملاقات را-به نقل ازعلی پاشا صالح،مترجم هندرسون و مصدّق- انتشار دادند(25).

آبراهامیان می نویسد:

-«اهمیّت حیاتی این ملاقات را غالباً نادیده گرفته اند.کسانی که مصدّق را فقط می ستایند ترجیح می دهند بر این ملاقات سرپوش بگذارند»(ص247) . آبراهامیان با استناد به یادداشت های خصوصی هندرسون و آخرین گفتگو های او تأکیدمی کند که هندرسون در آخرین ملاقات -شدیداً- مصدّق را تهدیدکرد که اگرتظاهرات و اقدامات  ضدآمریکائی–فوراً- متوقّف نشود،ضمن دستورِ ترکِ آمریکائی ها از ایران،دولت آمریکا از شناسائی دولت مصدّق-به عنوان دولت قانونی-پرهیز و از حمایت مالی و سیاسی دولت وی  خودداری خواهد کرد.به اعتقاد آبراهامیان: با تهدیدهای سفیرآمریکا، «پیرمرد(مصدّق)متزلزل شده بود» و لذا،در حضور هندرسون- به فرماندارنظامی تهران تلفن کرد و دستور رسمیِ ممنوعیّت هرگونه تظاهرات را صادرکرد» (صص248-250)

بدین ترتیب، به روایت نورالدین کیانوری:

-« نزدیک به 600 نفر از افراد، مسئولین و كادرهای حزب توده دستگیر شدند و این امر، ضربۀ بسیار بزرگی بر ارتباطات حزب توده وارد آورد»(26).

مصدّق-ضمن اشاره ای گذرا به ملاقات هندرسون – می نویسد:

-«همه می دانند که عصر روز 27مرداد دستورِ اکید دادم هرکس حرف از جمهوری بزند او را تعقیب کنند و نظر این بود که از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی درخواست شود هر قدر زودتر به ایران مراجعت فرمایند…»(27).

چرخش اساسی مصدّق- چه حاصل تهدیدات هندرسون باشد،چه ناشی از عزم،  آینده نگری و انفعالِ شخصیِ مصدّق-به نظراتِ ما  در بارۀ« نقش و نقشۀ دکتر مصدّق در روز 28 مرداد »،استواری و حقّانیّت بیشتری می بخشد.

 

نظامیان هوادارِ مصدّق و «کودتا»!؟

رویداد 28 مرداد زمانی روی داد که دکترمصدّق-به عنوان وزیردفاع– تمام نیروهای نظامی و انتظامی را در اختیارداشت.از این گذشته، بسیاری از افسران بلندپایۀ ارتش  و وفاداربه شاه،یا-اجباراً- بازنشسته شده بودند و یاتحت نظر و بازداشت بودند.مغزهای متفکر و بازوهای اجرائی عملیّات«کودتا» نیز پس از رویداد شب 25 مرداد دستگیر و زندانی بودند و گارد جاویدانِ شاهنشاهی(متشکّل از 700 افسرِ زبدۀ نظامی)هم به دستور دولت مصدّق منحل شده  و سرلشکرِ بازنشسته،فضل الله زاهدی نیز،تحت تعقیب دولت مصدّق و متواری مخفی بود.

دکترآبراهامیان با آنکه ازقول نصرالله شیفته – سردبیر دکترفاطمی در روزنامۀ باختر امروز- می نویسد:«خودِ مصدّق  به پادگان ها دستور داده بود که تانک ها از پادگان ها خارج شوند تانظم و قانون را در شهر برقرار کنند»(ص257)، امّا برای اینکه تزِ اصلی کتابش(کودتا) را استوار سازد،می نویسد:

-«هنگامی که حدود 32 تانک -همراه با کامیون های نفربَرِ پُر از سرباز-اجازه یافتند از سربازخانه های خود خارج شوند،نه به طرف دار  و دستۀ آشوبگر بلکه،مستقیماً به طرف هدف های استراتژیکی که[قبلاً] در طرح های اصلی کودتا برای آنها  تعیین شده بود،حرکت کردند»(ص257).

این نظرِ آبراهامیان،فاقدِ پایۀ  واقعی است گوئی که نظامیان هوادار مصدّق(و خصوصاً سازمان افسران نهضت ملّی) آدمک های بی چشم و هوشی بودند که  به دنبال چند گماشتۀ «مستر روزولت»،به راه افتادند درحالیکه  طبق روایت فرماندهان و افسران بلند پایۀ هوادار مصدّق:

–«در 28 مرداد 32 عموم تيپ‌های ارتش مستقـّر در پادگان‌های تهران به دكتر مصدّق وفادار بودند»(28).

سرهنگ غلامرضا نجاتی،افسرنیروی هوائیِ دولت مصدّق نیز تأکید می کند:

-« در نیروی هوائی،بیش از 80 در صد ِافسران و درجه داران ازدولت مصدّق پشتیبانی می کردند.برای اثبات این ادعا،کافی است یادآورشویم که افسرانِ جناح وابسته به دربار[شاه]در نیروی هوائی که اغلب شاغلِ پُست های ستادی و فرماندهی بودند،با همۀ کوششی که در روز 28 مرداد بعمل آوردند،نتوانستند حتّی یک نفرخلبان را برای پرواز و سرکوب کردنِ مردم آماده کنند»(29).

به روایت بابک امیرخسروی،کادر برجستۀ حزب توده :

-«هيچ واحد منظّم ارتشی در ماجرای 28 مرداد شركت نداشت»(30).

 

دستگیری مصدّق  توسط سرلشکرزاهدی!

دکترآبراهامیان درکتاب معروف«ایران بین دو انقلاب»با اظهار نظرِحیرت انگیزِ دیگری معتقداست که در روزِ28 مرداد:

-«سرلشکرزاهدی به فرماندهی 35 تانک شرمن ،اقامتگاه مصدّق را محاصره کردوپس از9ساعت نبرد،مصدّق را بازداشت کرد»(31).

خوشبختانه، این روایت در کتاب کودتا،تعدیل شده و به «تانک های افسران شاهدوست و دارو دسته های اوباش خیابانی به سرکردگی شعبان بی مُخ در حمله به خانۀ مصدّق»تغییر یافته است(صص257-259)،امّا،همانطورکه در کتاب«آسیب شناسی یک شکست»(چاپ چهارم،صص326و331-333)گفته ایم: شعبان جعفری تا حوالی شامگاهِ 28 مرداد در زندان بود و زمانی از زندان آزاد شدکه مدتی از سقوط دولت مصدّق گذشته بود!.

در بارهء «نقش ازاذل و اوباش»آبراهامیان-به درستی- تأکید می کند:تعدادِ3-4 هزار اوباش در روز 28 مرداد«درکشوری که شمارِشرکت کنندگان در گردهمائی های آن به راحتی به بیش از50هزارنفرمی رسید-جمعیّت به حساب نمی آید.نیروی بلواگران در کودتا  نقش اساسی و مهمی نداشت»( ص255).

 طبق اسنادسازمان سیا:سرلشکر زاهدی تا ساعت4 و نیم بعدازظهرِ روز 28 مرداد،متواری و در خانۀ امن،مخفی بود.پس از آگاهی از تصرف ایستگاه رادیو تهران توسط مخالفان، در ساعت 5 و 25 دقیقۀ بعدازظهر  زاهدی از«خانۀ امن»-مستقیماً- به ایستگاه رادیو تهران رفت تا نخستین نطق خود را-به عنوان نخست وزیر جدید-ایراد کند.

از این گذشته،«دستگیری مصدّق توسط زاهدی»نیز نادرست است زیرا مصدّق و یارانش پس ازمدتی اختفاء در باغ ها و خانه های اطراف، در روز 29 مرداد خود را به فرمانداری نظامی تهران معرفی کردند.دکترغلامحسین صدیقی،وزیر کشور دولت مصدّق،در بارۀ نحوۀ برخورد سرلشکر زاهدی با مصدّق می گوید:

-«در فرمانداری نظامی، سرلشكر زاهدی «پیش آمد و به آقای دكتر مصدّق سلام كرد و دست داد و گفت: «من خیلی متأسفم كه شما را در اینجا می‌بینم، حالا بفرمائید در اطاقی كه حاضر شده است، استراحت بفرمائید…» سپس (زاهدی) رو به ما كرد و گفت: «آقایان هم فعلاً بفرمائید یك چائی میل كنید تا بعداً»…»(32).

به گزارش سرهنگ سررشته (هوادار دکتر مصدّق و شاهد ماجرا):

-«سرلشكر زاهدی، نیمی از پله‌ها را طی كرد و در برخورد با ایشان [مصدّق] پس از روبوسی، زیر بغل آقای مصدّق را گرفته و ایشان را با احترام به اطاق پذیرائی هدایت می‌كند»(33).

***

به طوری که گفته ایم:روایت«تک علّتی»در بارۀ سقوط دولت مصدّق،نه تنها کامل ،جامع و گویا نیست بلکه گمراه کننده است. به نظرنگارنده ،در این باره، باید به علل و عوامل داخلی توجۀ اساسی کرد.به عبارت دیگر،،رویداد 28 مرداد ،رویداد پیچیده و چند بُعدی است که درکِ آن مستلزم  فاصله گرفتن از تعصّبات سیاسی و تعلّقات ایدئولوژیک است.درک این رویداد-همچنین-مستلزم پاسخ به سؤآلات متعددّی است که ما  در« پرسش های بی پاسخ در آن سال های استثنائی »به آنهااشاره کرده  ایم.با اینحال،در نقد دیدگاه دکتر آبراهامیان  دربارۀ «نقش سازمان سیا در روز 28 مرداد»،گزارش «دونالد ویلبر»(ازطرّاحان اصلی کودتا)را می توان پذیرفت:

-«اینکه تا چه اندازه، فعالیت‌های انجام شده در روز 28 مرداد، نتیجۀ تلاش‌های ویژۀ عوامل سازمان سیا بود؟ موضوعی است كه هرگز دانسته نخواهد شد ».

بااینهمه،دانسته نیست که آبراهامیان  در بارۀ وقایع روز 28 مرداد سه گزارش مختلف از سه منبع مختلف ولی بامضمونی مشترک را چگونه تفسیر می کند؟. ویلبر،هندرسون و کابِل(معاون سازمان سیا)در گزارش های جداگانه ای تأکید کرده اند:

-«یک جنبش نیرومند و غیرمنتظرۀ مردمی و نظامی،منجربه تسخیر واقعی شهر تهران توسط نیروهای هوادارشاه شده… نه تنها اعضاء دولت مصدّق، بلكه شاهی‌ها و توده ای ها هم از اين موفقيّـّتِ آسان و سريع كه تا حدود زيادی خودجوش صورت گرفته،در شگفت  اند» (34).

آخرین سخن دکترمصدّق به وکیل مورد اعتمادش-سرهنگ جلیل بزرگمهر-در بارۀ رویداد 28 مرداد- نیز می تواند مورد توجۀ دکترآبراهامیان و دیگر پژوهشگران باشد.دکترمصدّق به سرهنگ جلیل بزرگمهر گفته بود:

–بهترین حالت،همین بودکه پیش آمد!(35).

 

میراث 28 مرداد

عرصۀ تاریخ،عرصۀ پُرسش است نه جایگاهِ پرستش.متأسفانه در تحقیقات برخی پژوهشگران،نوعی احساس«برائت»یا«پوزشخواهی»از گذشتۀ سیاسی-ایدئولوژیک،آنان را به قدیس سازیِ مصدّق و ابلیس نمائیِ مخالفان وی کشانیده است گوئی که شخصیّت مصدّق معبدی است که در پناه آن می توان از اشتباهات یاگناهان گذشته،«آمرزش» خواست!.این قدّیس سازی و پناه گرفتن شامل نیروهائی نیز می شودکه «کودتای 28 مرداد»را توجیهی برای اشتباهات خویش در حمایت از آیت الله خمینی و وقوع انقلاب اسلامی  می بینند،هم از این روست که پس از گذشت 64 سال و با وجود صدها مقاله و کتاب در بارۀ مصدّق و 28 مرداد،هنوز ما نتوانسته ایم به اِجماعی در بارۀ این رویداد تاریخی  نائل شویم!

دکترآبراهامیان در فصل پایانی کتاب با نقلِ سخنان ابوالحسن بنی صدر[؟!!]،به«50خیانت در 50 سال حکومت جبّارانۀ محمد رضا شاه»اشاره می کند(صص284-285)و سرانجام-در گفتگو با«ایران وایر»-نتیجه می گیرد که ازجمله«میراث»یاتأثیرات سیاسی کودتای 28مرداد و سقوط دولت مصدّق درعرصۀ داخلی و خارجی این بود که«راه بنیادگرایی مذهبی را گشود».

باتوجه به اینکه ایران در زمان محمدرضاشاه (در سال های 1350)یکی از سکولارترین کشورهای خاورمیانه بود،نظردکترآبرامیان در این باره نیازمند تحلیل و تبیین بیشتری است.به نظر ما،همانطورکه نفت،سرنوشت رضاشاه و دکترمحمدمصدّق را رقم زد،سرنوشت محمدرضاشاه را نیز  درهم پیچید،هم ازاین روست که ما انقلاب اسلامی را«کودتای نفتی آمریکا و عربستان سعودی علیه شاه» دانسته ایم.

 

 

مهم ترین «میراث 28مرداد32» این بود که جامعۀ سیاسی و روشنفکری ایران دچار نوعی«امتناع تفکر»شد و «عقل نقّال»جایگزینِ«عقل نقّاد»گردید به طوری که در این دوران،عموم رهبران سیاسی و روشنفکران ایران به جای اندیشیدن،«نقل قول»می کردند.به عبارت دیگر:در سال هائی که محمدرضاشاه درگیرِ پیکار واقعی علیه شرکت های نفتی بود،رهبران سیاسی و روشنفکران ایران با نوعی«جبهۀ امتناع»عرصۀ سیاست ایران را خالی گذاشتند و در حسرت و آرزوئی مشکوک و مُخرّب،زمزمه  می کردند:

-نادری پیدا نخواهد شد«امید»

کاشکی اسکندری پیدا شود  

حدودبیست و یک سال پیش درگفتگوبافصلنامهء کاوه گفته ایم که تحوّلات مهم اجتماعی و صنعتی سال های 40-50  می توانست برساختارسیاسیِ رژیم سلطنتی نیز تأثیر بگذارد،امّا عموم رهبران سیاسی و روشنفکران ایران،با چشم بستن برآن تحوّلات،راهِ جریان های عقل گریز و تجدّد ستیز را هموار کردند،موضوعی که در شعر شاعر برجسته،دکتر اسماعیل خوئی-به درستی- بیان شده.فیلسوف و روشنفکر مشهورِ ایرانی-دکترداریوش شایگان نیز-اخیراً- گفته است:

-«ایران در سال‌های دهه‌های چهل و پنجاه داشت جهش می‌کرد.ما از آسیای جنوب شرقیِ آن موقع جلوتر بودیم، ولی بعد، آن‌ها پیش افتادند و موفق‌تر شدند… ما روشنفکران آن دوره پرت بودیم و تحلیل درستی از جایگاه خود در جامعه و جامعۀ خود در جهان نداشتیم.باید اعتراف کنم شرمنده‌ام که نسل ما گند زد!».

 

انقلاب اسلامی و نقش فاجعه بارِ رهبران سیاسی و روشنفکران ایران،باید  همۀ ما را متواضع و فروتن سازد تا به دور از تعصّبات سیاسی-ایدئولوژیک بتوانیم برای درک دقیق ترِ تاریخ معاصرایران همّت کنیم.

 

پانویس ها:

1. فاتح،مصطفی، پنجاه سال نفت ایران، ص286،انتشارات چهر،تهران،1335،ص286
2. هدایت (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات،انتشارات زوّار،تهران،1344، ص395.
3. مصدّق، خاطرات و تألّمات،به کوشش ایرج افشار،انتشارات علمی،تهران،1365،ص292.
4. هدايت (مخبرالسلطنه)،پیشین، ص396.
5. فاتح،پیشین، ص302
6. دراین باره نگاه کنیدبه بحث محمدعلی موّحد،پیشین،ج1،صص346-349
7. Dulles to Henderson, March 2, 1953, telegram 2266-788.00/3-253

8- New York Times,23 July  1953به نقل ازآبراهامیان

به نقل ازآبراهامیان،پیشین،صص و530290

9-آبراهامیان،پیشین،صص289-290

10- نگاه كنیدبه: روزنامهء مردم،27 خردادماه1329؛مقایسه کنیدباروزنامهء علاج(به جای بسوی آینده)،22/9/1329

11- گذشته،چرا‎غ راه آینده،(پژوهش گروهی جامی)،ویراستارنیک بین ،نشرنیلوفر،تهران،1362،ص633

12- نگاه کنیدبه :روزنامهء به سوی آینده،،13/12/1331.

13- امیرخسروی،ص872،مقایسه كنیدبانظر آبرامیان،ایران بین…،صص289-290

14-كیانوری، خاطرات،مؤسسهء تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه،تهران،1371،ص264

15- امیرخسروی،پیشین،ص 743

16- امیر خسروی،پیشین،صص708-709

17-عموئی،دُردِزمانه،انتشارات آنزان،تهران،1377،ص 73،مقایسه كنیدبه روایت سرگردآذرنور:خسروپناه،محمدحسین،سازمان افسران حزب توده(1323-1333)چاپ دوم،،نشرشیرازه،تهران،1378، صص159-169

18- تركمان، محمّد:«اسنادكودتای 25 مرداد1332»، بخش8،روزنامهء اطّلاعات،4 شهریورماه 1374؛امیرخسروی،ص638

19- ورقا، ناگفته‌هائی پیرامون فروریزی حكومت مصدّق و نقش حزب تودهء ایران،ص249

20- برای آگاهی کامل ازروایت ستوان مهاجرانی نگاه کنیدبه:امیر خسروی،پیشین،صص714-716 و718.برای روایت‌ دیگری ازكم وكیف قدرت حزب توده نگاه كنیدبه: ورقا،ماشاالله،در سایهء بیم وامید(رویدادهائی ازسازمان افسران وابسته به حزب تودهء ایران)،انتشارات بازتاب نگار،تهران،1382، صص65و152

21- ـ نگاه كنید به:علم و زندگی،فروردین-اردیبهشت1332و 3، خردادماه 1332؛ روزنامهء شاهد،1مردادماه1331،و 20 فروردین 1332 وخصوصاًشماره های اردیبهشت تا 23-25 مرداد 1332

22- زیرك زاده، پیشین،ص323

23- آبراهامیان،پیشین،ص274

24-Newsweek,August 31,1953    

25- نگاه کنیدبه: روزنامهء اتحادملّی، 12دی ماه1334؛عمیدی نوری،ابوالحسن،یادداشت های یک روزنامه نگار، به کوشش مختار حدیدی، جلال فرهمند،ج1، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران،تهران ،1381،صص16-17

26- كیانوری،خاطرات، ص268؛ كیانوری، «حزب توده و مصدّق»، نامهء مردم، شمارهء 1 و2، 1359، صص5-6.

27- مصدّق،پیشین، صص195و272-273

28- سررشته،حسینقلی،خاطرات من(یادداشت های دورهء1310-1334)،،ناشرمؤلف،تهران،1367، صص 116-118

29- نجاتی،غلامرضا،جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران،چاپ هفتم،شرکت سهامی انتشار،تهران، 1374،ص 386

30- اميرخسروی، ص628

31- ایران بین دو انقلاب،ص252 

32- نگاه كنید به:یادنامهء دكتر غلامحسین صدیقی،به کوشش پرویزورجاوند،انتشارات چاپخش،تهران،1372،صص139-140؛ نجاتی،پیشین، صص555-556

33- سررشته،پیشین، ص103

34-میرفطروس،علی،دکترمحمدمصدّق؛آسیب شناسی یک شکست،چاپ چهارم،نشرفرهنگ،کانادا،2012،صص347-355و362-365

35-برهان،عبدالله،مصاحبه باسرهنگ جلیل بزرگمهر،کارنامهءحزب توده و رازشکست مصدّق،ج2،نشرنیلوفر،تهران،1378،ص 190

 

 

 

کتابی برای طرح پرسشهای نوین

چگونه مسلمان شدیم؟
(پژوهشی مستند در تاریخ پیدایش و گسترش اسلام)
پدیدآورنده: آ. لنگرودی
طراحی جلد: امین اشکان
صفحه‌آرایی: مریم مرادیان
ناشر: انتشارات فروغ
نوبت چاپ: اول ۱۳۹۶ (۲۰۱۷ میلادی)

 

نام فرزند زال و رودابه چیست؟: «رُستم»؟ يا «رَستم»؟

 

 

اشاره:

شاهنامه ء استاد سخن، اگرچه از نوشتار و زبانی  زیبا و گويا برخورداراست،امّا رونوشت هايی که تا کنون به دست ما رسيده اند، دارای  پیچیدگی هائی هستند  که خواندن شاهنامه را گاه دشوارمی کنند،ازجمله: نداشتنِ نشانه گذاری ها (“زير” وُ “زَبَر” وُ “پيش”، يا کَسره، فَتحه وُ ضَمّه).دربیت های زیرچند نمونه ازاین دشواری ها آورده می شوند:

 

مرا بر سد/(صد) و بيست شد سالیان  

  برنج و بسختی ببستم ميان

شاهنامه:اندرز دادن منوچهر شاه به نوذر

که برنج و بسختی، باید: به رنج و به سختی نوشته شوند.

 

بزرگـان ايــران بَـرِ تَخـتِ اوی

        نهادنـد يک يک ابر خاک روی

    شاهنامه: بر تخت نشستن نوذر

 که ا بر، باید: اَ وَ بَربايد دور از هم و با زبر بر روی اَ وُ نيز بَ نوشته شود، تا با اَبرِ باران اشتباه نشود.

به شَهرَم يكى مهربان دوست بود   

      تو گفتى كه با من بيك پوست بود

شاهنامه:گفتار اندر بنياد نهادن شاهنامه

بيک، باید: به يک نوشته شود، تا آن را با بِيک يا بيوک، که ترکی است و به کسی کمتر از شاه گفته می شود، اشتباه نشود.

سيامک برای خود و دست ديو     

      تبه گَشت و شد انجمن بی خديو

شاهنامه:رفتن سيامک به جنگِ ديو

 که برای، باید: به رای نوشته شود. تا با برای (برایِ تو/ برایِ من)، اشتباه نشود.

  دبيره يا خطی که ما پارسی زبانان امروز به کار می بریم، دبيره   ای ست که به باور نگارنده، توانايیِ به نوشتار درآوردن آواها یاشنيدنی ها را ندارد،برای نمونه: هنگامی که به بررسی  زبان ها يا گويش های پُشته (فلات) ايران می پردازيم، چه بسیار واژه ها را در گويش وُ گفتار می شنويم که نوشتن آن آواها دشواراست.

 گفتنی است که در دبيره يا خطی که به نامِ “دين دبيره» شناخته می شود، چنين دشواری هايی در ميان نيست. دين دبيره که در دوران ساسانيان فراهم آمد،به نوشته استاد بهار –در سبک شناسی-هنوز هم از بهترين دستورهای زبان در جهان است.دريغا که ما ازآن بهرهء شایسته نگرفته درگسترش آن نکوشيده ايم. کوششی که مردمان يهود در بازشناسی دبیرهء عبریِ مُردهء خویش،به کار بستند و آن را پس از چند هزارسال،زنده وپویا کرده واینک به کار می برند!

   در سرودهء زیر نبودنِ نشانه ها(“زير” وُ “زَبَر” وُ “پيش”، يا کَسره وُ فَتحه . ضَمّه) ، دشواری ساز شده است وُ بسياری می پرسند که پس از “بگفتا“، کدام خوانش بهتر وُ درست ترمی تواند باشد؟: “بِرَستَم”، “به رَستَم”، بِرُستَم/ يا “به رُستَم”؟

به سخنی ديگر،اين سرود را چگونه بهتر است بخوانيم؟:

بِگُفتا به رُستَم غَم آمَد به سَر  

  نَهادَند رُستَمش نامِ پسر

يا:

بِگُفتا بِرُستم غَم آمَد بِسر 

  نَهادَند رُستَمش نامِ پسر

يا:

بگفتا بِرَستم غم آمد بسر 

نَهادَند رُستَمش نامِ پسر

 

   این سخنِ رودابه پس از بيدار شدن از خواب و دیدار نوزادِ درشت اندامش است که بخاطرنداشتن یاننوشتن نشانه هاازسوی  رونوشت برداران، دچاربدخوانی وفهم نادرستِ شاهنامه شده است.

 در اين پيوند چندی پيش، نوشتاری را به دستم رسید که نویسندهء آن مدعی بودکه نام “رُستَم”، بايد “رَستَم” است، نه رُستَم، زيرا تهمينه پس از زادن او، از دردی جانکاه رهايی يافته و استاد سخن نيز، گفته ی رودابه، پس از ديدار فرزندش را چنين سرودين نموده است:

بگفتا برستم غم آمد بسر

  نهادند رستمش نامِ پسر

 

در بارهء اين بیت  چند نکته را بايد يادآور شد:

1. از آنجا که حرف اضافه “به“، به اسم نمی چسبد، به فعل می چسبد. پس آنانکه، آن را “بِرَستَم” می خوانند، گناهی ندارند. زيرا رونوشت بردار یاکاتب، حرف اضافهء “به” را به “رستم”، چسبانده و خواننده به گمانِ آنکه حرف اضافه، به “فعل”، می چسبد،هدف از واژه برستم را، رَستَن و رها شدن،دانسته است.
2. چنين خوانشی -(به نظر نگارنده) نمی تواند بيانگرِ اندیشهء استادِ سخن و رودابه باشد، زيرا “رُستَم”، در اين سرود، نام است و حرف اضافهء “به“، نبايد به نام بِچَسبد. برای نمونه ما به جای “به بهرام” يا “به سهراب”، نمی نويسم “ببهرام”، يا “بسهراب”.

   نمونه خوبی از رونوشت برداری اين سرود در نمونهء پژوهشیِ “ژول مُل”، آورده شده که حرف اضافه “به” را، به رُسَتم نچسبانده است.متاسفانه اين نمونه ها نيز دارای نشانه هایِ زير وُ زَبَر وُ پيش نیستند:

بگفتا به رستم غم آمد بسر

نهادند رستمش نام پسر

3. رودابه هنگامی که از خواب بيدار می شود، در می يابد که دردش از ميان رفته، که خود جای شادیِ دارد، افزون بر آن، فرزندش را به نزدش می آورند و رودابه شادمان از رهايی از درد، هنگامی که چشمش به نوزاد درشت اندام و تنومند خود می افتد، با خنده می گويد با اين پهلوانِ درشت اندام يا تهمتن يا رُستَم، غم وُ درد وُ اندوه به سر آمده و… بر پايهء همین سخنِ رودابه، نام نوزاد را “رُستَم”، يا درشت اندام وُ تنومند بر می گزينند.
4. چنانکه آمد، رُستَم، به چم(معنیِ) کشيده بال، بُزُرگ اَندام، بُزَرگ تن، دُرُشت اندام، تهمتن وُ نيرومند است ،برای همین، هنگامی که رودابه بيدار وُ هشيار می شود وُ نوزاد درشت اندامش- که فرّ شاهنشهی در چهره دارد- را می بيند، بسيار شادمان می شود:

بخنديد از آن بچه سرو سهی  

بديد اندرو فَرِ شاهَنشَهی

درشت اندامی فرزندی که همانندش را نديده اند، انگيزه نامگذاری نوزاد می شود و رودابه با خنده و شادی، رو به مادر کرده ،می گويد:

بگفتا به رُستَم غم آمد به سر

 نهادند رُستَمش نامِ پسر

5. در شاهنامه عربی شده ی بُنداری(چاپ افست 1970، تهران)، به روشنی “برُستم” آمده که تنها دشواری آن، چسباندن حرف اضافه، به نام يا اسمِ رُستَم است:

بُنداری: فلمارأًته بتبسمت ضاحکة وقالت برُستم أی قدخصلت. فسمی الصبی “رُستم”.

استاد خالقی مطلق نیز-در زيرنويس سرودِ نامبرده – اين نوشته از بُنداری راآورده اند.

  در پايان، نمونه های اين بیت در شاهنامه های گوناگون و همچنين، چم ( معنی) نام رُستم در چند فرهنگ واژه،در دسترس خوانندگان گذاشته می شود.

اميرکبير 1341:

بگفتا برستم غم آمد بسر 

 نهادند رستمش نامِ پسر

 

اميرکبير 1350، محمد جعفر محجوب:

بگفتا برستم غم آمد بسر 

نهادند رستمش نام پسر

بايسنقری:

برستم بگفتا غم آمد بسر 

ندادند رستمش نام آن پسر

ژول مُل

بگفتا به رستم غم آمد بسر

نهادند رستمش نام پسر

جنيدی:

“برستم” بگفتا: غم آمد بسر 

 نهادند رستمش نام پسر

(4- ريشه يابی نام رستم چنين نيست! رستم در زبان اوستايی رَئو دَستَم! پيکر بزرگ و نيرومند است که برابر آن در زبانِ پهلوی رسُتهم و در زبان فارسی رستم خوانده می شود که گونه ای ديگر از آن تهمتن باشد! و بيگمان رودابه در آن دور که زبان بگونه اوستايی نزديک تر بوده است نام رستم را بدينگونه نادرست گزارش نمی توانست کردن.)

استادخالقی مطلق چاپ ايران، پوشينه 1:

برَستم بگفتا غم آمد به سر 

نهادند رستمش نام پسر

(15- … بُنداری: فلمارأًته بتبسمت ضاحکة وقالت برُستم أی قدخصلت. فسمی الصبی “رُستم”،.

شاهنامه بُنداوی، چاپ افست تهران 1970

فروغی (خلاصه)، 1362چاپ مروی:

برستم بگفتا غم آمد بسر 

نهادند رستمش نام پسر

فلورانس

اين سرود را ندارد.

مسکو، نشر علم 1384:

به رستم بگفتا غم آمد به سر 

نهادند رستمش نام پسر

بر پايهء چاپ مسکو، نشر هرمس، پوشينه نخست1384:

به رستم بگفتا غم آمد به سر 

نهادند رستمش نام پسر

 

چم و معنی نام رُستَم در چند فرهنگ واژه:

 

فرهنگ معين:

رستم، مرد شجاع، دلير، پهلوان

 

فرهنگ عميد،انتشارات راه رشد، چاپ 1389:

رستهم: (رُ/تَ.ه) مرکب از رس”نمو”، و تهم، “قوی، بزرگ” بزرگ تن، تنومند، بلندبالا. و نام بزرگ ترين پهلوان داستانی ايران، رست.

 

فرهنگ عمید انتشارات اميرکبير، تهران 1363:

۱. بزرگ‌تن؛ تنومند؛ بلندبالا؛ خوش‌اندام. در اصل نام پهلوان شاهنامه بوده است
۲. مرد دلیر و شجاع؛ پهلوان:  پهلوان شد سوی موصل با حشم / با هزاران رستم و طبل و علم (مولوی: ۸۲۹).  

فرهنگ عمید انتشارات اميرکبير:

به ضمِ را و فتح تا و ُ سکونِ ها:

رُستَم، پهلوان داستانی ايران

برهان قاطع

 پوشينه (جلد) 2:

رُستَهم: به ضم اول و سکون ثانی و فتح فوقانی و ها و میم هر دو ساکن، رستم زال را گويند.

رُستی: به ضم اول بر وزن سُستی، راخت و فراغت باشد. خيرگی و دليری و شجاعت و غالب شدن و مستولی گرديدن را نيز گويند. و به معنی محکمی و استواری نيز آمده است.

 

مازيار قويدل

25 اکتبر 2017 و 3 ابان ماه

چگونه بال زنم تا به ناکجا که تویی

چگونه بال زنم تا به ناکجا که تویی
بلندمی پرم اما ، نه آن هوا که تویی

تمام طولِ خط ،از نقطه ای که پُر شده است 
از ابتدا که تویی تا به انتها که تویی

ضمیر ها بدَلِ اسم اعظم اند همه 
از او و ما که منم تا من و شما که تویی

تویی جواب سوال قدیمِ بود و نبود 
چنانچه پاسخ هر چون و هر چرا که تویی

به عشق معنی پیچیده داده ای و به زن 
قدیم تازه و بی مرز بسته تا که تویی

به رغم خار مغیلان نه مردِ نیم رَهَم 
از این سفر همه پایانِ آن خوشا که تویی

جدا از این من و ما و رها ز چون و چرا 
کسی نشسته در آنسوی ماجرا که تویی

نهادم آینه ای پیش روی آینه ات 
جهان پر از تو و من شد پُر از خدا که تویی

تمام شعر مرا هم ز عشق دَم زده ای 
نوشته ها که تویی نانوشته ها که تویی

به گزارش خبرنگار ایلنا، سیدعلی صالحی (شاعر و نظریه‌پرداز شعر حکمت)در یادداشتی با عنوان «ناامید نمی‌شویم» از عدم صدور مجوز آخرین مجموعه شعرش «سرود روح بزرگ» پس از هفت ماه انتقاد کرده است.

متن کامل این یادداشت بدین شرح است:

دایره بررسی کتاب و صدور مجوز چاپ (وزارت ارشاد) به چه حقی کتاب مرا در نوعی فراموشی و در توقیفی هفت‌ماهه زمین‌گیر کرده است؟ «سرود روح بزرگ» -تازه‌ترین دفتر شعر- من ماه‌ها است که از سوی موسسه انتشاراتی نگاه به دایره مربوطه سپرده شده بلکه پروانه عبور از آخرین تنگناها میسر شود. پس کو، کجا، کی و چرا!؟

«سرود روح بزرگ» در این روزگار کوچک‌پرور به سایه رانده شده است. به چه حقی با حیات ما بازی می‌کنید؟ مگر متخصصین سانسور چقدر باید این دفتر را زیر و رو کنند آنهم در دوره مدعیان اعطای آزادی بیان(!)

چه چپ،چه راست کندوکاو کنند،چه از پایین به بالا بخوانند، نکته خاص و معینی از این مجموعه شعر دستگیرتان نخواهد شد چون سراسر این دفتر «نکته» است.

بعد از دهه‌های متوالی؛ اعمال وحشت انتظار برای کسب مجوز برای تک تک آثارم نتوانسته خسته و ناامید و منزوی‌ام کند. این قدرت اهل قلم مستقل است. آنها که در دایره بررسی کتاب آثار امسال مرا رصد می‌کنند احتمالا باید با شعر مدرن فارسی آشنا باشند و چه بسا شاعر … ! این متخصین باید بدانند صدای روح بزرگ، خاموش نمی‌شود.

من مثل همه این دهه‌ها باز هم صبوری می‌کنم، اما صبر هم حدّی دارد اگر طاقت از کف برود، این مجموعه را در شبکه‌های مجازی منتشر و منعکس خواهم کرد. مدّعیان وفورِ پُرفوَران آزادی بیان بدانند نه امید واهی و نه تدبیر محتاط‌شان هیچ دردی را درمان نکرده است.

خلیل ملکی یکی ازچهره های برجسته و تأثیرگذار درفرهنگ سیاسی ایران معاصراست.هرچندکه به خاطرتبلیغات دیرپای حزب توده،شخصّیت و جایگاهِ فکری ملکی هنوز ناشناخه است،امّابافروریختن دیوارهای ایدئولوژیک و به همّت دکترهمایون کاتوزیان،اینک ما بهتر و روشن تر می توانیم چهرهء شریف و شجاعِ وی را بشناسیم.ما درکتاب«دکترمحمدمصدّق؛آسیب شناسی یک شکست»(چاپ چهارم،صص459-483) و نیز درمقالات «خلیل ملکی وتراژدیِ روشنفکرانِ تنها!» و «نقدی برکتابِ کودتا،نوشتهء دکتریرواندآبراهامیان»ازاو یادکرده و ملکی را ازقربانیانِ«حمّامِ فینِ حزب توده» به شمارآورده ایم.

در آستانهء صدمین سالگرد انقلاب اکتبر روسیه، همایون کاتوزیان مورّخ و استاد اقتصاد سیاسی، کتابی را به زبان انگلیسی با عنوان «خلیل ملکی:سیمای انسانی سوسیالیسم ایرانی» به دست ناشر سپرده است.متن زیر،برگزیده ای است ازگفتگوی «رادیوفردا»بادکترکاتوزیان دربارهء همین کتاب.

آقای همایون کاتوزیان، در کنفرانس منچستر که متمرکز بود بر بحثهای درونی سوسیالیسم ایرانی، گفتار شما تحت عنوان «از گناهان خلیل ملکی» با اختلاف نظر در حزب توده بر سر تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان آغاز شد. از اینجا آغاز کنیم که نظر خلیل ملکی درباره تقاضای امتیاز نفت شمال (در دهه ۱۳۲۰) توسط شوروی چه بود؟

همایون کاتوزیان: حزب توده از تقاضای امتیاز طرفداری کرد و نمایندگانش در مجلس رای دادند به خلاف قطعنامه ای که مصدق آورده بود به این معنا که اگر قرار باشد هیچگونه امتیازی به هیچ کشور خارجی داده شود باید از طریق مجلس بگذرد یعنی مجلس تصویب کند و دولت راسا نمی‌تواند این اقدام را بکند. این عملا تقاضای امتیاز نفت شمال توسط شوروی را در محاق گذاشت. در آن شرایط اگر هم دولت موافقت می‌کرد مجلس رای نمی‌داد.

سران حزب توده و نمایندگان حزب توده در مجلس با این قطعنامه مخالفت کردند و هواداری کردند از دادن امتیاز نفت شمال به شوروی. ملکی و جریان اصلاح‌طلب‌ها از این موضوع چندان راضی نبودند. به همین جهت مثلا موردی پیش آمده بود که حزب توده به هواداری از دادن این امتیاز تظاهرات خیابانی راه انداخته بود که بعد ناگهان می‌بینند که سربازهای شوروی که در ایران بودند چون ایران تحت اشغال متحدین بود، آمدند و حفاظت می‌کنند از تظاهرکنندگان حزب توده به نفع امتیاز نفت شمال. این مساله خیلی آنها را ناراحت و عصبانی کرده بود.

شما اگر خاطرات آل احمد را بخوانید تعریف می‌کند که چگونه با کمال افتخار در این تظاهرات شرکت کرده بود به محض اینکه چشمهایش به سربازهای شوروی افتاد پا به فرار گذاشت و بازوبندی را که با افتخار پوشیده بود به قول خودش سوت کرد. ملکی هم با این کارها مخالف بود و دکتر رحیم عابدی که در آن زمان در حزب توده بود و بعدا مثل آل احمد با انشعابیون خارج شد از حزب توده برای من نقل کرد که ملکی داد زد سر ایرج اسکندری که برو به این چکمه سرخ‌ها بگو که اینجوری آبروی ما را نریزند. اما در ملاء عام ملکی و اینها مخالفت کتبی نکردند با امتیاز نفت شمال.

حتی از طرف خود دکتر مصدق پیشنهاد شده بود که یک شرکت نفت شمال تشکیل بدهد و تمام ایرانی باشد و نفت را شوروی بفروشد. البته معنای این در عمل این بود که شوروی پول قرض بدهد به ایران که ایران این شرکت را راه بیاندازد چون ایران خودش این سرمایه را نداشت. ملکی در یادداشتی نوشته بود که این دو با هم فرقی ندارد. امتیاز دادن با گرفتن قرض و نفت فروختن چندان تفاوتی ندارد. به هر حال مساله یک خورده روشن بود. به دلیل اینکه نمی‌خواستند در ملاء عام با حزب شان مخالفت کنند. در نظر داشته باشید که این اتفاق در سال ۱۳۲۲ افتاد. یعنی همان سالهای اول تشکیل حزب توده و ملکی هم نسبتا تازه به حزب توده پیوسته بود. (ملکی در آغار تاسیس حزب توده عضو این حزب نبود).

این مساله در کتاب شما یعنی خاطرات سیاسی خلیل ملکی که در مقدمه‌ بیش از ۲۵۰ صفحه‌ای که نوشتید توضیح داده شده. بعد از کتاب شما خسرو شاکری (تازیخ پژوه) آمد ایراد گرفت و گفت که خلیل ملکی آن موضع مستقل ملی را که بهش نسبت داده می‌شود نگرفت و حتی از نزدیکی با اتحاد جماهیر شوروی دفاع کرده.

شاکری به یک مقاله اشاره می‌کند که من البته هرگز ندیده بودم و به این مقاله اول انور خامه‌ای در خاطراتش اشاره کرده بود ولی شرح نداده بود. شاکری رفته بود گمان می‌کنم از روی دست انور خامه‌ای این را پیدا کرده بود و این ایرادات را گرفته بود. چنانکه من گفتم ملکی اینها حزب توده که بودند با اتحاد شوروی مخالف نبودند. آنها اگر اختلاف داشتند با سران حزب توده در ارتباط با شووری یکی این بود که چرا سران حزب توده سرسپرده سفارت شوروی اند و از آن دستور می‌گیرند. نه اینکه با شوروی مخالف باشند. شوروی آن موقع فوق‌العاده محبوب بود. نه فقط با ایران بلکه در تمام دنیا. بعد از پیروزی شوروی در استالینگراد و نبرد قهرمانانه که آنها کرده بودند تمام دنیا حتی آمریکا و حتی اروپا فوق‌العاده محبوب بود.

بپردازیم یه آن اختلافاتی که در درون حزب توده بود بر سر تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان و جایگاه خلیل ملکی در این اختلاف نظر.

ملکی وقتی که فرقه دموکرات تشکیل شده با داشت تشکیل می‌شد حزب توده فرستادش به تبریز برای ریاست سازمان ایالتی حزب توده در آذربایجان. به خاطر اینکه اینها اخبار بدی می‌شنیدند از آن سامان که عده‌ای از مهاجران که بیشتر مهاجران شووری بودند از آذربایجان، آمدند آنجا و مردم علما و غیره را از کمونیسم تر ساندند. یک مقدار فساد سازمانی و غیره.

به این دلایل بود که کمیته مرکزی حزب توده ملکی را فرستاد تبریز. ملکی در تبریز موقعیت سازمان ایالتی را حفظ کرد به عنوان یک سازمان مستقل حزب توده نه جزیی از فرقه دموکرات. آنجا شروع به اصلاحاتی کرد که با مخالفت آدمهایی مثل پیشه وری و محمد بی‌ریا که رییس شورای متحده کارگران در آن سامان بود و غیره مواجه شد. مهاجرانی را که اخلال می‌کردند از حزب بیرون کرد و بعضی عده دیگر را و شروع کرد سعی کند که یک عده آدم صالح که توده‌ای نبودند به طرف حزب به عنوان سمپاتیزان جلب کند و این هیچکدام مورد تایید فرقه دموکرات و بی‌ریا و به طریق اولی نیروهای شوروی که آنجا را تحت اشغال داشتند نبود.

به همین جهت ملکی برگشت به تهران به امید اینکه قیمومت بیشتری بگیرد برود آذربایجان برای اصلاحات حزب توده که خبر رسید که اصلا به قول خودش مملکت آذربایجان تبریز شده و نیروهای شوروی گفتند که حق ندارد به تبریز برگردد. این مقدمات بود. ولی وقتی که فرقه دموکرات قیام کرد و خودمختاری اعلام کرد و پیشه‌وری نخست وزیر آذربایجان شد ملکی و خیلی‌های دیگر در حزب توده با این کارها مخالف بودند و مساله وقتی به نقطه اوجش رسید که فرقه دموکرات اعلام کرد که سازمان ایالتی حزب توده را در خودش منحل می‌کند.

این مورد پذیرش حتی سران حزب توده نبود و ملکی یک قطعنامه‌ای گذرانده بود در کمیته مرکزی که این کار را محکوم می‌کرد و استقلال حزب توده را تایید می‌کرد. همان شب که این قطعنامه گذشته بود که فردا منتشر شود عبدالصمد کامبخش برده بود سفارت شوروی و دستور گرفته بود برای کمیته مرکزی که این کار را نباید بکنند بلکه باید تایید کنند و پشتیبانی کنند از این اقدام فرقه دموکرات و پیشه وری. این بود که اختلافات را شدیدا دامن زد در آن یک سالی که گذشت بین قیام پیشه وری و شکست فرقه دموکرات.

به اصلاحاتی اشاره کردید که قرار بود خلیل ملکی در آذربایجان بکند موقعی که رفته بود آنجا از طرف حزب توده و بعدا که دیگر پایش را بریدند از آن. یکی دو نمونه از این اصلاحات توی کتابتان هست و هم در گفتارتان در منچستر به آن اشاره کردید. عکس‌ها و زبان. با اینکه خود ملکی ترک زبان و تبریزی بود.

بله اصلاحات چند وجه داشت چنانچه گفتم. وجوه عمده ترش همان چیزهایی بود که راجع به تصفیه سازمان حزب توده در آذربایجان، عناصر نامطلوب و مثلا دیده بود آنجا ده تا عکس استالین را گذاشتند. گفته بود اینها را بیاورید پایین و عکس ارانی و ستارخان و خیابانی را بگذارید و با بی‌ریا صحبت کرده و بی‌ریا بالای سر خودش عکس بزرگ استالین را پشت میزش گذاشته بود و ملکی تقریبا به او التماس کرده بود که آقا این عکس را از آنجا بردار خوب نیست. خودش می‌گوید بالاخره برداشت ولی گذاشت توی تاقچه. از این مسایل گوناگون گرفته تا همینکه شما گفتید که خودش می‌گوید توی خاطراتش که با اینکه من معمولا آنجا که بودم با آدمهای ترک زبان ترکی حرف می‌زدم ولیکن در مجالس رسمی حزب توده فارسی صحبت می‌کردم. و این خوشایند آن جریان نبود.

بعد از شکست اصلاح‌طلبان حزب توده در جریان تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان خلیل ملکی به فکر انشعاب از حزب توده افتاد،‌ یا در آن زمان هنوز امید داشت که حزب توده اصلاح شود؟

وقتی فرقه دموکرات شکست خورد سران حزب توده هم شکست اخلاقی و سیاسی بدی خورده بودند. به همین جهت حالت سرافکندگی داشتند نسبت به ملکی و جریان اصلاح‌طلب به نحوی که ملکی نقل می‌‌کند وقتی جلسه‌ای تشکیل می‌شد برای گفتگو درباره این مسایل با کمیته مرکزی ما عادت نداشتیم که وقتی کسی وارد می‌شود در جمع همه بلند شوند. نوشته که من که وارد شدم همه بلند شدند ایستادند. کمیته مرکزی استعفا کرد و آن هیات اجرایی موقت به وجود آمد. در آن اوایل یک امیدی بود که کار اصلاح‌طلبان در حزب پیش برود از جمله اصراری که داشتند برای اینکه کنگره حزب تشکیل شود، کمیته مرکزی. یعنی سران نمی‌کردند و مخالف بودند برای اینکه می‌دانستند در کنگره می‌بازند. می‌بازند به اصلاح‌طلبان. از جمله یک کنفرانس تهران تشکیل دادند که دو سوم رای تمام کشور را داشت.

این را اپریم اسحق معروف به دکتر اپریم به من گفت. گفت توی آن کنفرانس تمام قطعنامه‌های ما برنده شد و ما پیروز شدیم. به همین جهت پیش‌بینی می‌شد که اگر کنگره سریع تشکیل شود ما موفق شویم. به همین جهت هم کنگره تشکیل نمی‌دادند. این بود که روابط یواش یواش سخت تر و سخت تر شد تا اینکه منجر به انشعاب دی ماه ۱۳۲۶.

بعد از انشعاب، رئوس سیاست خارجی که خلیل ملکی برای ایران مناسب می‌دانست چه بود؟ تغییری کرده بود یا اینکه همان افکار سابقش بود؟

نه. بعد از انشعاب که شروع کرد به تحلیل و انتقاد نه فقط از حزب توده بلکه شوروی واستالینیسم و بنابراین اگرچه پیش از آن هم حزب توده اعلان نکرده بود که طرفدار پیوستن به بلوک شرق است، منظورم پیش از انشعاب است، این موضوع هنوز مطرح نبود و آنطور بلوک بندی نشده بود، به خاطر اینکه هنوز جنگ سرد شروع نشده بود، اصلا این مساله مطرح نبود پیش از انشعاب. بعد از انشعاب ملکی همان اعتقادی را داشت که بعد منجر شد به زیر نظریه نیروی سوم که فقط موضوعش بی‌طرفی نبود بلکه استقلال از دوبلوک بود برای کشورهایی که بعدها اسمشان شد جهان سوم و نهضت‌های ملی و چپ مستقل آن کشورها برای پیشرفت و توسعه. بنابراین نیروی سوم نظریه سیاسی اجتماعی بود و نه فقط یک شعار.

این را بیشتر خواهیم شکافت. اما قبل از آن من دو سئوال دیگر هم دارم. از چه زمانی مرزبندی افکار خلیل ملکی با لنینیسم و انترناسیونال سوم کامل می‌شود؟

بعد از انشعاب. حالا کی من دیگر روزش را نمی‌دانم. ولی بعد از انشعاب چیزی نگذشت که دوران نهضت ملی ۱۳۲۸ اصلا چیزهایی که ملکی می نویسد یک آدم مارکسیست آن زمان نمی‌خواند. مثلا طرفداری از دموکراسی پارلمانی و تاکید می‌کند بر آزادی انتخابات و آزادی حق رای و اینکه همه افراد مردم باید در سرنوشت شان شریک باشند. اینکه درست است که اجتماع بسیار اهمیت دارد برای اصلاحات جمعی ولی نباید فراموش کرد که اجتماع متشکل از افرادی است که مجموعا اجتماع را تشکیل می‌دهند و بنابراین فرد باید اهمیت داشته باشد و این چیزها مارکسیستی نبود و هنوز هم نیست.

شما نزدیک ۴ دهه پیش تاکید کردید که خلیل ملکی پیش از متفکران و رهبران کشورهای اروپای شرقی که نمی‌خواستند وابسته به شوروی باشند مثل مارشال تیتو رییس جمهوری یوگسلاوی، یا میلوان جیلاس نویسنده کتاب طبقه جدید اهل همین کشور که البته مغضوب تیتو و از دایره یوگسلاوی حذف شد عبارت نیروی سوم را که به آن اشاره کردید سکه زد. و افزودید که ملکی مبتکر نگاه جدیدی به مناسبات خارجی،‌ صف‌آرایی داخلی جامعه ایران بود. توضیح موجزی در این باره می‌دهید؟

برمی‌گردد به نظریه نیروی سوم و تاکید بر به قول خودشان قوای ذخیره این ملت‌ها، وابسته به هیچ قدرتی نباشند،‌ بدون اینکه با قدرتها دشمنی بکنند، روابط دوستانه داشته باشند ولی روی پای خودشان بایستند. تیتو و اینها. تئوری نیروی سوم ملکی دو بخش دارد. خودش بخش بندی کرده. یکی می‌گوید نیروی سوم به معنی اعم و یکی به معنای اخص. نیروی سوم به معنای اعم یعنی آنچه که من الان گفتم، مساله اینکه کشورهایی مثل ایران بدون اتکا به قدرتهای خارجی و با اعتماد به نفس کوشش کنند برای اینکه کشورشان پیشرفت کند و اصلاح شود و غیره. نیروی سوم به معنای اخص منظورش دقیقا همان چیزی بود که شما گفتید کسانی مثل تیتو و جیلاس که در یوگسلاوی بودند ولی جاهای دیگر هم نظایرشان بود ولی جرات نمی‌کردند حرف بزنند، اینها بودند که می‌خواستند رژیم سوسیالیستی خودشان را داشته باشند ولی از شوروی و استالینیسم مستقل باشند. ملکی این را حتی تا اندازه‌ای توسعه می‌دهد به اروپای غربی. و احزاب سوسیالیستی اروپای غربی و خاصه جناح چپ آنها را در چارچوب همین نیروی سوم به معنای اخص تحلیل می‌کند.

اینکه سالهاست که گفتید تئوری پردازی خلیل ملکی در مورد مفهوم نیروی سوم بازمی‌گردد به قبل از حرف‌های تیتو حرف‌های جیلاس و نظایر آنها،‌ می‌توانید یک مقدار بیشتر بشکافید؟

نیروی سوم را ملکی پیش از آنها مطرح نکرده بود و آنها هم مطرح نکردند. نیروی سوم اصطلاح ملکی بود. ولی مبارزه با استالینیسم را ملکی پیشتر از آنها شروع کرد لااقل علنی. آنها لابد حتما به طور مخفی اختلافات داشتند و محرمانه صحبت می‌‌کردند با شوروی تا اینکه بالاخره مساله رو شد و سروصدا شد و شوروی آنها را از کمینفورم اخراج کرد. چنانکه مرحوم دکتر محمد حسین تمدن از جوانان بسیار مهم و برجسته حزب توده بود در آن زمانها و یک مدتی مشاور کمیته مرکزی حزب توده بود، برای من نقل کرد که از قضا ملکی پیش از انشعاب نماینده یا رابط حزب توده بود با سفارت یوگسلاوی در تهران و وقتی انشعاب کردند سفیر یوگسلاوی به او گفت دیگر پایت را اینجا نگذار. این مثال بسیار خوبی است که ملکی پیشتر از آنها این مساله را به طور علنی مطرح کرد.

عکس العمل خلیل ملکی به پاکسازی‌ها و تصفیه‌های استالینی در بیستمین کنگره حزب کمونیست اتحاد جماهیر سوسیالیستی شوروی در دوران خروشچف چه بود؟

عکس العملش این بود که استقبال کرد و گفت سالها که ما این حرفها را می‌زدیم حالا آقای خروشچف آمده و حرفهای ما را تایید می‌کند.

از ویژگی‌های سیاست داخلی مورد نظر خلیل ملکی استقبال از گفتگو بود. حتی گفتگویی هم کرده بود با محمدرضا شاه پهلوی، گفتگویی سه ساعته که در سخنرانی‌تان در منچستر به آن اشاره کردید. که هم مورد حمله حزب توده بود و هم مورد حمله بعضی از عناصر گرایش ملی. این تاکیدش آن موقع برروی گفتگو سرچشمه‌اش در کجا بود؟ با توجه به اینکه چنین افکاری در آن موقع رواج نداشت.

ملکی به طور کلی اهل گفتگو و تبادل افکار و نظریات بود. معتقد بود که همه اهل سیاست باید این کار را بکنند. ولیکن مورد ملاقات با شاه این بود که آقای اسدالله علم وزیر دربار دو سه بار رفته بود منزل ملکی و با او صحبت کرده بود. دست آخر گفته بود شاه می‌خواهد با شما ملاقات کند. ملکی هم علی‌الاصول اشکالی در این نمی‌دید که با شاه حرفهایی که می‌نوشت و همه جا می‌گفت بزند. با این وصف با دکتر غلامحسین صدیقی و کریم سنجابی که از سران برجسته جبهه ملی دوم بودند مشورت کرده بود که آیا به نظر شما این کار درست است یا نه. گفته بودند بله شما بروید. البته این هم با تصویب کمیته مرکزی سازمان بود وگرنه بدون آن راسا که تصمیم نمی‌گرفتند. باری این بود موضوع رفتن ملکی برای گفتگو با شاه که نتیجه‌اش را هم به اختصار در نامه خیلی بلندی که به مصدق یکی دو سال بعد نوشت گزارش داد.

در ۴۷ سالی که از درگذشت خلیل ملکی می‌گذرد نگاه به او در میان فعالان سیاسی و تحصیل کرده‌های ایران از چه نشیب و فرازهایی گذشته؟

نشیب و فراز نمی‌دانم. ولی شما وقتی به کاریر Career ملکی نگاه می‌کنید می‌بینید که به طرز حیرت انگیزی در هر زمان هر بحث و نقد نظری که ارائه کرد درست درآمد. چه نقدش از حزب توده و راه و روش و اشتباهات حزب توده از پیش از فرقه دموکرات تا بعد از آن و بعد سر ملی شدن که حزب توده مخالفت کرد و بعد که حزب توده گفت مصدق جاسوس آمریکا است و بعد بعضی‌ از اشتباهاتی که مصدق کرد مثل رفراندوم مجلس هفدهم که مخالفت ملکی معروف است. از آنجا بگیر و بیا بعدش هم همینطور.

دست آخر هم طوری شد که وقتی همه جبهه ملی دومی‌ها سیاست را کنار گذاشتند و رفتند پی کارشان و وقتی که هنوز مبارزه چریکی و زیرزمینی شروع نشده بود ملکی آنقدر ادامه داد به کوشش خود برای اصلاحات دموکراتیک که گرفتند و محاکمه‌اش کردند و هزار بد و بیراه به او گفتند و تهمت زدند و در محکمه نظامی محاکمه اش کردند و محکومش کردند.

هر کدام از اینها را نگاه کنید می‌بینید مواضعش صحیح بوده. من فکر می‌کنم در منطقه کمتر آدمی مثل او پیدا شده. من نشنیدم.

چندی پیش،علی اشرف درویشیان،نویسندهء نجیبب ونامدار ایران-پس ازیک بیماری طولانی-چشم ازجهان فروبست.

 درویشیان را می توان ازتبارنویسندگانی مانندصمدبهرنگی دانست که زندگی طبقات فرودست جامعه،مضمون بسیاری ازآثاِوی را تشکیل می دهند.اونمونهء برجستهء اخلاق،ادب،فروتنی و فرزانگی درعرصهء ادبیّات ایران بود.

کانون نویسندگان ایران دربارهء درویشیان نوشت:

«او که نزدیک به نیم قرن پژواک صدای بی‌صدایان و تصویرگر سیمای بی‌چهره‌گان بود، در حالی برای همیشه چشم‌های نگرانش را برهم‌ نهاد که رویای زیبا کردن جهان، این جان مایه ی بی بدیل قلم او، همچنان به تحقق نپیوسته است؛ با این همه، شعله‌ی فروزان آرمان ها و آرزوهایش، که خود در پراکندن آن بسیار سهم داشت، تابناک است و بر راه همه ی جویندگان شادی و آزادی نور می‌افشاند. آنچه او کرد و آنچه بر جا نهاد، نشان و میراث نویسنده‌ای است که هیچ‌گاه به تایید ستم و سیاهی برنخاست؛ حاشا که همواره بر آن شورید و زبان اعتراض گشود، هیچ‌گاه و به هیچ بهانه‌ای بر سفره‌ی صاحبان قدرت ننشست؛ زیرا که آن را “خونین” می‌دانست. همین بود که سال‌ها زندان و فشار و آزار نصیبش کردند. سال ها حبس و شکنجه و آزار در زندان های رژیم شاه و سال‌ها تعقیب و احضار و فشار در رژیم کنونی تاوان سرفرازی و حفظ شرافت قلمش بود؛ قلمی که با آفرینش ده‌ها کتاب طی نیم قرن صدها هزار خواننده و محبوبیتی کم‌نظیر داشته است».

علی‌اشرف درویشیان، سوم شهریور سال ۱۳۲۰ در کرمانشاه متولد شد. و در سن ۷۶ سالگی در کرج  دیده ازجهان فروبست.

پیکر علی اشرف درویشیان درهشتم آبان ماه با نوای «مرغ سحر» به خاک سپرده شد.

برخی آثاردرویشیان عبارت است از:

«بیستون»، «آبشوران»، «فصل نان»، «همراه آهنگ‌های بابام»، «گل طلا و کلاش قرمز»، «ابر سیاه هزارچشم»، «روزنامه دیواری مدرسه ما»، «رنگینه»، «کی برمی‌گردی داداش جان»، «آتش در کتابخانه بچه‌ها»، «چون و چرا»، «داستان‌های محبوب من» (با همکاری رضا خندان مهابادی)،«افسانه‌ها و متل‌های کردی»، «سال‌های ابری» (۲ جلد)، «درشتی»، مجموعه ۲۰ جلدی «فرهنگ افسانه‌های مردم ایران» (با همکاری رضا خندان مهابادی)، «واژه‌نامه گویش کرمانشاهی»،  «شب آبستن»، «از این ولایت»، «قصه‌های آن سال‌ها»، «هفت مرد، هفت داستان»،  و «دانه و پیمانه» (با همکاری رضا خندان مهابادی) .

****

استادخدائی شریف زاده،ادیب وسخن شناسِ تاجیکستان،درشهردوشنبه چشم ازجهان فروبست.

شریف زاده ازادیبان برجسته ای بودکه برای رواج زبان پارسی وتثبیت آن- به عنوان  زبان ملّی  مردم تاجیکستان-تلاش های فراوان کرده بود.

شریف زاده از سال ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۷ رئیس دانشکدهء زبان و ادبیات دانشگاه ملی تاجیکستان بودودراین مقام برای گسترش زبان وادبیّات فارسی خدمت فراوان کرد. او از اعضای اتحادیه نویسندگان تاجیکستان مدتی نیزمسئول بخش نقد ادبی این اتحادیه بود.

ازشریف زاده کتاب های متعدّدی درزمینهء فرهنگ وتاریخ حوزهء تمدن ایرانی  منتشرشده است .«شاهنامه و شعر زمان فردوسی»، یکی ازبهترین پژوهش ها دربارهء فردوسی است.

ازدیگرآثاراو می توان ازکتاب های زیرنام برُد:

مقام ابن سینا در شعر و ادب تاجیک (۱۹۸۵)، کلام بدیع (۱۹۹۱)، شاعر و شعر (۱۹۹۸)، آزردگان و امیدواران (۲۰۰۱)، صوت عجم (۲۰۰۲)، بلاغت و سخنوری (۲۰۰۲)، نظریه نثر (۲۰۰۴)، اشعار هم عصران رودکی (۲۰۰۷)، سنتهای ادبی (۲۰۰۷)، سخن از ادبیات ملی (۲۰۰۹ و.. سیزده مقاله (۲۰۱۳).

بخش نخست

*ارزیابی منابع،ارزش علمی و آکادمیک یک تحقیق را برجسته می کند.دربارهء قیام 30تیر آبراهامیان-اساساً- روایتِ اخیرِ نورالدین کیانوری و پیروانش را تکرارکرده است.پُرسش این است:حزبی که تا آخرین لحظات،مصدّق را«نمایندۀ استعمار»،«عامل امپریالیسم»و«پیرمردِ مکّار»می دانست ،در قیام 30تیر چگونه  می توانست از مصدّق حمایت کند تا به قول آبراهامیان«نقش تعیین کننده»در جنبش مردم داشته باشد؟

*احسان طبری دربارهء هدف از قتل محمد مسعودتوسط«کمیتهء ترور سازمان افسران حزب توده»:« قتل محمدمسعودبرای ایجاد یك شوکِ عَصَبی علیه دربار بود ،زیرا خسرو[روزبه] اطمینان داشت كه قتل ،صد در صد به حساب دربار  تمام خواهدشد».

***

حزب توده،پُشتیبان دولت دکترمصدّق؟!!

دکترمصدّق برای خاتمه دادن به مسئلهء نفت هرگاه که به مذاکره با دولت های آمریکا و انگلیس مشغول بود،حزب توده -در یک اتحادِ نانوشته با دولت انگلیس -با به راه انداختن انواع و اقسام اعتراضات و تظاهرات خیابانی،عامل آشوب و اختلال و بی ثباتی در جامعه می شد و مصدّق را از پرداختنِ صبورانه و صحیح به مسئلۀ نفت  بازمی داشت.از همین زمان بود که مفهوم«توده نفتی»به فرهنگ سیاسی ایران  وارد شد.بابک امیرخسروی-از کادرها و مسئولان برجستۀ حزب توده در آن زمان – یادآور می شود:

-«به واحدهای حزبی وسازمان جوانان[حزب توده] آموزش داده بودند که چوب های پلاکارد و پرچم هارا طوری تهیّه  بکنند که بتوان ازآن ها در موقع مقتضی!بجای چماق  استفاده کرد.بسیاری از شرکت کنندگان درجیب های خود  فلفل و پنجه بوکس و چاقو و سایل مختلف ضرب و جرح  آماده داشتند.اعضای حزب[توده] و به ویژه سازمان جوانان برای انتقام کشی و نشان دادن ضرب شست،مغزشوئی شده بودند»(1).

دکتر انور خامه ای نیز در بارهء«علل واقعی حادثه آفرینی های حزب توده»می گوید :

 -«اغتشاش در کارخانه ها و دبیرستان ها و دانشگاه،اغلب بدین سان پدیدمی آمد که توده ای هابه مصدّق و جبههء ملّی  حمله می کردندو آنها را نوکر انگلیس و آمریکا می خواندندند و در نتیجه؛خشم طرفداران مصدّق را برمی انگیختندو حادثه،آفریده می شد!.به موازات این حوادث،حزب توده از هر فرصتی استفاده می کرد برای اینکه میتینگ و راه پیمائی به راه اندازد.اگرزد و خوردی،کَشت و کُشتاری،خونریزی پیش آمد،که هُوالمطلوب.اگر نیامد که قدرت خود و ضعف حکومت مصدّق را  نشان  داده است،مثلاً در اوایل آبان[1330،به هنگام سفر مصدّق به آمریکا]،«سازمان دانشجویان و دانش آموزان حزب توده»علیه مظالم انگلستان در مصر، راه پیمائی به راه انداخت و با وجود اینکه شهربانی آنرا ممنوع اعلام کرده  و گفته بود از آن  جلوگیری خواهد کرد و مسئولیّت هرحادثه ای متوجهء مسئولان سازمان مزبور است،[حزب توده]از انجام آن  چشم پوشی نکرد و اگرخودداری پلیس و طرفداران جبههء ملّی-به علّت غیبت مصدّق و توصیهء او به حفظ آرامش- نبود،مسلّماً حوادث 23 تیر تجدید می شد،کمااینکه با وجود این خودداری و گذشت هواداران جبههء ملّی و دولت،دانشجویان و دانش آموزان توده ای از تحریک و اخلال دست برنداشتند و کار را بجائی کشاندند که شورای دانشگاه ،یعنی رؤسای دانشکده ها و نمایندگان استادان را مدت 10ساعت در یکی از اطاق ها زندانی کردندکه منجر به تعطیلی دانشگاه شد…[بدنبال] تعطیلی دانشگاه،این بار،«سازمان دانشجویان ودانش آموزان»اعلام کردکه در14آذر[1330]بعنوان اعتراض علیه تضییقات دولت وتعطیلی دانشگاه،میتینگ و راهپیمائی برپاخواهدداشت.باآنکه شهربانی از3روزپیش مکرّر اخطار کرد که ازاین تظاهرات  جلوگیری خواهد نمود و مسئولیّت هراتفاقی که بیافتد برعهدهء تظاهرکنندگان است و با آنکه معلوم بودبعضی عناصر و سازمان ها-چه درداخل جبههء ملّی وچه خارج از آن-خود را آمادهء مقابله باحزب توده وضرب شست نشان دادن به آن می نمایند،با وجود تمام اینها،حزب توده ازراه پیمائی   صرف نظرنکردوحوادث 23تیر(1330)تقریباًتکرارشد.توده ای هاازدانشگاه حرکت کردند و تابهارستان اتفاقی نیافتاد.ابتدای خیابان اکباتان،شعارهائی علیه جبههء ملّی وحزب زحمتکشان[دکتربقائی]دادندوباعده ای ازهواداران این حزب وجبههء ملّی درگیرشدندوچوب وچماق  بکارافتاد.هنگامی که پلیس برای جلوگیری ازمنازعه  مداخله کرد،زد و خورد میان پلیس و توده ای ها آغازگردید،امّا-این بار-پلیس چون قبلاً به او دستور داده شده بود که در صورت موردِ حمله قرارگرفتن از خودش دفاع کند،به تیراندازی پرداخت و در نتیجه 5  نفرکشته و بیش از 200 نفر زخمی شدند(2).

همۀ این حادثه سازی ها وتشنّج آفرینی های حزب توده ضربات مُهلکی بودندکه از یک طرف، دولت های غربی-خصوصاً آمریکارا-نسبت به توانائی مصدّق برای  مدیریت و هدایت کشور بدبین می ساخت، وازطرف دیگر،این حادثه سازی ها و تشنّج آفرینی ها برنگرانی آنان از«خطراستیلای حزب کمونیست توده» می افزود(3).

چنانکه گفته ایم،دکترآبراهامیان در کتاب«کودتا»باآمیزه ای ازگرایش های مارکسیستی،تعلّق خاطری به حزب توده دارد و از آن جمله  معتقداست که حزب توده از آغازِ ملّی شدن صنعت نفت(1329) پُشتیبان دکترمصدّق بود و نیزدرقیام 30 تیر1331،حضوری آشکار و نقشی تعیین کننده داشت.(صص77 به بعدو186-190).در حالیکه اسناد و نشریات حزب توده نشان می دهندکه این حزب از آغازملّی شدن صنعت نفت ،مصدّق را «عامل امپریالیسم» ،«آخرین تیرِ ترکشِ استعمار»و«پیر مردِ شعبده باز و مکّار»می نامید(4).

عکس ها و کاریکاتورهای زیر نیز،نمونه هائی ازمواضع نشریات حزب توده علیه دکترمصدّق در زمان ملّی شدن صنعت نفت است:

 

 

 

 

چلنگر، نشریۀ پُرتیراژِ حزب توده،

دکترمحمدمصدّق را بصورت عنتری در دست دولت های آمریکا وانگلیس می دانست!

 

چلنگر:مصدّق، عروسِ دولت انگلیس

حزب توده که درسال1323 (درزمان ساعدمراغه ای)درمناطق نفتی خوزستان و صنعتی اصفهان،قیام گستردهء کارگران وسپس- به منظور واگذاری نفت شمال به شوروی ها-تظاهرات 35هزارنفری را درمقابل مجلس شورای ملّی سازمان داده بود،در دوران حکومت مصدّق نیز ده‌ها اعتصاب و تظاهرات مهـّم كارگری و شهری در ایران را رهبری یا هدایت کرده بود(5).

به روایت عبدالصمدکامبخش،از رهبران برجستهء حزب توده-در آن هنگام-در فاصلهء 1سال،200اعتصاب کارگری رخ داد که برخی از آنها اقتصادی و سیاسی و برخی صرفاً سیاسی بود(6).

 

حزب توده وقیام 30تیر

گفته ایم که ارزیابی منابع ،ارزش علمی و آکادمیک یک تحقیق را برجسته می کند.در بارۀ قیام 30 تیر نیز آبراهامیان-اساساً- روایتِ اخیرنورالدین کیانوری و یکی از پیروانش را تکرار کرده است(7).وی  ضمن اعتقادبه«حضور تعیین کنندهء حزب توده در قیام 30 تیر»می نویسد:

-«فراخواندن مردم به اعتراضات توده ای[در30تیر] مورد تأئیدو پُشتیبانی حزب توده قرار گرفت.این نخستین باری بود که حزب توده به پُشتیبانی کامل از مصدّق برخاسته بود…بلافاصله پس ازاین قیام،کاشانی ازحزب توده بابت کمک به«حصول پیروزی علیه امپریالیسم بریتانیا»تشکر کرد»(ص 187).

پُرسش این است:حزبی که تا آخرین لحظات،مصدّق را«عامل امپریالیسم»،«نمایندۀ استعمار»،«پیرمردِ مکّار»و…می دانست در قیام 30 تیر 1331 چگونه  می توانست از مصدّق حمایت کند تا به قول آبراهامیان«نقش تعیین کننده»در جنبش مردم داشته باشد؟

قوام السلطنه،«معمارِبزرگ نجات آذربایجان» و قهرمان شطرنج سیاسی که در ماجرای نفت شمال،استالین را«مات» کرده بود-بانخوت و غروری حیرت انگیز در 25 تیر 1331با اعلامیّۀ معروف«کشتیبان را سیاستی دگرآمد»چنان هیجان و احساسِ انزجاری درجامعه  پدید آوردکه منجر به قیام 30 تیر و سقوط دولت چندروزۀ وی گردید.سیل خروشان توده های مردم درخیابان های تهران ودیگرشهرهای مهم باعث شدتا«جمعیّت ملّیِ مبارزه بااستعمار»(وابسته به حزب توده) در29تیرماه  اعلامیّه ای درحمایت از«مبارزات ضداستعماری وضدامپریالیستی توده ها» صادرکند،اعلامیه ای که درآن،نه تنها حمایتی ازمصدّق وجود نداشت،بلکه این اعلامیّه، کیفرخواستی بود سرشار از دشنام و انتقاد علیه دولت مصدّق(8).

آبراهامیان برای«تائید»نظرش مبنی بر«نقش تعیین کنندهء حزب توده در قیام 30تیر»به روایت حسن ارسنجانی و مصطفی فاتح اشاره می کند،با این تأکید که:«هم فاتح وهم ارسنجانی- که هیچ یک ازآن دو را نمی توان باهیچ تعبیر و تفسیری متمایل به حزب توده دانست-نقش تعیین کننده را در کلِ این قیام به حساب حزب توده منظور داشته اند»(ص187).

در این باره بایدگفت که حسن ارسنجانی معاون و مشاورِ ارشدِ قوام السلطنه بود و چه بسا تمایل داشت که قیام 30 تیر و سقوط  قوام السلطنه را زیرسرِ حزب توده بداند تا این نکته را به انگلیسی ها بفروشد که«پُشت سقوط قوام السلطنه،کمونیست های حزب توده و عوامل شوروی قرار دارند».از این گذشته،به روایت ارسنجانی در روزهای منتهی به قیام 30 تیر رهبران حزب توده درحال مذاکره با قوام السلطنه بودند تا شاید بتوانند به کابینۀ وی راه یابند و خاطرات خوشِ حضور وزیرانِ توده ای در کابینۀ قوام در سال 1325را تجدید کنند(9).

مصطفی فاتح (نمایندۀ شرکت نفت انگلیس و ایران)نیز از بُن بست مذاکرات انگلیسی ها و مصدّق راضی نبودو با وجود احساسات مثبت و خیرخواهانه اش نسبت به مصدّق(ص106)،نگران قدرت گیریِ حزب توده بود.او زمانی مؤسس حزب سوسیالیست ایران بودکه باحزب توده نیز همکاری داشت(10).

فاتح سپس به شرکت نفت انگلیس و ایران پیوست و در دوران مأموریتش در شرکت نفت شاهدِ اعتصابات و اعتراضات گستردۀ نیروهای کارگری درمناطق نفتی خوزستان به رهبری حزب توده بود،و لذا باعواطف سوسیالیستیِ گذشته درجریان قیام 30 تیر،ضمن پُررنگ کردنِ حضور حزب توده شاید می خواست به مقامات انگلیسی هشدار دهدکه در صورت ادامۀ بن بست مذاکرات نفت-چه بسا-حزب توده قدرت سیاسی را قبضه کند. آبراهامیان در بارۀ مصطفی فاتح -به درستی- می نویسد:

-«در نظر عامّه،فاتح یک«عاملِ»تیپیک هوادار بریتانیا تصوّرمی شد،امّا در عالم خصوصی و در واقع،او شخصی متفاوت با این تصویر شناخته می شود.وضع ظاهری و علنی افراد می تواند بسیارفریب دهنده باشد»(ص106).

برخلاف نظر دکتر آبراهامیان،طبق اسناد حزب توده،نقش این حزب توده در قیام 30 تیر بسیار ناچیز بوده هرچند که بخشی از کارگران و هواداران حزب ،به ابتكارفردی و با احساسات شخصیِ خود، وارد صحنۀ شده بودند.قطعنامۀ پلنوم چهارم حزب توده(مسکو،تیرماه1337)ضمن انتقاد از عملکردِ رهبری حزب،در این باره تأکید می کند:
-«… در حادثۀ 30 تیر 1331 روش رهبری  قابل انتقاد است زیرا در حادثۀ 30 تیر، ما، دیرتر از بورژوازی ملی، تازه آن هم پس از آنكه بخشی از تودۀ حزبی به ابتكار خود جنبید، وارد صحنه شدیم»(11).

در بارۀ تشکرکاشانی از حزب توده پس ازقیام 30 دکتر آبراهامیان-باز- به جای استنادبه روزنامه های آن زمان و سخنرانی ها و مکتوبات منتشر شدۀ  کاشانی،به گزارش یک خبرنگار آمریکائی استناد کرده که چه بسا زبان فارسی نمی دانست و یا در فهم ظرافت کلام کاشانی دچار اِشکال بود.دکتر محمد حسن سالمی(یکی از افراد بسیارنزدیک به کاشانی که دراین سخنرانی حضور داشت)در گفتگو با نگارنده گفت:

-« در آن روز هیچ سخنی ازحزب توده نرفت بلکه باحضور ده ها روزنامه نگارِ داخلی و خارجی،کاشانی-به عنوان یک پدرمعنوی– در پاسخ به یک خبرنگار وابسته به حزب توده،به طورکلّی ازهمۀ کسانی که در راهِ پیروزی قیام تلاش کرده اند،سپاسگزاری کرد بدون آنکه نامی از حزب توده برده باشد!.باتوجه تحریف سخنان کاشانی توسط حزب توده،دفتر آیت الله کاشانی مندرجات نشریات حزب توده(درتشکرکاشانی از حزب توده) را قویّاً تکذیب کرد».

ازاین گذشته،نه روزنامۀ کیهان ونه روزنامۀ اطلاعات( به تاریخ30تیرماه1331) -هیچیک-به تشکرکاشانی ازحزب توده  اشاره ای نکرده است.

آبراهامیان ضمن عُمده کردنِ نقش حزب توده- به عنوان «عامل تعیین کنندۀ پیروزی قیام 30 تیر»- می نویسد:

-«این رویدادنشان دهندۀ تغییرِعُمده ای درسیاست حزب توده بود.تا آن زمان،چپ های افراطی بر رهبری این حزب مسلّط بودند و عادتاً مصدّق را یک«نوکر»هوادار آمریکا توصیف می کردند از این نقطه[قیام 30 تیر] به بعد،رهبران عمل گرائی-به ویژه نورالدین کیانوری-درکمیتۀ مرکزی اکثریّت یافتند که عادتاً مصدّق را«یک وطن پرستِ ضدامپریالیست»می دیدند»(صص 89، 187 و190).

نگاهی به بیانیه ها و مقالات حزب توده-امّا- نشان می دهدکه پس از قیام 30تیر و در زمان«رهبران عمل گرائی مانند نورالدین کیانوری نورالدین کیانوری» نیز مقالات و بیانیه های حزب توده در بارۀ ملّی شدن صنعت نفت و شخصِ دکتر مصدّق،سرشار از دشنام و ناسزا بود(12).

از این گذشته،در تاریخچۀ رهبران حزب توده،«به ویژه نورالدین کیانوری»فردی افراطی،فرصت طلب و بدون پرنسیب های سیاسی ارزیابی می شود،او به عنوان مسئول سازمان افسران حزب توده- با همدستیِ خسرو روزبه-عامل یا آمرِ قتل محمد مسعود(سردبیر روزنامۀ «مردامروز»و احمددهقان(سر دبیر مجلۀ تهران مصور) و مسئول سر به نیست کردنِ ده ها «عضوِ مسئله دارِ حزب توده»بود از جمله حسام لنکرانی،پرویزنوائی،داریوش غفّاری،آقابرارفاطری،محسن صالحی (13). احسان طبری در بارۀ هدف از قتل محمدمسعود توسط«کمیتۀ ترورسازمان افسران حزب توده» تأکیدمی کند:

-« قتل محمدمسعود برای ایجاد یك شوك عَصَبی علیه دربار بود ،زیرا خسرو[روزبه] اطمینان داشت كه قتل ،صدر صد به حساب دربار  تمام خواهدشد»(14).

این نکته می تواند در شناخت عواملِ ترورهای دیگر در این دوران،موردتوجۀ پژوهشگران قرارگیرد.

دکترآبراهامیان با اشارۀ دوباره به مظفربقائی و خلیل ملکی (ص158)در گفتگو با سایت«ایران وایر» نیز می گوید:

– «نقش سازمان سیا حتّی شرورتر از آن چیزی است که به نظر می رسد:مثلاً تظاهرات بزرگ سال 1951/1330بهنگام  ورود هریمن(فرستادۀ ویژۀ دولت آمریکا به تهران) را خودشان[سازمان سیا]ازطریق بقائی و حزب زحمتکشان  سازمان دادند…».

آبراهامیان توضیح نمی دهدکه سازمان سیا چرا باید علیه فرستادۀ ویژۀ دولت متبوعش چنان تظاهرات خونینی را سازماندهی کرده باشد؟!.از این گذشته،ورود هریمن به تهران(23تیر1330 /15ژوئیه1951)، برای مذاکره با مصدّق به منظور حلِ اختلافات مربوط به نفت بود که درآن زمان،هم بقائی و هم ملکی  هوادار و خواستار آن بودند.

سخن آبراهامیان مبنی براینکه « آن گردهمائیِ حزب توده ارتباط چندانی به هریمن نداشت»،مغایر با روایت شاهدان عینیِ این ماجرا است.عموم پژوهشگران، و نیز برخی از رهبران سابق(مانند دکتر انور خامه ای)وکادرها و مسئولین حزب توده(مانند بابک امیرخسروی ودیگران)تأکیدکرده اندکه این تظاهرات خونین از طرف حزب توده سازمان داده شده بود زیراکه چند روز پیش از آمدن هریمن،حزب توده در اعلامیه ای با ورود «عامل امپریالیست آمریکا به ایران»مخالفت کرده بود.در این تظاهرات حدود ده هزار تن از هواداران حزب توده در تهران- باشعارهای ضدآمریکائی و ضدامپریالیستی- علیه ورودِ هریمن شركت داشتند كه منجر به كشته شدنِ بیش از 24 نفر و مجروح شدن بیش از 200 نفر گردید.در شمار كشته ‌شدگان،چهار تن از نیروهای انتظامی بودند. (15).

 

دکترمظفّربقائی وقیام 30تیر

در بارۀ نقش دکترمظفربقائی در قیام 30 تیر،عموم پژوهشگران وی را یکی از رهبران اصلی قیام دانسته و به نقش تعیین کنندۀ وی در پیروزی قیام تأکیدکرده اند،دکترکاتوزیان(هوادار صدیق دکتر مصدّق)می نویسد:

-«[روزنامۀ] شاهدِبقائی(ارگان روزانۀ حزب زحمتکشان)به نافذترین وسیلۀ مبارزه بَدَل شده بود.در اول سرمقالۀ 29تیرماه که به قلم و با امضای خودِ بقائی چاپ شده بود،این بیتِ افشاگرانه را آورده بود:

گرچه تیر از کمان همی گذرد

از کماندار بیند اهل خِرَد

این،گستاخانه ترین تیری بود که یکی از رهبران نهضت ملّی به سوی شاه پرتاب کرده بود…اعتصاب عمومی وت ظاهرات مردم[برای بازگشت مصدّق به حکومت]تقریباً خودجوش بود،هر چند حزب زحمتکشان[بقائی]نقش مهمی در سازماندهی و رهبری مردم -پس ازریختن آنها به خیابان ها- بر عهده داشت…کاشانی و بقائی(به ویژه به لحاظ نقش رهبریش در حزب زحمتکشان)سهم بسیار بسزای در تعیین نتیجۀ استعفای مصدّق در تیر 31 برعهده داشتند…بقائی مصرّانه از نمایندگان نهضت ملّی در مجلس خواست که از خواسته شان مبنی برانتصاب مجدّد مصدّق یک قدکم عقب ننشینند و حزبش نیز سازماندهی مردم را در تظاهرات پایانی برعهده گرفت…تنهانمایندۀ نهضت ملّی در مجلس که خواستاراصلاحات ارضیِ جامع یا توزیع عادلانۀ درآمد شد،بقائی بود و لاغیر.»(16).

این تصویر منصفانه از دکتر مظفر بقائی باید ما را به تحریف های 65سالۀحزب توده علیه بقائی هوشیار و بیدارسازد،شخصیّتی که در آن زمان سرسخت ترین دشمنِ حزب توده بود و دراین راه-مانندخلیل ملکی-قربانیِ«حمّام فینِ حزب توده»شد.

بخش سوم

پانویس ها:

1- امیرخسروی،پیشین،ص282

2- خامه ای،انور،ازانشعاب تاکودتا،ج3،انتشارات هفته،تهران،1363،صص356-363  

3- دربارهء توطئه ها وتشنّجات  این دوران  نگاه کنیدبه:ترکمان،محمد،تشنّجات ودرگیری های خیابانی وتوطئه هادر دوران حکومت مصدّق،انتشارات رسا،تهران،1359

4- برای نمونه  نگاه کنیدبه:روزنامهء به سوی آینده،شمارهء21مهرماه1329و آخرین نبرد،17آذرماه  1330

5– برای شرح دقیقی از چند اعتصاب مهم كارگری در این دوران، نگاه كنید به: ارسلان پوریا (عضو برحسته و مسئول تظاهرات حزب توده)، کارنامهء مصدّق وحزب توده،نشرمزدک،ایتالیا،1355،صص271، 402-406، 468-474 و صفحات دیگر

6– نگاه کنید:نظری به جنبش کارگری وکمونیستی درایران،ج1،انتشارات حزب توده،بی جا،1972،ص171

7-نگاه کنیدبه: کیانوری،خاطرات،صص242-247؛جوانشیر،ف.م،تجربهء 28مرداد (نظری به تاریخ ملّی شدن نفت ایران)،نشرحزب توده،تهران،1359،صص196-214

8– برای متن این اعلامیّه نگاه کنیدبه:روزنامهء دژ(به جای به سوی آینده)،29تیرماه 1331

9– نگاه کنیدبه:ارسنجانی،حسن،یادداشت های سیاسی،یادداشت شنبه 28تیر1331،،تهران،1331،ص10 مقایسه کنیدباسخن ارسلان پوریا،پیشین،صص270-273

10– کیانوری،پیشین،صص89-91

11– اسناد و دیدگاه ها، حزب تودهء ایران از آغاز تا انقلاب 57، پلنوم پانزدهم،1360،ص 667.مقایسه کنیدبانظرارسلان پوریا،مسئول اصلی تظاهرات حزب بوده درآن زمان،پیشین،ص265

12– نگاه کنیدبه: آخرین نبرد، ۱۷ آذرماه ۱۳۳۰؛ روزنامهء به سوی آینده،31تیرماه 1331 ؛روزنامهء شهباز،21دی ماه1331

13– نگاه كنید به: اعترافات خسروروزبه و سروژ استپانیان در:زیبائی،علی،کمونیزم درایران،تهران،1343،صص437 ،548-450و 553-554.

14-طبری،احسان،كژراهه(خاطراتی ازتاریخ حزب توده)،نشرامیرکبیر،تهران،1367، ص85وصص31-32

15– موحّد،پیشین، ج1، صص220-221؛ خامه ای،پیشین،صص350-352؛نجاتی،غلامرضا،جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران،چاپ هفتم،شرکت سهامی انتشار،تهران،1373،صص180-181؛ کاتوزیان،محمدعلی،مصدّق ومبارزه برای قدرت،ترجمهء فرزانهء طاهری،نشرمرکز،چاپ دوم،تهران،،ص142-145

16– کاتوزیان،پیشین،1378صص 154  203و207

دژنبشت/ کوه نبشت

«و به اصطخرِ پارس کوهی است، کوه نبشت. گویند کی همه صورت ها و کنده گری ها، از سنگ خارا کرده اند و آثار عجیب اندر آن نموده، و کتاب زند و پازند آنجا نهاده بود.»

فارس نامه ،ابن بلخی،تصحیح دکتر رستگار فسایی،ص 147

دکتر رستگار فسایی در پانوشت همین مطلب آورده اند: کوه نفشت تلفظ دیگر کوه نبشت است و مقصود همان دژنبشت باشد که عبارت از قلعهء نوشته ها و اسناد بود در استخر فارس که اسناد مهم دولتی را در آن نگه داری می کردند.

دژی که جایگاه نگه داری اسناد مهم دولتی بوده در زمان نگارش فارس نامه، آغاز سده ششم، از میان رفته بوده و از آن جز نامی نمانده بوده است. اگر دژنبشت به دوران ساسانی هم محل بهره برداری بوده؛ این یعنی که ایرانیان آن روزگاران با نگه داری اسناد و مدارک آشنا بوده اند و افزون بر اهمیت معنوی نگه داری اسناد، بر فن و دانش این امر هم احاطه داشته اند.
اینک، چرا دژی چندان پر اهمیت را که بایگانی دولتی ساسانیان بوده نمی شناسیم. استادان و پژوهندگان تاریخ باستان ایران از این دژ چه می دانند.
یک قلم از موجودی اسناد دژنبشت، چنان که طبری، ابن بلخی، گردیزی، و حتی عوفی ذکر کرده اند، 12 هزار پوست گاو بوده که کتاب زرتشت [اوستا] بر آن حک شده بود.
در دژنبشت چه می گذشته؟ ادارهء آن مرکز مهم دولتی در دست چه کسان یا صاحبان کدام مناصب بوده؟ و دیگر این که چه کسانی، در چه زمان، و به چه علت آن بایگانی مملکتی، آن حافظه ایران را از میان برده اند؟

به نقل ازفیس بوک محمود فاضلی بیرجندی،مترجم و پژوهشگرتاریخ وفرهنگ ایران

اشاره:

 درگفتگوبابرنامه سازِبرجستهء رادیو-تلویزیون،علیرضامیبدی بانامِ چراغی درآن خانه روشن است!گفته شد که کتابفروشی کوچک  و قدیمیِ میرفطروس درشهرستان لنگرود،توانسته بود شاعران و نویسندگان و هنرمندان بسیاری را ازنظرفرهنگی،تغذیه کند…این دسته ازشاعران و نویسندگان محصول شکوفائی ادبی و فرهنگی سال های 40-50 بودند.از میان این افراد،شخصیّت های هنری،شاعران، نویسندگان مترجمان و فعّالان حقوق بشرِبرجسته ای درآمدندکه درسطح ملّی و-گاه-درسطح بین المللی مطرح اند،درشهری که حدود7-8هزارنفرجمعیّت داشت،درمقایسه باشهرهای دیگرِگیلان(مانندرشت و لاهیجان)این تعدادازشاعران،نویسندگان،هنرمندان و مترجمان واقعاً حیرت انگیزبود.جداازشاعران پیشکسوت-مانندشهدی لنگرودی و محمودپایندهء لنگرودی،دبیرانِ ادیب و فرهیخته ای بنام داوود جوادی و پشوتن آل بویه نیز دررشد و پرورش بسیاری ازاین شاعران،نویسندگان و هنرمندان نقش داشتند.

یادِشان زمزمهء نیمه شبِ مستان باد

تانگویندکه ازیاد،فراموشانند

درزیر،7شعراز7شاعرلنگرودی را می خوانید.

 

1

 

وطن!

مهدی اخوان لنگرودی

وطن!

دوستت دارم

ازدیرترهاو دورترها

ازدیروزها

ازجوانی هائی که دیگرنیستند

وحتّی

اکنون

همین حالا…

نمی دانم

چراشب نمی گذارد

برایت روشنائی بیاورم

خانه بیاورم

سفره ای را که ازآنِ من وتوست

بگشایم

وپیراهنی از آب های خزر

برتنت کنم؟

وطن!

2

محمدشمس لنگرودی

عصای موسی

دیر آمدی موسی!

دوران اعجازها گذشته است

عصای ات را به چارلی چاپلین بسپار

تا کمی بخندیم.

3

حسین دُرتاج لنگرودی

زمانه

زمانه نام مرا در مسیرِ بادنوشت

به هرگُلی که رسیدم

           به خویش می لرزید

وهرپرنده که دیدم-

ترانه هاش زآشفتگی حکایت داشت

من ازمنازلِ روشن

هرآنچه تجربه کردم-

                جواب:

                     پنجره بود

زمانه نام مرا درمسیربادنوشت…

 

4

رضامقصدی

غزل چای و چمن

تو از کدام طرف آمدی به خانهء من 
که بوی چای و چمن می دهد ترانهء من 
  
همیشه در همه  جا در جهان و جانِ منی 
که با تو سبزترین ست، این جوانهء من 
  
حضورِ زمزمه ی عاشقانه را نازم 
که عطرِ عاطفه ها دارد عاشقانهء من  
  
صدای توست که بر سینه ی ستاره نوشت: 
من از اهالیِ نورم، همین نشانهء من 
  
برای پنجرهء بازِ من، نسیمی نیست 
بیا نسیمکِ دل ํ نازکِ زمانهء من 
  
اگرچه خاطره هایم به خاک و خون پیوست 
بخوان! به خاطرِ ناشادی ی شبانهء من 
  
درونِ آینه ها طرح تابناکِ  تو بود 
خوشا تمامی ی آئینه های خانهء من 
  
بببین! به خاطرِ تو تا کجای دل، سبزست 
بگو به ابر ببارد به روی شانهء من 
  
من آمدم که بگویم: سلام بر باران 
بیا به سمتِ صداهای شاعرانهء من
  
به واژه – واژه ی رنگینِ شعرِ این پائیز 
غزل بخوان و بیاسای در کرانهء من 
  
بهمن ۱٣٨۵ 
 

5

 

کریم رجب زادهء لنگرودی

غزل مسافر

مسافرم، ز نفس های خسته می خوانم 
غزل به جای نمازِ شکسته می خوانم
مسافرم؛ چه بمانم، چه در سفر باشم 
به جای هر چه به غربت نشسته می خوانم 
مسافرم که درِ گوشِ آب های روان 
پیام خستگیِ دست بسته می خوانم 
و تا رسیدن دل های آشنا با هم 
کنار پنجره ها، ناگسسته می خوانم 
پرندگان مهاجر، به احترامِ شما 
به آن یکی شدنِ دسته دسته می خوانم 

6

جهان را روشن کن!

جعفرشفیعی لنگرودی

 

 

 

 

ابراهیم شکیبائی لنگرودی

عطرگُل

تاشبیخون نزده برف به باغ

تانپژمُرده ازسیلی باغ

تانشدزرد،نیفتادبه خاک

برویم

   روی برگی بنویسیم:

-گُل اگر می میرد

عطرگل می مانَد!

 

 

سال 1345،انجمن ادبیِ دبیرستان عفت لنگرود

ازراست:محمّدشمس لنگرودی،کریم رجب زادهء لنگرودی،حسین دُرتاج لنگرودی،ابراهیم شکیبائی لنگرودی، رُباب بهشتی لنگرودی،استادمحمدشهدی لنگرودی.

 

 

بامحمدرضابدیعی دریکی ازانتشاراتی های مشهد آشناشدم.ازاولین دیدار خاطره ای خوش و دلپذیردارم:خوش پوشی،ادب و صفائی که در وی دیدم همچنان برایم تازه است.بامهربانی و ادبی مثال زدنی بااهل کتاب گفتگومی کردو کتاب های تازه را به آنان معرفی می نمود.آن شورو دقت وحوصله ای که درمعرفی کتاب ازخودنشان می داد،نشانهء روشنی ازشوق وگرایش معنوی فراوان وی به کتاب و فرهنگ بود.

                     ***

بدیعی به سال 1319 درنهاوندمتولدشد.گواهینامهء پایان تحصیلات ابتدائی را درخردادسال1333،تحصیلات متوسطهء ادبی را درتیرماه1339 ولیسانس ادبیّات فارسی را در دانشسرایعای تهران(شهریور1342)دریافت کرد.

زندگی اش یکسره درپیوندباکتاب و آموختن و آموزش گذشت.تعهدخدمت خودرادرزابل گذراند وسپس درخرمشهر،رضائیه،آبادان و تهران به شغل معلمی پرداخت.آخرین محل خدمت او،قبل ازوقوع انقلاب اسلامی،دردبیرستان دخترانهء  مرجانِ تهران بود.ادبیّات فارسی درس می دادکه باجان نجیبِ وی درآمیخته بود.ازهمکاران خوددردبیرستان مرجان(ازجمله ازخانم مهپارهء ممقانی،حمیدمصدّق،ایرج پارسی نژاد،رحیم ذوالنور،محمدحسین صدیق و…)،خاطرات خوشی داشت و باشورو اشتیاق خاصی ازآنها سخن می گفت.ازدوستی اش بادکترشفیعی کدکنی و لطف و توجهی که  همواره به وی ابراز شده بود،باشورو شوق سخن می گفت،گوئی نام این عزیزان آتشی درجانش می افروخت که تمام وجودش را گم می کرد.شوق ناشناخته ای درچهره اش دیده می شد.دستانش را به هم می مالیدچشمانش ازشادی  برق می زد…

***

سال1354 ازآموزش و پرورش مرخصی گرفت و برای ادامهء تحصیل  راهی آکسفورد شدتا به دوست دیرین خود،ایرج پارسی نژاد،بپیوندد.پس از درنگی دوساله  به ایران بازگشت ودوباره به شغل معّلمی پرداخت و همزمان درشرکت علمی فرهنگی،نشرو پژوهش فرزان و…به کارِ ویراستاری پرداخت.

باآغازجنگ تحمیلی و موشک باران تهران،اودرجستجوی آرامش به مشهدکوچ کردودر«گلبهار»ساکن شدتادرسکوت ودورازهیاهوی شهر  روزگاربگذراند.امّا،آسمان جمع مشتاقان را پریشان می خواست.بدیعی بیمارشدو خرچنگ کریه سرطان به جانش چنگ انداخته بود.برایش وقت جرّاحی گرفتم و دربیمارستان قائم بستری شد.جراحی موفقیّت آمیزبود و لذا دوباره به زندگی امیدوارشد.

کارِترجمهء جدیدی را آغازکردو تا یکسال و اندی ازبیماری خبری نبود ولی ناگهان،ضعف وبیماری براوچیره شدو درطول یک ماه  چنان اورا در هم پیچیدکه پزشکان ازمعالجه  قطع  امیدکردند.

کتاب زندگی محمدرضابدیعی درسوم تیرماه 1994 بسته شددرحالیکه اوباترجمه های درخشان و ماندگارش   افق های تازه ای برروی اهل فرهنگ و کتاب  گشوده بود،ازجمله:

-پنجاه متفکرکلیدی درزمینهء تاریخ

-آئین هندو

-آئین بودا

-و….

                      یادش گرامی باد!

 

به نقل ازنشریهء:ترجمه و ادبیّات

 

از لحظهء بازداشت اعتصاب غذای خشک خواهم کرد!

محمود بهشتی لنگرودی، سخنگوی سابق  کانون صنفی معلّمان ایران که به دلیل فعالیت‌های صنفی در سه پروندهء جداگانه به ۱۴ سال زندان محکوم شده است، با احضار از سوی دادستانی و اخطار ضبط وثیقه، در آستانه زندانی شدن قرار گرفته است. این عضو ارشد کانون صنفی معلمان که پس از سه بار اعتصاب غذا، در اردیبهشت ۱۳۹۵ به مرخصی درمانی اعزام شده بود، اعلام کرده است با پای خود به زندان نخواهد رفت و در صورت بازداشت شدن نیز از لحظه بازداشت اقدام به اعتصاب غذای خشک خواهد کرد.

محمود بهشتی لنگرودی در نامه‌ای که در کانال تلگرام کانون صنفی معلمان منتشر شد، نوشت که دادستانی تهران روز ششم شهریور در یک تماس تلفنی به او اعلام کرد چنان چه ظرف ده روز خود را به زندان اوین معرفی نکند، ضبط وثیقه‌اش «عملیاتی» خواهد شد.

 

دادستانی تهران از محمود بهشتی خواسته است بدون سر و صدا خود را به زندان معرفی کند ولی این فعال مدنی نوشته است چهارده سال زندان برای فعالیت در یک تشکل قانونی را حکمی ناعادلانه و غیرقانونی می‌داند و به همین دلیل خود را به زندان معرفی نمی‌کند.

بهشتی نوشته است به حکم دادگاه‌های انقلاب که به جای عدل ظلم می‌گسترانند، تن نمی‌دهد: « در موعد مقرر به دادستانی خواهم رفت و قطعا با پای خود به زندان باز نخواهم گشت، چرا که نه حکم را قانونی می دانم و نه حکم دهندگان را دارای شایستگی مقام قضاوت و همان گونه که بارها گفته ام، قطعا به احکام دادگاه‌های غیر قانونی و فرمایشی که به نام انقلاب ، نزدیک به چهل سال است به جای عدل، ظلم می گسترانند، تن نخواهم داد.»

«دادگاه انقلاب» یکی از دادگاه‌های ایدئولوژیک جمهوری اسلامی است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ در ایران تاسیس شد و یکی از فعالیت‌های اصلی آن تعقیب کیفری مخالفان و منتقدان سیاسی و فعالان حقوق بشر در ایران است. اغلب زندانیان سیاسی و عقیدتی در جمهوری اسلامی با احکام دادگاه انقلاب محکوم و زندانی و یا اعدام شده‌اند.

محمود بهشتی لنگرودی در نامه‌اش نوشته در صورت بازداشت شدن از همان لحظه نخست دست به اعتصاب غذای خشک خواهد زد و سران سه قوه را مسئول هر اتفاقی دانست که برای او رخ دهد: «هر بار نیز به دادستانی اخطار دادم که در صورت بازگرداندنم به زندان و از اولین روز بازداشت دست به اعتصاب غذای خشک خواهم زد. ۱۴ سال زندان برای فعالیت صنفی ، مدنی و قانونمند؟! با آرامش و اطمینان ، به راه و هدفی که انتخاب کرده ام ادامه خواهم داد و مسوولان سه قوه را مسوول هر حادثه ای می دانم که از این لحظه به بعد ممکن است برایم اتفاق بیفتد.»

آخرین خبر:

طبق آخرین گزارش ها:محمودبهشتی لنگرودی توسط مأموران جمهوری اسلامی بازداشت و به زندان منتقل گردید،

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

بهشتی لنگرودی بهنگام انتقال به زندان ،دستش را به علامت پیروزی  نشان می دهد 

منوچهرآتشی یکی ازنجیب ترین،شریف ترین و تأثیرگذارترین شاعران ایران درسال های 1350تا1370 بود.همّت والای او نسلی ازشاعرانی را پرورش داد که اینک برخی ازآنان،ازچهره های برجستهء شعرمعاصراند.هم به همّت آتشی بودکه جُنگ ادبی جنوب منتشر شدکه یکی ازنشریات معتبرادبی آن سال ها بود.نجابت و فروتنیِ آتشی،از وی شخصیّتی وارسته و صمیمی ساخته بود.فضای شعری آتشی ازاشیاء،عناصر و طبیعت بومیِ جنوب  سرشاراست.

دربارهء شعرهای آتشی دوکتاب- نوشتهء زنده یادان محمّدمختاری و فرّخ تمیمی-  منتشرشده که ابعاد و ارزش های شعری وی را بررسی کرده اند.

 

 

 ازآثار منوچهرآتشی می توان ازکتاب های زیر   یادکرد:

مجموعه‌های شعر:

1-آهنگِ دیگر ۱۳۳۸

2-آوازِ خاک ۱۳۴۶

3-دیدار در فلق ۱۳۴۸

4-بر انتهای آغاز ۱۳۵۰

5-گزینهء اشعار ۱۳۶۵

6-وصفِ گل سوری ۱۳۷۰

7-گندم و گیلاس ۱۳۷۱

8-زیباتر از شکل قدیم جهان ۱۳۷۶

9-چه تلخ است این سیب ۱۳۷۸

9-خلیج و خزر ۱۳۸۰

10-باران برگ ذوق: دفتر غزل‌ها ۱۳۸۰

11-اتفاق آخر ۱۳۸۰

12-حادثه در بامداد ۱۳۸۰

13-ریشه‌های شب ۱۳۸۴

14-غزلِ غزل‌های سورنا ۱۳۸۴

 

ترجمه ها :

فانتامارا، اثر «اینیاتسیو سیلونه»

جزیره دلفین‌های آبی‌رنگ

مهاجران

دلاله

منوچهرآتشی در ۲ مهر ماه سال۱۳۱۰،در«دهرودِ»دشتستان بوشهر  دیده به جهان گشود ودر ۲۹ آبان ۱۳۸۴درتهران چشم ازجهان فروبست.وی چند روز قبل از مرگش در مراسم چهره‌های ماندگار به عنوان چهرهء ماندگار ادبیات معاصرایران معرفی شده بود.

شعرزیر،حدیثِ حسرت ها و حرمان هااست.  

یادش سبز باد! 

 

همیشه
از آن چه نیست سخن می گوییم
از آب در بیابان
              و
در خانه
عشق و نان
این گونه
انگار زندگانی را
زیباتر می یابیم
همیشه
از آن چه نیست بلندتر سخن می گوییم
از مهربانی در مهمانی

از شرف در سودا
از داد در بیداد جا
تا بوده
این گونه بوده قصه ی ما
دنیای یاوه را انگار
این گونه گواراتر توانیم داشت
اکنون بنشین
تا باری از آن چه هست سخن بگوییم
از دروغ بگوییم که حرام است اما-
مانند قارچ از فراز دیوارهامان بر می خیزد
آن گونه
که جای گندم و گل سرخ را

                       تنگ کرده است
همین !   

مطلب مرتبط:

   کوتاه،مثل آه…

درحاشیۀ«فستیوال28مرداد!»

 ازدفتر« بیداری ها و بیقراری ها »

 

 

یادآوری:

این مقاله -بارعایت ملاحظات و حذفِ عباراتی-درسایت«اخبارروز»منتشرشده و اینک متن کامل آن  انتشار می یابد!

-«ای درختانِِ عقیمِ ریشه تان در خاکهای هرزگی مستور
      یک جوانه ی ارجمند از هیچ جاتان رُست نتواند
      ای گروهی برگ چرکین، تار چرکین پُود
      هیچ بارانی شما را شُست نتواند»

                              مهدی اخوان ثالث

 

اشارۀ من  به مواضع سیاسی رهبران جبهۀ ملّی و آقای هادی خُرسندی علیه دکترشاهپور بختیار «خوشایندِ»وی نبود و لذا او کوشیده تا با نوعی«پاسخ»!!،دراین باره  فرافکنی کند،پاسخی که فقرِ استدلال و خصوصاً فلاکت اخلاقی  ویژگیِ بارزِ آن است،اینگونه شیوه های عوامفریبانه نشان می دهد که روحِ مرحوم کیانوری و حزب توده هنوز زنده است.ظاهراً  برخی «سوداگرانِ کودتای 28مرداد»درعرصۀ بحث  چنان کم آورده اند که اینک مجبورشده اند تا مشاطه گران و دلقکانِ بازاری را به میدان بفرستند،ولی به قول حافظ:

کجارَوَی به تجارت دراین کسادِ متاع؟

سال ها پیش وقتی آقای خرسندی در«کانون فرهنگی پویا» (درپاریس) با هنرمند برجسته، شریف و شایسته – شاهرخ مُشکین قلم– برخوردی عمیقاً سخیف نمود، من درمیان جمع به وی اعتراض کردم که چنان سخنان سخیفی  در شأن و شخصیّت یک هنرمند و شاعرِ واقعی نیست و…حالا به نظر می رسد که آنگونه سخنان و برخوردهای سخیف به سرشت و شخصیّتِ آقای خرسندی تبدیل شده است.

این چندمین باری است که خرسندی درهیأت یک«مصدّقی جدیدالولاده»!! دربارۀ من«دُرافشانی»می کند و لذا لازم است که من باصراحت و-گاه با تلخی و تُندی- برای اولین بار به «افاضات» وی-به اختصار- پاسخ دهم.درهمین جا بخاطر لحن تند و تلخ این مقال ازخوانندگان عزیز  پوزش می خواهم،به قول شاعر:

درمقامِ گفت، برلب مُهرخاموشی زدن

تیغ را زیرِسپر در جنگ پنهان کردن است

مقالۀ حاضر ازمطایبه و طنز نیز خالی نیست که ناشی ازسرشتِ مخاطب آن است.

خرسندی می نویسد:

 -«بد فکری نیست که یک چیزی اختراع کنیم به اسم تاریخ و یک آدمهای صادق و درستکار بشوند تاریخ نویس،تا نسل های بعدی از آنچه درسرزمینشان و زمینشان گذشته بیخبرنمانند.اختراع بدی نیست،به شرطی که تاریخ نویس ها،مقاطعه کار نباشند».

چنین سخنی از طرف کسی که زندگی سیاسی اش -هماره-در«مقاطعه کاری» و از طریق«لِفت وُ لیسِ کردنِ دستِ دیگران» گذشته –البّته- عجیب است:ازدشنام و افتراء به دکترشاهپوربختیار و سپس،نشستن برسرِ سفرۀ«خانِ بختیار»و ثنا و ستایش وی …تا شرکت در مراسم«مریمِ مهرِ تابان»(مجاهدین خلق) و دستبوسیِ شهبانو فرح پهلوی در مراسم زنده یاد استاد شجاع الدین شفا در پاریس  و بعد، ناسزا و فحّاشی به خاندانِ پهلوی و…بنابراین بقول عطارنیشابوری:

–این را به کسی بگوی که تو را نشناسد!

کسی که«در نهایتِ صحتِ عقل و سلامتِ روان»باشد می داندکه همۀ سخن من توجه به شرایط هولناک سیاسی-اجتماعی ایران ست که دراین سال ها توسط «مصدّقی های جدیدالولاده» زیرسایۀ 28مرداد32  خاموش و فراموش مانده است،مانند 28مردادِ سینمارکس آبادان،28مردادِ فتوای آیت الله خمینی درحمله به کردستانِ ایران،28مردادِ قتل عام زندانیان سیاسی درسال 67، 28مردادِ جنبش سبز و…

من به پیروی از شوپنهاور نوشته بودم که حقیقت از سه مرحله می گذرد:

 اول، مورد تمسخرقرارمی گيرد،

دوم، به شدّت با آن مخالفت می شود،

سوم، به عنوان يك امر بديهی،مورد پذيرش قرار می گيرد.

آقای خرسندی «افاضه»کرده:

-«امیدوارم که ایشان(میرفطروس)توجه داشته باشدکه آنچه دراین سال ها در بارۀ 28مرداد نوشته و ادعا کرده است،هرگونه راهِ خروجِ پاسخگویان و مخالفان را ازمرحلۀ اول به مرحلۀ دوم بسته است»….

اینهم نظری است،امّامواضع آقای خرسندی درحمایت ازآیت الله خمینی و«تُف»ی که نثارِ دکترشاهپوربختیار کرده بود باید به وی آموخته باشدکه در«افاضات»خویش کمی فروتن و فَکورباشد.

خرسندی  فراموش کرده که مردمِ بدبخت ایران از«مصدّقی های همیشه طلبکار» و بحث ملال آورِ28مرداد32 خسته شده اند.

امّا،خوشمزه تر،«قیام ملّی»ی هادی خرسندی است که به من نسبت داده است:

-«ایشان[میرفطروس] میکوشد که کودتای آمریکایی ۶۴ سال پیش را قیام ملی وانمود کند…».

چنین تحریف بزرگی را«فردغیرامینی»نیز مرتکب شد و پاسخش را در همان زمان دریافت کرد،لذا بهتر بود که آقای خرسندی متوسّل به اینگونه«ریسمان های پوسیده» نمی شد چرا که من بطورساده،روشن و روان نوشته ام:

-«فراتر از باورهای رایجِ «کودتا»یا«قیام ملّی»دربارۀ 28مرداد،من کوشیده ام تا ماجرای سقوط آسان و حیرت انگیز دولت مصدق را ازجنبۀ روانشناسی و شخصیتیِ قهرمان اصلی آن –دکتر مصدق – مورد بحث و بررسی قرار دهم با این اعتقاد که برخی از رهبران مهم سیاسی در لحظات حسّاس با تصمیم و عزم و ارادۀ فردی خود مسیر حوادث را تغییر داده اند.سقوط آسان و حیرت انگیز دولت مصدق و عزم و اراده و انفعال حیرت انگیزِ وی در۲٨ مرداد نمونۀ درخشانی از این مدعاست». 

فکرنمی کنم که هیچ طفلِ ابجدخوانِ کلاسِ سیاست از این عبارت و  نیز در سراسرِ کتاب «آسیب شناسی…»؛ اعتقادم به«قیام ملّی»را استنتاج کند!

باتوجه به این فراموشی ها،باتوجه به شعرِ جالبِ خرسندی دربارۀ«آلزایمر»و با توجه به اینکه از نشانه های«آلزایمر»،فراموشی است،فرافکنی،توجیه و جابجائی حوادث و شخصیّت ها در ذهنِ بیمار است لذا چه بسا که خرسندی همۀ این موارد را فراموش یا توجیه کند(ازجمله:خیال کند که درمیتینگ سازمان مجاهدین درپاریس،این،«مریمِ مهرِ تابان»بودکه دستِ وی را بوسیده بود!!!،و یا:خیال کندکه بعد ازآنهمه حرف ها و حرکاتِ رکیک نسبت به هنرمندِشریف و برجسته،شاهرخ مُشکین قلم،اینک مُشکین قلم«نامه های عاشقانه»برایش فرستاده است و…).

در میتینگ مجاهدین:رؤیتِ «مریمِ مهرِ تابان»!

خرسندی می گوید:درمیتینگ مجاهدین خلق،برای گرفتنِ«صله»،نه شلوارِ وصله دارم را به «مریمِ مهرِتابان»نشان داده ام و نه پینه های کفشم را»…ظاهراً  فکاهی نویس ما – به شکلِ باباطاهرعریان– و برای یادگیریِ«گفتنِ اذان به سبکِ مرضیّه»در مراسم مجاهدین خلق حضور داشت و با دیدنِ«مریمِ مهرِتابان»چنان«مُکیّف» ، «خُرسند» و  از«حال رفته» بود که به قول حافظ:

سر وُ دستار ندانست  کدام اندازد!

در این فراموشی ها است که خرسندی مقالات،مصاحبه ها و یادداشت های مرا مبنی بر ضرورت برگزاری انتخابات آزاد(زیرنظرسازمان های ملّی و بین المللی)برای عبورِمسالمت آمیز از جمهوری اسلامی را از یاد می بَرَد و«اصغرآقا»را تاحدِّ نشریۀ دروغپرداز و پرونده سازِ کیهانِ شریعتمداری تنزّل  می دهد.

ختمِ مقال! 

بقول دوستی:«هادی خرسندی درصیدکردنِ سوژه های طنزآمیز به نزدیک ترین عزیزانش نیز ابقاء نکرده و لذا حرف هایش را نباید جدّی گرفت».

گفتم:«درست! ولی خُرسندی  باید بداندکه برخی«سوژه»ها آنقدر داغ است که ممکن است دست هایش را بسوزاند…».

استاد احمد بیطار در شعرِ «هاری نامه» به ذکرِ صفات و  سیّئاتِ خُرسندی  پرداخته است که در مقام ادب و احترام  فقط به ذکر یک بیتِ آن  بسنده می کنم:

در مملکتی که سنگ بسته  

سگ ها همگان رها وُ جَسته

…………………….

…………………………

8-15شهریورماه1396،پاریس

 

*اینک نسل یانسل های تازه ای به وجودآمده اندکه هیچ خاطره ای از28مرداد32ندارند.ملّت ایران در 38سال اخیر، 28مردادهای متعدّدی را تجربه کرده است،ازجمله:28مردادِسینمارکس آبادان،28مردادِفتوای آیت الله خمینی درحمله به کردستانِ ایران،28مردادِقتل عام زندانیان سیاسی درسال 67، 28مردادِجنبش سبز و…بنابراین لازم است تاباآزادشدن از«زندان 28مرداد32»،برای آزادی ایران بکوشیم!

***

مقالهء اخیرم ،گذشته ازعنایت و استقبال چشمگیرِعلاقمندان به تاریخ معاصرایران، موجب خشم و افسردگیِ برخی ازدوستداران متعصّب دکترمصدّق گردید.من ازاینکه این مقالهء کوتاه،خوابِ بلندِ64 سالهء آنان را آشفته کرده،بسیارمتأسفم و ازاین رو،خشم و افسردگیِ آقای مهندس حسین وصال برای من قابل درک است،امّاچه کنیم که افسانه ها در مَحَک تاریخ فرو می ریزند!،بااینهمه،انتظارم این بودکه منتقدمحترم پس از 35 سال زندگی درجهان آزاد(درآمریکا)حداقل این نکته را آموخته باشند که درمقابله باعقایددیگران،کمی فروتن،مُنصف و خصوصاًصدیق و مؤدّب باشند،چراکه عرصهء تاریخ و فرهنگ،عرصهء ادب و آگاهی است نه عرصهء بیل و کلنگ.ازاین گذشته،نمونهء دردناکِ زنده یاددکترشاهپوربختیار نشان دادکه قضاوتِ تاریخ  غیراز تکفیرها و توهین های رهبران جبههء ملّی و مشّاطه گران است.این حقیقتِ تلخ بایدچراغِ راهنمای همگان باشدتا درمواجهه باعقایدِدگراندیشان  ازتوهین و تحریف و افتراء پرهیزکنند.

سخن من درآن مقاله چنان روشن و آشکاربودکه نیازی به تفسیر و تکرار آن نیست ولی باتوجه به تحریفات منتقدمحترم ،لازم است تا به برخی انتقادات وی پاسخی کوتاه ارائه کنم:

مقالهء من عنوانِ«پیروزی یک دیدگاه»را برپیشانیِ خوددارد.واژهء«دیدگاه»را مترادفِ«نظر»آوردم تا تفاوت آنرا با«نظریّه»(تئوری)نشان داده باشم بااین امیدکه راهِ بحث هاو نظرهای دیگر  باز بماند و…

من اززاویهء فائق آمدن بریک جراحت تاریخی و به منظورعبورازدُورِباطلِ 64 ساله  به رویداد 28مردادنگریسته ام؛رویدادی که جامعهء روشنفکری ما را«سَتَرون» ساخته و اندیشیدن را درمیان ما نابودکرده است،هم ازاین روست که به اعتقادنگارنده،«انقلاب شکوهمنداسلامی»و«ماه زدگیِ» اکثر روشنفکران و رهبران سیاسی -ازجمله- ناشی ازهمین«نیاندیشیدن»و«سَتَرونیِ اندیشه»بود.

فراتر ازباورهای رایجِ«کودتا»یا«قیام ملّی»دربارهء 28مرداد،من کوشیده ام تا ماجرای سقوط آسان و حیرت انگیز دولت مصدق را ازجنبهء روانشناسی و شخصیتیِ قهرمان اصلی آن –دکتر مصدق – مورد بحث و بررسی قراردهم بااین اعتقاد که برخی از رهبران مهم سیاسی در لحظات حسّاس با تصمیم و عزم و ارادهء فردی خود مسیر حوادث را تغییر داده اند.سقوط آسان و حیرت انگیز دولت مصدق و عزم و اراده و انفعال حیرت انگیزِ وی در۲٨ مرداد نمونهء درخشانی از این مدعاست. 

آقای منتقد معتقداست که ازطرف نگارنده«آنهمه دشنام و لعنت و بدگویی در کتاب (آسیب شناسی …)با بیرحمی و بی شرمی تمام نثار دکتر مصدق شده است»…من که نویسندهء آن کتاب باشم از«آنهمه دشنام و لعنت و بدگوئی نسبت به مصدّق»بی خبرم .چنین سخنان مضحکی تکرارِسخنانِ فردغیرامینی است که درهمان زمان پاسخی شایسته و روشنگر دریافت کرد و لذا من درپاسخ به آقای مهندس وصال،سخنِ حافظِ شیراز را تکرار می کنم:

  چومستعدنظرنیستی  وصال مجوی

که  جام جم نکندسود، گاهِ بی بصری

مستندات مقالهء من متّکی بااسنادو اقوال کسانی ماننددکترغلامحسین مصدّق،مهندس احمدزیرک زاده،دکترسپهرذبیح،سرهنگ نجاتی ،بابک امیرخسروی،انورخامه ای و…است که عموماًمخالف شاه و ازیاران یا دوستداران دکترمحمدمصدّق بوده اند.کسی که این روایات دست اوّل را ندیده بگیردو  لاف و گزاف های«کرمیت روزولت» درکتاب«ضدکودتا»را«وحی مُنزَل»بداند،بایددر دانش تاریخیِ وی شک کرد.کرمیت روزولت دربازنشستگی و احتمالاًدرشرایط دشوارِ بیماری و مالی آغازبه نوشتنِ خاطراتش کردبه این امیدکه بافروش آن بتواندبه نان و نوائی برسد،ازهمین رو،گفته می شودکه قبل ازانتشارخاطراتش،موضوع آنرا به اطلاع شاه رساند،امّاشاه به«مستر روزولت»گفته بود:

-«این لاف و گزاف هارا به دیگران بفروش!.ماالآن در اوج استقلال ملّی و شکوفائی اقتصادی  هستیم ودیگربه چشم آبی ها باج نمی دهیم»!

کتاب روزولت درسال 1979 منتشرشد و ازآغاز،بسیاری ازملیّون و دوستداران دکترمصدّق(مانندسرهنگ غلامرضانجاتی و بابک امیرخسروی)آنرا «سرشارازافسانه و اغراق و لاف و گزاف»نامیدند.

من بااستنادبه خاطرات دکترغلامحسین مصدّق،اشاره کرده ام که در سراسر روزهای ۲۵ تا ۲٨ مرداد مصدق در جستجوی شاه بود به طوریکه ضمن قبول عزل خویش توسط شاه به پسرش گفته بود:
-«می خواهم ببینم حالا که شاه مرا عزل کرده کجا گذاشته رفته؟ چه کار کنم؟ مملکت را به دست چه کسی بسپارم و بروم؟».(1)

آقای منتقد–امّا-دراین باره«نیّت خوانی»یا«غیبگوئی»کرده و معتقداست که:«درآن روز،مصدق از روی تمسخر این سخن را به پسرش گفته است»!!!

 در عصر روز 27 مرداد مصدّق معتقد شده بود:

-«از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاه درخواست شود تا هرچه زودتر به ایران مراجعت فرمایند»(2).

مهندس زیرك‌زاده(که درتمام روز 28 مرداد در خانهء مصدّق بود)دربارهء روحیه و روان مصدّق درروز28مرداد می گوید:

-«… در آن روز، واضح بود كه دكتر مصدّق مردم را در صحنه نمی‌خواهد…تمام آن‌هائی كه در آن روز در خانهء نخست‌وزیر (بودند) بارها و بارها، تك‌ تك و یا دسته‌ جمعی از او خواهش كردند اجازه دهد مردم را به كمك بطلبیم، موافقت نكرد و حتّی حاضر نشد اجازه دهد تابا رادیو مردم را باخبر سازیم…مصدّق با تقاضای او [دكتر فاطمی] برای خبر كردن مردم[ازطریق رادیو]مخالفت كرده بود.مصدّق نقشهء خودراداشت و نمی خواست درآن،تغییری بدهد»(3).

بابک امیرخسروی – کادر فعال حزب توده – در روز ۲٨مرداد و از مخالفان سر سخت حکومت شاه«به مثابهء یکی از کادرهای باز ماندهء آن ایام»و«برای پاسخ دادن به وجدان و پوزش از ملت ایران» تاکیدکرده که «برای روز ۲٨مرداد کودتایی به قصد سرنگون ساختن دکتر مصدق برنامه ریزی نشده بود و لذا تصور کودتای دوم بمثابهء طرح جانشین برای جبران شکست کودتای ۲۵ مرداد،نه با داده های معتبر می خواند و نه با امکانات و وضع آشفته و ازهم گسیختهء دشمنان نهضت آزادی ملت ایران جور در می آید…تمام شهادت ها ی معتبر،حتّی اسنادسرّی وزارت امورخارجهء آمریکانشان می دهندکه ارتش درمجموع،کوچک ترین مشارکتی در28مردادنداشت… هيچ واحدمنظم ارتشى درماجراى روز28مرداد32،شركت نداشت» (4).

آقای منتقد مدعی است:«برخلاف ادعای آقای میرفطروس،ارتش و نیروهای نظامی و انتظامی در سراسر دوران حکومت دکتر مصدق مطیع شاه و دربار بودند و در سرِ هر بزنگاه علیه او وارد عمل میشدند».

این ادعا نیزبا روایت شاهدان عینی و دوستان نزدیک مصدّق تناقض آشکار داردبطوری که سرهنگ غلامرضانجاتی(افسرنیروی هوائیِ طرفدارمصدّق)می گوید:

-«در نیروی هوائی، بیش از 80 در صد افسران و درجه‌داران از دولت مصدّق پشتیبانی می‌کردند…افسران جناح وابسته به دربار درنیروی هوائی– که اغلب شاغلِ پست های ستادی و فرماندهی بودند–باهمهء کوششی که به عمل آوردند، نتوانستند حتّی یک نفر خلبان را برای پرواز و سرکوبِ مردم، آماده کنند. درمرداد1332 در تهران، 5 تیپ رزمی وجود داشت … و صدها تن افسر و درجه‌دار در پادگان‌های تهران حضور داشتند ولی کودتاچیان با همهء کوششی که به عمل آوردند نتوانستند حتّی یکی از واحدها را با خود همراه کنند.»(5)

قدرت نظامی حزب توده:افسانه؟ یا واقعیّت؟

منتقدگرامی می نویسد:«میرفطروس در این مقاله، و هم درکتاب «آسیب شناسی…»از حزب توده و قدرتِ نفوذ شگفت آورش بر ارتش چنان هیولائی میسازد که با نیروی شیطانی خود در طول یک روز می توانسته است مملکت را فتح کند! ».

دربارهء قدرت تشکیلاتی و نظامی حزب توده،من درمقالات مفصّلی باارائهء اسنادمتعدّدی سخن گفته ام  ولی دراینجا –باز-به سخن مهندس احمدزیرک زاده(ازیاران نزدیک دکترمصدّق) استنادمی کنم که معتقداست:

-«از اواخر سال 1324 تا مرداد 1332 حزب توده هر وقت می خواست می توانست با یك كودتا تهران را تصـّرف كند» (6).

طرح کودتای آمریکا و انگلیس نیزمتّکی بر بیم و نگرانی آمریکا ازقدرت گیری حزب توده بود و لذا،این طرح،«ت(توده).پ.(پارتی=حزب)آژاکس»نامیده شده بود.

 

مصدّق:بهترین حالت همین بود که پیش آمد!

منتقدمحترم،سقوط مصدّق را«فاجعه ای [می داند]که کشور و ملت ایران را که در راه آزادی و سر بلندی گام برمیداشت به فلاکت امروزی کشانید»…این سخن نیز  فاقدمبنای درست و واقعی است و بیشتر،نشانهء فقرِاستدلالِ افرادی است که می کوشندتااشتباهِ ایرانسوزِشان را درحمایت از آیت الله خمینی و «انقلاب شکوهمنداسلامی»باپنهان شدن درپُشت نام و عکس دکترمصدّق مخفی کنندزیرا به قول دوستان و دوستداران صدیق مصدّق(ازجمله مهندس احمدزیرک زاده و دکترمحمدعلی موحد):حتّی اگررویداد28مرداد32نیزنمی بود،دولت مصدّق محکوم به شکست و سقوط بود.

براین اساس،سال هابعداز28مرداد32 و با فرونشستنِ غبارکینه ها و کدورت ها،دکترمصدّق به وکیل مورداعتمادش-سرهنگ جلیل بزرگمهر-دربارهء ماجرای 28مرداد گفته بود :

-بهترین حالت همین بودکه پیش آمد!(7).

این سخنِ مصدّق،«نصّ صریح»ی است که هیچ مصدّقیِ ایراندوستی نمی تواندبرروی آن«اجتهاد»کندتابراساس  اجتهادخود،افسانهء 64ساله دربارهء 28مرداد را تکرار نماید.این سخنِ مصدّق باید دوستداران صدیقِ مصدّق را فَکور و فروتن سازدتادرپرتوآن،دربارهء رویدادی که سرشت و سرنوشت تفکرسیاسی مارا رقم زده است،بازاندیشی کنند،نه اینکه هرسال-به سان عزاداران کربلا-در بوق و شیپور«کودتای 28مرداد»بدَمَندو مردم ایران را ازپرداختن به مسائل و مصائب  عینی و امروزی بازدارند.

اینک نسل یانسل های تازه ای به وجودآمده اندکه هیچ خاطره ای از28مرداد32ندارندو بحث هائی ازاین دست،برای شان ملال آور-و حتّی- دل آزار است چراکه آنان در 38سال اخیر، 28مردادهای متعدّدی را تجربه کرده اند،ازجمله:28مردادِ سینمارکس آبادان،28مردادِفتوای آیت الله خمینی درحمله به کردستانِ ایران،28مردادِقتل عام زندانیان سیاسی درسال67، ،28مردادِجنبش سبز و…

بنابراین لازم است که باآزادشدن اززندان 28مرداد32،برای آزادی ایران بکوشیم!

                  چنین باد!

سه‌شنبه  ٣۱ مرداد ۱٣۹۶

 

پانویس ها:

1-مصدّق،غلامحسين،تاريخ شفاهی هاروارد،بکوشش حبيب لاجوردی،ژوئيۀ 1984،ص 12 ،نوار شمارۀ 12.

2-مصدّق،خاطرات وتألّمات، صص272-273

3-زیرک زاده،احمد،پُرسش های بی پاسخ درسال های استثنائی،ص311

4-امیرخسروی، نگاهی ازدرون به نقش حزب تودهء ایران،صص628 و643

5-نجاتی،غلامرضا،جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران،چاپ هفتم،ص386

6-زیرك‌زاده، پیشین،صص322-325

7- برهان،عبدالله(ازاعضای قدیمی جبههء ملّی)،كارنامهء حزب توده و رازِ شكست مصدّق، ج2، ص190.

 

درهمین باره:

https://www.youtube.com/watch?v=abJplDIu0s0

 

«عزیزمن!

گرچه دانم که میسّرنشود روزِوصال

درشب هجر،امیدسَحَری مارا بس

 

خمینی در نجف

 

 

*مجموعهء اسناداخیر،هیچ نکتهء تازه ای دربارهء وقایع روز28 مرداد ندارد.

*پایداری دکترمصدّق دربرابرانگلیسی ها و نوعی همدلیِ محمدرضاشاه باآرمان های وی و خصوصاً اعتقادشاه به برکناری مصدّق ازطریق قانونی(پارلمان) ،دولت انگلیس را چنان کلافه کرده بودکه طبق اسنادمنتشرشدهء اخیر،قراربودکه ازطریق سرتیپ محمود امینی(رئیس ژاندارمری دولت مصدّق وبرادرِ وزیردربار)همزمان،کودتائی  علیه مصدّق و شاه صورت گیرد.

*اینکه ازآغاز ملّی شدن صنعت نفت،دولت انگلیس- و سپس آمریکا -درسودای سرنگونی حکومت مصدّق بودند،چنان روشن است که نیازی به «اسنادتازه» نیست،بلکه پرسش اساسی این است که چرادکترمصدّق باوجود همهء توان سیاسی و دراختیارداشتنِ همهء نیروهای نظامی و انتظامی نخواست در28مرداد32 واردمیدان شود؟

***

اشاره:

انتشار این مقاله درسایت های مختلف موج عظیمی ازواکنش ها را به دنبال داشت.ازاین گذشته،بازنشرِ مقاله درحدودِ50فیس بوک و وبلاگ…و نیز انتشارآن دربرخی سایت ها و بازتاب آن دربرخی رادیو-تلویزیون ها(ازجمله دربرنامهء یارانِ آقای علیرضامیبُدی) حجم عظیم خوانندگانِ این مقالهء تاریخی  را کم سابقه یا بی سابقه نموده است.این عنایت و استقبال  نشان می دهدکه میان ایرانیان تعادلی دربارهء رویداد28مرداد پدیدآمده و جامعهء سیاسی ایران ازروایت هایِ سُنّتیِ گذشته فاصله گرفته است.

امیداست که این«خط سوم»درتبیین رویداد28مرداد و درکِ نقشِ سرنوشت سازِدکترمصدّق،موردِتوجهء پژوهشگران برجسته و نیزمُجریان رادیو-تلویزیون های فارسی زبان(خصوصاً بی بی سی،صدای آمریکا،رادیو فردا و…)قرارگیردتاحقیقت-یعنی همهء حقیقت-رابه بینندگان و شنوندگان خویش  ارائه دهند.

نگارنده با سپاس فراوان از دوستانی که دیدگاه تازهء این مقاله را تأئیدکرده اند،امیدواراست که انتشارآن ضمن روشنگری دربارهء یکی از مهم ترین و مُبهم ترین رویدادهای تاریخ معاصرایران،باعث تفاهمِ  بیشترِتاریخی و  موجب تقویتِ همبستگی برای دستیابی به یک«تاریخ ملّی»گردد.

                            ****

 وقتی رسانه های داخل و خارج،ازانتشار«اسنادتازهء سازمان سیا دربارهء کودتای 28مرداد32»یادکردند،پس ازتورّقی کوتاه دراسناد منتشرشده وباتوجه به«حصرِموضوعیِ روزِ28مرداد»،دریادداشتی کوتاه،یادآورشده بودم که در مجموعهء اخیر«سندتازه ای دربارهء وقایعِ روز28مرداد  وجودندارد.»…و اینک-دریغا- که پس از مطالعهء این مجموعهء حدوداً 1000صفحه ای،باخود زمزمه کردم:

  -حیف ازآن عُمرکه درپای تو  من سرکردم 

مجموعهء اسناداخیر-چنانکه ازنام آن برمی آید–روابطِ آمریکا و ایران(ازسال 1952 تا سال1954)را گزارش می کندو دربارهء وقایع روز28 مرداد هیچ نکتهء تازه ای به دست نمی دهد.به عبارت دیگر،این مجموعهء حدوداً1000صفحه ای دربارهء وقایع روزِ 28مرداد دارای فقط 5صفحه گزارش است که آنهم،بطورناقص،بازسازی شدهء اسنادمنتشرشدهء قبلی است.

نکتهء حیرت انگیزدر«اسنادتازه»،حذف و سانسوربخشی ازگزارش اول ژوئن1953 مأموران سیاازنیکوزیا -درپیوندباعملیّات«ت.پ.آژاکس»است –که بصورت صفحهء سپید  منتشرشده است،گزارشی که توسط «ویلبر»(ازطراحان و عوامل اصلی عملیّات«ت.پ.آژاکس»)نوشته و قبلاٌ منتشرشده و ما  نیز  درکتاب خود به بخش های مهم آن استنادکرده ا یم(1).

درادامهء همین حذف ها،گزارش«کرمیت روزولت»(رهبرعملیّات ت.پ.آژاکس)به تاریخ 4سپتامبر1953(1هفته بعداز28مرداد)نیزسانسور و بصورت صفحهء سپید  منتشرشده است.ازاین گذشته،وجود بیش از500 موردحذف و سانسور،از ارزش این مجموعه اسناد کاسته  است.

 

سه سند تازه!

مجموعهء اخیر -البته-خالی از«اسنادتازه»نیست که هرچندمربوط به وقایع روزِ28مردادنیستند،امّا ازاهمیّت بسیاربرخوردارند:

1-افشای طرح  همزمانِ سرنگونی دولت مصدّق و رژیم محمدرضاشاه توسط دولت انگلیس یکی ازنکات تازه در اسناداخیر است.ما در کتاب«آسیب شناسی یک شکست»دربخش «ملّی شدن صنعت نفت»گفتیم:

«…محمّدرضا شاه نیز ـ كه هنوز شهریور 1320 وتبعید خفّت‌بار پدرش توسط انگلیسی‌ها را بخاطر داشت، می‌توانست نسبت به مبارزات مصدّق، همدل و همراه باشد بطوریكه هندرسون (سفیر آمریكا در ایران) در گفتگوی خصوصی خود با شاه (به تاریخ 30 سپتامبر 1951=8 مهرماه 1330) گزارش می‌دهد:

«… شاه تأكید كرد كه احساسات ملّی علیه انگلیس و به حمایت از مصدّق ـ به عنوان یك مدافع شجاع منافع ایران ـ برانگیخته شده است… در مورد نفت، احساسات ملّی ایرانیان علیه انگلستان است. این احساسات را عوامفریبان شعله‌ورتر ساخته‌اند. من هرقدر كه بخواهم قوی و قاطع باشم، نمی‌توانم برخلاف قانون اساسی و بر ضد جریان نیرومندِ احساسات ملّی حركت كنم…».

بقول صاحب نظری:«شاید[شاه]مصدّق را درضمیرناخودآگاه خود،تبلوررأی و ارادهء مردم می پنداشت…و در دوران نهضت ملّی،مصدّق وجدان بیدار و یکی دیگرازخویشتن های شاه بود».

بنابراین،پایداری دکترمصدّق دربرابرانگلیسی ها و نوعی همدلی محمدرضاشاه باآرمان های وی و خصوصاًمخالفت شاه باکودتا و اعتقاد وی به برکناری مصدّق ازطریق قانونی(پارلمان)،مقامات دولت انگلیس را چنان کلافه کرده بودکه طبق اسنادمنتشرشدهء اخیر،سه ماه پیش از 28مرداد32 سفیرانگلیس درآمریکا(Sir Roger Makins) پیشنهادکردکه ازطریق سرتیپ محمود امینی(رئیس ژاندارمری دولت مصدّق وبرادرِ وزیردربار)کودتائی همزمان علیه مصدّق و شاه صورت گیردتابرادرِناتنی شاه(عبدالرضاپهلوی)را به سلطنت برسانند.

2-نکتهء دیگر،افشای نام فردی است که گویاباعث لورفتن نقشهء «کودتای شبِ25مرداد»(بهنگام ابلاغ فرمان شاه مبنی برعزل مصدّق)شده بود.دراسناداخیر،نام این فرد سرهنگ نادری،رئیس ادارهء آگاهی شهربانی تهران  ذکر شده بدون آنکه اطلاعات دیگری دربارهء وی  ارائه گردد.نام سرهنگ نادری، 9روزبعدازسقوط مصدّق(در 28 اوت 1953=6شهریور1332)درنشستی افشاء شد که باحضورکرمیت روزولت،ویلبر و دیگرمقامات سازمان سیا- به منظورارزیابی پروژهء «ت.پ.آژاکس»برگزارشده بود.

نام امیرهوشنگ(قدرت الله)نادری، رئیس ادارهء آگاهی شهربانی تهران درماجرای قتل سرتیپ محمود افشارتوس (رئیس کُل شهربانی دولت مصدّق)در2اردیبهشت 1332مطرح شده بود. به روایت دکترمظفربقائی،سرهنگ نادری عضوحزب توده بوده وبه همین جرم درکرمان به 6ماه حبس محکوم شده بود(2).

نادری ازمؤسّسین«گروه افسران ناسیونالیست»(هواداردکترمصدّق)بود،که به روایت سرهنگ سررشته(هوادارپُرشوردکترمصدّق):«در  روز2اردیبهشت[روزقتل افشارطوس] بادرجۀ سرهنگ دومی،به طرزی مشکوک  ریاست آگاهی شهربانی را به عهده گرفت…درواقع، سرهنگ نادری با حرکاتی مشکوک و مرموز،خودرادر شهربانی جا می کند»(3).

متاسفانه  درمجموعه اسناد منتشرشده، ازماجرای قتل سرتیپ افشارتوس گزارش یاسندی وجودندارد درحالیکه سفارت آمریکادرایران در برخی  ماه ها-گاه- ده ها گزارش و تلگرام  مخابره کرده،سکوت دربارهء ماجرای قتل سرتیپ افشارتوس یاعدم انتشاراسنادتازه مربوط به  وقایع روز28مرداد دریک مجموعهء پُربرگ،حقایق مربوط به این دوماجرای مهم و سرنوشت ساز را همچنان درپردهء ابهام  قرار می دهد(4).

3-سنددیگر،گزارش«کرمیت روزولت»-رهبرعملیّات سازمان سیا درتهران-است.او درگزارش بلندی دربارهء «بررسی شیوهء انتخابات درایران»،دکترمصدّق را به تقلّب و مهندسیِ انتخاباتِ دورهءهفدهم مجلس شورای ملّی متهم کرده است.موضوعی که باقانونخواهی مصدّق  منافات دارد.دکترمحمدعلی موحدنیز-باوجوداخلاص و ارادتش به مصدّق- انتخابات دورهء هفدهم را«ابرِبلا»،«نامبارک»و«بزرگترین اشتباه مصدّق درشیوهء نامعقول اجرای آن »نامیده که«عجزو شکنندگی دکترمصدّق را نشان داد»(5).

                           ***

چنانکه می دانیم،حقیقت-وخصوصاً حقیقت تاریخی- امری نِسبی و اعتباری است که ارزش و اعتبارآن درطول زمان،چه بسامتغیّرو متحوّل می شود،هم ازاین روست که گفته اند:هرتاریخی،تاریخ معاصراست.وجه مشخصّهء یک پژوهشگرکنجکاو یا روشنفکرواقعی،درآمیختن با باورهای عادی یاعامیانه نیست بلکه شک کردن در داده های تاریخی و درآویختن با باورهای رایج سیاسی-تاریخی است.بافاصله گرفتن ازرویدادها و باتکیه براسناد و خصوصاً خاطرات شاهدان عینی و بازسازی پازل های پراکنده،می توان دربازآفرینی دقیق ترِحقایق همّت کرد.

ماجرای سقوط آسان و حیرت انگیزدولت مصدّق،تاکنون-بیشتر- ازمنظرِ«کودتا»یا«قیام ملّی»بررسی شده و جنبه های روانشناسی و شخصیّتی قهرمان اصلی آن(دکترمصدّق)موردِغفلت قرارگرفته است،درحالیکه  می دانیم  برخی از رهبران مهم سیاسی در لحظات حسّاس باتصمیم و عزم و ارادهء فردی خود،مسیرحوادث را  تغییرداده اند.سقوط آسان و حیرت انگیزدولت مصدّق و عزم و اراده و انفعال وی در28مرداد  نمونهء درخشانی ازاین مُدعااست.

 بابک امیرخسروی(کادرفعّال حزب توده درروز28مرداد و ازمخالفان سرسخت رژیم شاه-«به مثابهء یکی ازکادرهای بازماندهء آن ایّام» و«برای پاسخ به  ندای وجدان وپوزش ازملّت ایران»نشان داده که«برای روز28مرداد،طرح کودتائی به قصدسرنگون ساختن حکومت دکترمصدّق،برنامه ریزی نشده بود[ولذا]تصوّر«کودتای دوم به مثابهء طرح جانشین برای جبران شکست کودتای 25 مرداد،نه با داده های معتبر می خوانَد و نه باامکانات و وضع آشفته و ازهم  گسیختهء دشمنان نهضت ملّی ایران جور درمی آید»،سخنی که توسط سرگردفریدون آذرنور،عضوبرجستهء سازمان افسران حزب توده(درگفتگوبانگارنده) نیز تأئیدو تصدیق شده است(6).

باتوجه به اینکه گفته اند:«حقیقت آنست که دشمن نیزبرآن گواهی دهد»،اذعان می کنم که روایت بابک امیرخسروی(به عنوان یکی ازدشمنان محمدرضاشاه و از دوستداران صدیقِ دکترمصدّق)نقطهء حرکت من در نگاه به رویداد28 مردادبود،نگاهی که ضمن پذیرفتن وجودطرح کودتای انگلیس و آمریکا(ت.پ.آژاکس) منجربه ارائهء نظریهء تازه ای بنام«خط سوم»گردید. پُرسش های مطروحه دراین نظریه،نوعی دعوت از پژوهشگران برجسته برای بازاندیشی دربارهء مفهوم«کودتا»در روز 28مرداد بود،پُرسش هائی که پاسخ به آنها می تواند در فائق آمدن بریک جراحت تاریخی جهت رسیدن به آشتی و تفاهم ملّی  مؤثّر باشد.

خوشبختانه درسال های اخیر تحلیل های تاه ای دربارهء رویداد28مرداد  چاپ و منتشرشده که به برخی ازآنها درمقدمهء چاپ پنجم یا اینترنتیِ کتاب«آسیب شناسی یک شکست» اشاره کرده ایم.درعین حال،خوشحال کننده است که شاهد داوری های تازه و منصفانه ای دربین رهبران جنبش ملّی شدن صنعت نفت هستیم،نمونه ای ازاین انصاف و اعتدال را  می توان درکتاب «پُرسش های بی پاسخ درسال های استثنائی»یافت،کتابی شاملِ خاطرات مهندس احمد زیرک زاده،ازرهبران حزب ایرانِ جبههء ملّی و ازهمراهان نزدیک دکترمصدّق تا آخرین لحظات روز28مرداد.

مهندس زیر زاده، ضمن مروری برتاریخچهء ملّی شدن صنعت نفت،اطلاعات تازه و ارزشمندی دربارهء تغییرِ نقش و نقشهء دکترمصدّق در روز28مرداد،ارائه داده است.اوضمن اشاره به ضعف هاو ظرفیّت های جنبش ملّی شدن صنعت نفت،درنقدو نفی انتساب «خیانت» به یاران اولیّۀ مصدّق(مانندآیت الله کاشانی،حسین مکّی،دکترمظفربقائی،ابوالحسن حائری زاده و دیگران) یادآورمی شود:

-«نسبتِ خائن به وطن بدون ارائۀ سندی محکم به دیگری دادن، ظالمانه وحتّی دورازانسانیّت است…تاآنجاکه من می دانم هیچکدام ازاین آقایان درصددِجمع آوری مال نبوده اندو آنچه ازآنهاباقی مانده،ثروتی نیست که برای آن کسی به وطن خودخیانت کند»(7).

زیرک زاده دربارهء آیت الله کاشانی نیزتأکیدمی کند:

-«آیت الله کاشانی تمام عمرش بانفوذخارجی جنگیده است،حالا که به حرمتِ مقام

روحانیِ خود،عزت ملّی را افزوده است، چه علّتی دارد که ازخارجی دستوربگیرد؟»(8).

اودربارهء ابوالحسن حائری زاده می گوید:

-«حائری زاده آزادیخواه قدیمی،کهنه کارسیاست که همیشه درگیرمبارزات ضدخارجی بوده،قبل ازاینکه رفقایش به میدان بیایند،مردسیاسی مبارزِ شناخته شده بودواگردرتمام این مدّت هیچوقت به مقام مهم ویاثروت قابل ملاحظه ای دست نیافت،لابدفعالیتش به نفع صاحبان قدرت روزکه اغلب نوکرخارجی بودند،نبودواین،خودنشان می دهدکه اونوکرخارجی نبوده است …به چنین مردی نسبت مزدورخارجی و«خائن به وطن»دادن دورازانصاف است»(9).

   

ازراست به چپ:     

عبدالقدیرآزاد،حسین مکی،دکترمصدّق،ابوالحسن حائری زاده ودکترمظفربقائی

 تمایل دولت انگلیس به استمرارِسلطهء خود برمنابع نفتی ایران و نیز،نگرانی های بیمارگونهء مقامات آمریکائی ازقدرت روزافزونِ حزب کمونیست توده و احتمال استیلای شوروی ها برایران،سرانجام موجب نزدیکی دولت های  انگلیس و آمریکا برای اقدام مشترک علیه دولت مصدّق گردید.پروژهء«ت.پ.آژاکس»-که بیانگرِسرکوب حزب تودهء ایران بود-حاصل این تفاهم انگلیس و آمریکابود.

 سقوط دولت دکترمصدّق -درعین حال-محصول یک بحران سیاسی،اقتصادی و اجتماعی چند ساله بودکه به سان امواجی سهمگین-بتدریج-دولت مصدّق را درخودفروبُرد،سخن شخصیّت های دلسوزی -مانندخلیل ملکی- مبنی براینکه«آقای دکترمصدّق!این راهی که شمامی رویدبه جهنّم است!»بیانگرآیندهء سیاسی دولت مصدّق بود.به قول احمدزیرک زاده و دکترمحمدعلی موحد:حتّی اگررویداد28مرداد32نیزنمی بود،دولت مصدّق محکوم به شکست و سقوط بود(10).

سقوط دولت مصدّق-همچنین-محصول توسعه نیافتگی فرهنگ سیاسی جامعهء ایران بود،جامعه ای کوته بین که درآن،منافعِ درازمدّتِ ملّی  قربانیِ عافیت جوئی،وجاهت ملّی و مصالح کوتاه مدّتِ رهبران سیاسی شده بود.مابانگاهی به مقالات،شعارها،اتهام ها و افتراء های مندرج درنشریاتِ ایران درآستانهء 28مرداد32،توسعه نیافتگی و نابالغیِ سیاسی جامعهء آن زمان را نشان داده ایم.

 بااینهمه-چنانکه گفته ایم- رهبران بزرگ در لحظات حسّاس تاریخی،تصمیماتی می گیرندکه درعرف متعارف   عجیب وغریب می نمایندو همین امر،باعث سردرگمی ها و مجادلات گستردهء سیاسی و تاریخی می شودکه موضوع 28مرداد32  نمونهء برجستهء آنست.اینکه ازآغازِملّی شدن صنعت نفت،دولت انگلیس- و سپس آمریکا -درسودای سرنگونی حکومت مصدّق بودند،چنان روشن است که نیازی به «اسنادتازه» نیست،بلکه پرسش اساسی این است که چرادکترمصدّق باوجود همهء توان سیاسی و دراختیارداشتنِ همهء نیروهای نظامی و انتظامی نخواست در28مرداد32 واردمیدان شود؟

به عبارت دیگر،درفاصلهء آن«سه روزبحرانی»(از25تا28مرداد)چه تغییراتی درارادهء سیاسیِ مصدّق پدیدآمده بودکه باانفعال حیرت انگیزش درروز28مرداد،سقوط آسان حکومت وی تسهیل شد،انفعالی که  هم شاهی ها ،هم مصدّقی هاو هم-خصوصاً-مأموران سازمان سیا درتهران را  شگفت زده کرده بود.ما- درکتاب«آسیب شناسی یک شکست»-روَندِاین تغییر و تحولِ سرنوشت ساز را ترسیم کرده ایم و دراینجا -بااضافات وافزوده هائی-یادآور می شویم:

1-درسراسرروزهای 25تا28مرداد،مصدّق در جستجوی شاه بودبه طوری که ضمن قبول عزل خويش توسط شاه،به پسرش،دكتر غلامحسين مصدّق،می گفت:

-«میخواهم ببينم حالا كه[شاه] مرا عزل كرده،كجا گذاشته رفته؟ چكار كنم؟ مملكت را دست چه كسی  بسپارم و بروم؟(11).

2- در عصر روز 27 مرداد مصدّق معتقد شده بود:

-«از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاه درخواست شود تا هرچه زودتر به ایران مراجعت فرمایند»(12).

3-باچنین اعتقادی، ازشامگاه 27مرداد،دستگیری تظاهرکنندگان حزب توده آغازشدبطوری که بقول نورالدین کیانوری: حدود 600 نفر از افراد، مسئولین و كادرهای حزب توده دستگیر شدند و این امر، ضربهء بسیار مهلكی بر ارتباطات حزب توده وارد ساخت(13).

 4-باتوجه به خلع سلاح كامل نيرو هاى زُبدۀ گاردشاهنشاهی و دیگر واحدهای ارتش توسط دولت مصدّق و دستگيرى افسران عاليرتبۀ منسوب به كودتا(در25مرداد32)مخالفان نظامى مصدّق،فاقدنیرو و توان لازم برای انجام کودتا در28مرداد بودند.بقول عموم شاهدان و صاحب‌نظران: در28 مرداد32،هر پنج واحدِ ارتش، مستقر در پادگان‌های تهران، به دکتر مصدّق وفادار بودند و نیروهای هوادار کودتا،حتّی برای اجرای یک عملیّات محدود شهری نیز نیروی لازم  نداشتند آنچنانکه بقول سرهنگ غلامرضا نجاتی(سرهنگ هوائی و هوادار پُرشور دکتر مصدّق):

«در نیروی هوائی، بیش از 80 در صد افسران و درجه‌داران از دولت مصدّق پشتیبانی می‌کردند…افسران جناح وابسته به دربار درنیروی هوائی- که اغلب شاغلِ پست های ستادی و فرماندهی بودند-باهمهء کوششی که به عمل آوردند، نتوانستند حتّی یک نفر خلبان را برای پرواز و سرکوبِ مردم، آماده کنند. درمرداد1332  در تهران، 5 تیپ رزمی وجود داشت … و صدها تن افسر و درجه‌دار در پادگان‌های تهران حضور داشتندولی کودتاچیان با همۀ کوششی که به عمل آوردند نتوانستند حتّی یکی از واحدها را با خود همراه کنند»(14).

بابك اميرخسروى-کادربرجستۀ حزب توده و شاهدعینی حوادث28مرداد32 درخیابان های تهران -تأكيد مى كند:

-«تمام شهادت های معتبر،حتّی اسنادسرّی وزارت امورخارجهء آمریکانشان می دهندکه ارتش درمجموع،کوچک ترین مشارکتی در28مردادنداشت… هيچ واحدمنظم ارتشى درماجراى روز28مرداد32،شركت نداشت…»(15).

تانک های سرگردان  درخیابان های خالیِ 28مرداد!

بااینهمه،برخی ازپژوهشگران(ماننددکتریرواندآبراهامیان،دکترمازیاربهروز) حضورچندتانک درخیابان ها و بعد،حمله به خانهء دکترمصدّق را نشانهء«کودتای نظامیان»دانسته اند.

توضیح زیر شایدروشنگراین ابهام یاسوء تفاهم باشد:

الف-باتوجه به سیاست مماشات و آشتی جوئی دولت آمریکابامصدّق بعدازرویداد شب25مرداد(به هنگام ابلاغ فرمان عزل مصدّق) و تلگرام «بدل اسمیت»(معاون وزیر خارجهء آمریکا)به کرمیت روزولت مبنی براینکه«عملیّات را رها کن واز ایران خارج شو!»،

ب-باوجودمخالفت مصدّق باپیشنهاد یاران نزدیکش برای فراخواندنِ مردم به خیابان ها و یا استمدادکمکِ مردمی ازطریق رادیو،

 پ– باتوجه به درخواست مصدّق از مردم تهران برای خودداری از هرگونه تظاهرات ضدسلطنتی و دعوت ازآنان برای ماندن درخانه های شان(16)، 

ت-باتوجه به انتصاب حیرت انگیزِ سرتیپ محمددفتری به ریاست کل نیروهای نظامی و انتظامی ازطرف مصدّق(باوجودمخالفت رئیس ستادارتش مصدّق،سرتیپ ریاحی)وحضورِسرتیپ دفتری درمیان نظامیان حاضردرخیابان هاو فراخواندن آنها به اینکه :«همهء ما همقطارو برادر و شاهپرست  هستیم و شاه فرماندهء کلّ قوااست»،باعث انفعالِ نظامیان هوادارمصدّق و موجب سرگردانی و ندانمکاریِ تانک های مستقردرخیابان شده بودند(17)،

ث-درچنان سرگردانی،ندانم کاری و انفعالی بودکه«سرتیپ کیانی»(معاون ریاست کل ستادارتش مصدّق)ستون ضربت-شامل یک گردان پیاده و یک گروهان تانک-را به نیروهای سرتیپ دفتری و افسران مخالف مصدّق  تحویل داد.سرگردانی ،ندانمکاری وانفعال تانک های ارتشی درخیابان های تهران باعث شدتا بزودی برخی ازتانک ها توسط تظاهرکنندگان هوادار شاه  تصرّف شوندو این درشرایطی بودکه سرلشکرزاهدی هنوزدر«خانهء امن»،مخفی و متواری بود!

ج-بابک امیرخسروی و سرگردفریدون آذرنور(درگفتگوبانگارنده) دراین باره تأکیدمی کنند:بخاطرخالی گذاشتن میدان ازسوی توده ای ها و سایرسازمان های وابسته به جبههء ملّی و خطای بزرگ دکترمصدّق در انتصاب سرتیپ محمددفتری به ریاست کُل شهربانی و فرمانداری نظامی تهران، بیشترِ تانک های مستقردرخیابان های تهران،تانک هائی بودندکه فرماندهی برخی از آنها بر عهدهء افسران عضوسازمان نظامی حزب توده(مانندشادروان قربان نژاد یا ستوان ایروانی)بودولی به خاطر نبودِ رهنمودهای حزبی و انفعال حیرت انگیزدکترمصدّق،این تانک ها درخیابان های تهران،حیران و سرگردان بودندو درنهایت به خدمت مخالفان مصدّق  درآمدند(18).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نیروهای زرهیِ تیمور بختیاروحمایت ازمخالفان مصدّق!؟

به روایت سرهنگ نجاتی(سرهنگ هوائی هوادارمصدّق):«درکودتای 28مردادنیز،کودتاچیان امیدی به همکاری واحدهای نظامی پادگان تهران نداشتند،به همین دلیل بودکه به جلب همکاری سرهنگ تیموربختیار،فرماندهء تیپ زرهی کرمانشاه،وسرتیپ محمود دولّو،فرماندهء لشکراصفهان برآمدند»(19).

طبق اسنادسازمان سیانیز،پس ازماجرای شب25مرداد،درخواست پُشتیبانی ازنیروهای زرهیِ اصفهان و کرمانشاه- به فرماندهی سرتیپ محموددولّو و سرهنگ تیموربختیار- دراولویّت یاران سرلشکرزاهدی قرارگرفت.سرتیپ دولّو به فرستادهء زاهدی «بی طرفی»خودرا اظهارنمود،ولی تیمور بختیار بطورشفاهی،حمایت خودراازسرلشکرزاهدی ویارانش  اعلام کرد،به روایت سرگردعبدالعزیزرستمی گوران(عضوبرجستهء سازمان افسران حزب توده و فرماندهء گردان زرهی تیپ کرمانشاه تحت امرِ تیموربختیار)تیموربختیار دراعزام نیروبه تهران و «فتح پایتخت» دچارتعلّل،تردیدو تزلزل بود،به همین جهت،نیروهای زرهی تیموربختیارپس ازسقوط دولت مصدّق در29مرداد32  واردتهران شدندو خودِتیموربختیارنیزدرکرمانشاه  ماند!.به روایت سرگردرستمی گوران:«..تیموربختیاربه فرستادهء [سرلشکر]زاهدی به طورشفاهی قول همکاری می دهد،ولی ازجای خود تکان نمی خورَد»…به نظرامیرخسروی:«خودِاین،دلیل مهمی است که برای روزچهارشنبه 28مرداد،برنامه ای درتهران[برای کودتا]پیش بینی وطراحی نشده بود.به روایت داریوش فروهر ودیگران:[تیموربختیار]همزمان باسرتیپ ریاحی[رئیس ستادارتش مصدّق] نیز ارتباط دائمی داشت وبامراکزقدرت دولت مصدّق سرگرم مغازله بود! (20).  

5-مهندس زیرك‌زاده(که درتمام روز 28 مرداد در خانهء مصدّق بود)دربارهء روحیه و روان مصدّق می گوید:

-«… در آن روز، واضح بود كه دكتر مصدّق مردم را در صحنه نمی‌خواهد…تمام آن‌هائی كه در آن روز در خانهء نخست‌وزیر (بودند) بارها و بارها، تك ‌تك و یا دسته‌جمعی از او خواهش كردند اجازه دهد مردم را به كمك بطلبیم، موافقت نكرد و حتّی حاضر نشد اجازه دهد با رادیو مردم را باخبر سازیم…مصدّق با تقاضای او [دكتر فاطمی] برای خبر كردن مردم[ازطریق رادیو]مخالفت كرده بود.مصدّق نقشهء خودراداشت و نمی خواست درآن،تغییری بدهد»(21).

6ـ ما-درمقالهء مستندی-به امکانات حیرت انگیز و قدرت نظامی-تشکیلاتی حزب توده درآستانهء 28مرداد اشاره کرده ایم،با توجـّه به این قدرت نظامی-تشکیلاتی به نظرمی رسدکه درروز28مرداد مصدّق ادامهء نبرد را دیگر به سود خود و به صلاح ملّت ایران نمی‌دانست و بهمین جهت در بامداد 28 مرداد، پیشنهاد دكتر فاطمی مبنی بر: «به ستاد ارتش دستور داده شود تا اسلحه در اختیار توده‌ای‌ها بگذارند» را رد كرد(22).

7-مصدّق همچنین، درخواست رهبران حزب توده برای «توزیع ده هزار قبضه تفنگ و سلاح‌های سبك به منظور دفاع از دولت مصدّق» را رد نمود(23).

8-دکترسپهرذبیح،متخصصّ تاریخ معاصرایران،استاد ممتازکالج«سنت مری»و سردبیرسابق روزنامهء باخترامروز(حسین فاطمی)دراین باره می نویسد:

-«هیأتی (که) از جانب حزب توده با مصدّق تماس گرفت نتوانست موافقت او را برای پخش اسلحه میان توده‎ای‎ها و جبههء ملّی‎‏های تندرو جلب کند.گزارش شده است که مصدّق به نمایندگان حزب توده و تنی چند از یاران وفادار خود گفته بود که ترجیح می‌دهد طرفداران شاه او را زجر کُش کنند، اما خطرِیک جنگ داخلی را نپذیرد.»(24).

9– بابک امیرخسروی تأکیدمی کندکه«حزب تودهء ایران درآستانهء 28مرداد-فقط درتهران لااقل 15هزار وبه روایت کیانوری 25 هزارعضومبارز ورزم دیده داشت که اگربه درستی هدایت می شدند،تنهایک پنجم آنها ازپسِ مزدوران برمی آمدند»(25).

10-دکترانورخامه ای نیز که شاهدو ناظر رویدادهای 28مردادبود-ضمن اشاره به قدرت نظامی و آماده باشِ سازمان افسران حزب توده و توان بسیج سازمان جوانان آن حزب- می گوید:

-«اگرمصدّق می خواست،حزب توده می توانست جلوی کودتارابگیرد»(26).

11-مهندس زیرک زاده ضمن تأکیدبراینکه از اواخر سال 1324 تا مرداد 1332 حزب توده هر وقت می خواست می توانست با یك كودتا تهران را تصـّرف كند»یادآورمی شود:

-«درروزهای بين 25تا28مرداد32 حزب توده به دکترمصدق اطلاع می دهدکه کودتائی درپيش است و حزب توده حاضراست برای رفع آن به دولت کمک کند..معهذا [مصدق]کمک حزب توده را ردکرد…بخوبی می بینیم که مصدّق با ردکمک حزب توده  چه خدمت بزرگی به ملّت ایران کرده است»(27).

12-باتوجه به ردِ کمک حزب توده توسط مصدّق و ناکامی این حزب برای ایجادِ «ایرانستانِ وابسته به شوروی»،خبرِخودکشی«آناتولی لاورنتیف»،سفیرفوق العادهء دولت شوروی درشامگاه 28مرداد32 معنای سیاسی خاصی می یابد(28).

«لاورنتیف»درتاریخ9مرداد32 واردتهران شدو پس ازتقدیم استوارنامه اش به شاه،در11مردادبادکترمصدّق ملاقات و مذاکره کرد.ازمضمون این مذاکرات خصوصی اطلاع چندانی در دست نیست ولی عکس منتشرشده ازاین ملاقات،مصدّق را بسیارمغموم و افسرده نشان می دهد.«آناتولی لاورنتیف» سازماندهء کودتای کمونیستی علیه«ادوارد بنِش»(Edvard Beneš)رئیس جمهور محبوب چکسلواکی بود.آیا مصدّق  اندیشناکِ تکرارِسرنوشت «بنِش» و چکسلواکی درایران بود؟

 

 

دکتر محمد مصدّق و آناتولی لاورنتیف، سفیر شوروی در تهران.

۲ اوت ۱۹۵۳ =۱۱ مرداد ۱۳۳۲

 

 

13-آخرین سخنان دکترمصدّق به وکیل مورداعتمادش-سرهنگ جلیل بزرگمهر-شایدحاصل این اندیشه و بیم و هراس بود.مصدّق دربارهء رویداد28مرداد به وکیل مورداعتمادش گفته بود :

-بهترین حالت همین بودکه پیش آمد!(29).

***

درشصت و چهارمین سالگرد رویداد28مرداد مانند روشنفکران شجاع شیلی،با فروتنی و فرزانگی، ضمن پذیرفتن اشتباهات رهبران خویش،بایداین گذشتهء ناشادرا  پُلی برای ساختنِ آینده ای آزاد و دموکراتیک بَدل سازیم.

پانویس ها:

1-نگاه کنیدبه:آسیب شناسی یک شکست،چاپ چهارم ،صص238و 360-383

2-نگاه کنیدبه مصاحبۀ مطبوعاتی دکتربقائی،روزنامۀ شاهد،16اردیبهشت1332

3-سررشته،حسینقلی،خاطرات من،صص21،20، 44 و 98

4-دربارهء قتل سرتیپ افشارتوس و اتهامات بی پایه علیه دکترمظفربقائی نگاه کنیدبه مقالهء نگارنده:

دکترمظفربقائی:قربانیِ«حمّام فینِ»حزب توده!(1)،علی میرفطروس

  دکترمظفربقائی:قربانیِ«حمّام فینِ»حزب توده!(2)،علی میرفطروس

5-نگاه کنیدبه:خواب آشفتهء نفت،ج2،صص894-897

 6-برای گزارش مهم امیرخسروی،نگاه کنیدبه:نگاهی ازدرون به نقش حزب تودهء ایران،صص535-565و 613-649.

7-پُرسش های بی پاسخ درسال های استثنائی،صص289-290

8-همان،ص167

9-همان،ص290

10-نگاه کنیدبه: موحد،پیشین،ج2،صص859-860؛زیرک زاده،پیشین،ص136

11-مصدّق ،غلامحسين،تاريخ شفاهی هاروارد،بکوشش حبيب لاجوردی،ژوئيۀ 1984، ص 12 ،نوار شمارۀ 12.

12-مصدّق،خاطرات وتألّمات، صص272-273

13-كیانوری،خاطرات، ص268؛ كیانوری، «حزب توده و مصدّق»، نامهء مردم، شمارهء 1 و2، 1359، صص5-6.

14-نجاتی،جنبش ملّی شدن صنعت نفت ایران،چاپ هفتم،ص386

15-امیرخسروی،پیشین،صص628 و643

16-نگاه کنیدبه:خاطرات سیاسی خلیل ملکی،به کوشش همایون کاتوزیان،ص105؛سنجابی،کریم، امیدها وناامیدی ها،ص145 

17-نگاه کنیدبه:نجاتی،پیشین،صص446

18-امیرخسروی،پیسین،صص615-616

19-نجاتی،پیشین،ص386

20-امیرخسروی،پیشین،صص543-547 

21-زیرک زاده،پیشین،ص311

22-حسین مكّی، صص411-412

23-نگاه کنیدبه بند7(فاز2)،سندشمارهء 362 وزارت امورخارجهء آمریکادر2سپتامبر1953:

https://history.state.gov/historicaldocuments/frus1952-54v10/d362

مقایسه كنیدباجوانشیر،تجربهء 28مرداد،ص312؛شایگان، سیـّد علی،خاطرات،صص9-10؛ كیانوری،پیشین، ص276،ورقا،ماشاالله(عضوسازمان افسران حزب توده)،فروریزی حکومت مصدّق ونقش حزب تودهء ایرانص186-187

24-The Mossadegh era: roots of the Iranian revolution. Lake View Press (Original from: University of Michigan),p121

ترجمهء فارسی،محمدرفیعی مهرآبادی،ص179،مقایسه کنیدبا:جوانشیر، ص307

25-امیرخسروی،پیشین،ص552

26-روزنامۀ شهروند، به مناسبت 28 مرداد،شهريورماه 1386.

27-زیرك‌زاده، صص322-325

28-نگاه کنيدبه:خاطرات سياسی عبدالحسين مفتاح(معاون وزارت خارجۀ دولت مصدق)،انتشارات پرنگ،پاریس،1363،صص58-69و71

 29-عبدالله برهان(ازاعضای قدیمی جبههء ملّی)،كارنامهء حزب توده و رازِ شكست مصدّق، ج2، ص190.

 

در پاكستان نام های خيابان‌ها و محلات اغلب فارسی و صورت اصيل كلمات قديم است. 

خيابان های بزرگ دو طرفه را شاهراه می ‌نامند، همان كه ما امروز «اتوبان» می گوييم! 

بنده برای نمونه و محض تفريح دوستان، چند جمله و عبارت فارسی را كه در آنجاها به كار می ‌برند و واقعاً برای ما تازگی دارد در اينجا ذكر می ‌كنم كه ببينيد زبان فارسی در زبان اردو چه موقعیتی دارد.

 نخستين چيزی كه در سرِ بعضی كوچه‌ها می ‌بينيد تابلوهای رانندگی است.

در ايران ادارهء راهنمايی و رانندگی بر سر كوچه‌ای كه نبايد از آن اتومبيل بگذرد می‌نويسد:« عبور ممنوع» و اين هر دو كلمه عربی است، اما در پاكستان گمان می‌كنيد تابلو چه باشد؟ 

«راه بند»‌! 

تاكسی كه مرا به قونسلگری ايران دركراچی می‌برُد كمی از قونسلگری گذشت، خواست به عقب برگردد،يكی از پشت سر به او فرمان می داد،در چنين مواقعی ما می‌گوييم: 

عقب، عقب،عقب، خوب!

 امّا آن پاكستانی می‌گفت: واپس، واپس،بس! 

و اين حرفها در خيابانی زده شد كه به«شاهراه ايران» موسوم است.

اين مغازه‌هايی را كه ما قنّادی می‌گوييم( و معلوم نيست چگونه كلمه‌ء قند صيغه‌ء مبالغه و صفتِ شغلی قنّاد برايش پيدا شده و بعد محل آن را قنّادی گفته اند؟) .آری اين دكانها را در آنجا «شيرين‌كده» نامند.

 آنچه ما هنگام مسافرت «اسباب و اثاثيه» می خوانيم، در آنجا «سامان» گويند.

سلام البته در هر دو كشور سلام است. اما وقتی كسی به ما لطف می‌كند و چيزی می‌دهد يا محبتی ابراز می‌دارد، ما اگر خودمانی باشيم می‌گوييم: ممنونم، متشكرم، اگر فرنگی مآب باشيم می گوييم «مرسی». اما در آنجا كوچك و بزرگ، همه در چنين موردی می گويند:«مهربانی»!

 آنچه ما شلوار گوييم در آنجا «پاجامه» خوانده می شود. 

 قطار سريع السير را در آنجا«تيز خرام» می‌خوانند! 

جالب ترين اصطلاح را در آنجا من برای مادر زن ديدم، آنها اين موجودی را كه ما مرادف با ديو و غول آورده‌ايم 

«خوش دامن» گفته‌اند. واقعاً چقدر دلپذير و زيباست.

 

از پاريز تا پاريس،محمدابراهيم باستاني پاريزی ، چاپ ششم، ١٣٧٠،ص ١٣٣

فرستنده:س. شرقی

بیداری ها وبیقراری های 25

                                                  

15تیرماه 1396=6ژوئیه2017

 

بیداری ها و بیقراری ها:۲۴

27 تیر ماه 1396=18ژوئیۀ 2017

سربازانِ وفادار به شاه در برابر مجلس شورای ملی

 در روز ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی(نقل از:سایتِ ویکی پدیا).

 

بسیاری ازما «بی چرا زندگانیم» و -اساساً- در بارۀ وقایع روزِ 28 مرداد 32،«ناپُرسا»هستیم و به همین جهت- دریک تجاهل یا تنزّه طلبی سیاسی،بیش از 60 سال است که روایتی ثابت را بازتولید و تکرار می کنیم:

تکرار چند عکس در نشریات،سایت ها و تلویزیون های معروف در رابطه با رویداد 28 مرداد مایۀ مسرّت و خنده است،بی آنکه پرسیده شود: در گرمای 40 درجۀ مردادماه 32،این«سربازان و افسران کودتاچی» چرا لباس ضخیمِ زمستانی پوشیده اند؟

و یا:شعبان جعفری -با گروه «اراذل و اوباش» – چرا در آن تابستانِ داغ،با کُت و شلوارهای زمستانی «درحالِ کودتا»هستند!!؟

 

شعبان جعفری در28مرداد32(نقل از:سایت های «ویکی پدیا»و« اخبارروز»).

کارِ ارائۀ این «اسناد» به جائی رسیده که اخیراً در فیلمی بسیار کوتاه و مستند!!!،عکس هائی از کاشانی،دکتربقائی و دیگر نمایندگان مجلس هفدهم و فیلم حضور سرلشکر زاهدی در باشگاهِ افسران را چنان ناشیانه و متقلّبانه کنارِ هم  مونتاژکرده اند که گوئی این افراد در روز 28 مرداد،مشترکاً از محل اقامتگاهِ ویران شدۀ دکتر مصدّق«بازدید»کرده اند!!درحالیکه پنجره های باز و شکستۀ خانۀ مصدّق،درب های بزرگ مجلس شورای ملّی و پنجره ها و پرده های بستۀ آن، و نیز مشخّصات باشگاه افسران-دفتر نخست وزیری سرلشکر زاهدی-دروغپردازی سازندگان آن را افشاء می کنند!

 

 

1

«بیداری ها و بیقراری ها» نوشته هائی است «خطی به دلتنگی» که می خواست نوعی «یادداشت های روزانه» باشد، دریغا که – گاه – از«خواستن» تا «توانستن»،فاصله  بسیار است.

در سالهای مهاجرت نامه های فراوانی به دوستانم نوشته ام که شامل بسیاری از دیده ها و دیدگاه های نگارنده است. رونوشتِ موجود برخی از آنها می تواند به غنای این یادداشت ها  بیفزاید.

«بیداری ها و بیقراری ها»تأمّلات کوتاه و گذرائی است برپاره ای از مسائل فرهنگی ،تاریخی و سیاسی: دغدغه ها و دریغ هائی در شبانه های غربتِ تبعید که بخاطر خصلت خصوصی خود،گاه،روشن وُ آرام وُ رام؛و گاه،آمیخته به گلایه وُ آزردگی وُ انتقاد است.شاید سخن«تبعیدیِ یُمگان»(ناصرخسرو قبادیانی)– بعد از هزار سال- هنوز نیز سرشت و سرنوشت ما را  رَقَم می زنَد.

این یادداشت های پراکنده،حاصل پراکندگی های جان و شوریدگی های ذهن وُ زبان است در گذارِ زمان؛«حسبِ حالی» که با تصرّفی در شعر حافظ می توان گفت:

          حسبِ ‌حالی بنوشتیم وُ شد ایّامی چند

                                    محرمی کو؟ که فرستم به تو پیغامی چند

 

 

27 اردیبهشت1396=17می2017

تنورِ«انتخابات»درایران بسیارداغ است و رقبا -با انبوهی از اتهامات وافتراء ها-یکدیگررا متهم می کنند،هرچندکه دراین میان حسن روحانی کوشیده تااخلاقِ بحث ومناظره های انتخاباتی را رعایت کند.

دوست فرزانه ام ازایران دربارهء شرکت یاعدم شرکت درانتخابات ازمن پرسید.گفتم:من مدّت هاست که بخودم اجازه نمی دهم که دربارهء مسائل مهم داخل ایران،اظهارنظرکنم چون ما(خارج نشینان)«از دور دست بر آتش داریم»،امّا- باتوجه به آرایش نیروهای سیاسی درداخل ایران و خیزبرداشتنِ دوبارهء قاتلین«بهترین فرزندان آفتاب»-فکرمی کنم که بایدبه روحانی رأی داد…

دوستم باتعجّب پرسید:بعدچی؟دوباره همین آش و همین کاسه است!

گفتم:شاید!امّاباتوجه به شرایط بین المللی،بایدمنتظرحوادث مهمی درایران بودو همانطورکه قبلاً نوشتم شایدامسال «سال سرنوشت»باشد.ازاین رو،اصولگرایان سعی دارندتا با یکپارچه کردن تمام نیروها،از وقوع شورش ها و اعتراضات مردمی  جلوگیری کنند،بنابراین،حداقل فایدهء حضور و انتخابِ حسن روحانی اینست که در«روزواقعه»،نیروهای سرکوبگر را دچار پراکندگی و انشقاق خواهدکرد…متاسفانه اپوزیسیون خارج ازکشورفاقد«هنرِاستفاده از ممکنات»است وبهمین جهت نتوانست ازشعارروحانی برای انجام رفراندوم و ارتقای آن درسطح ملّی و بین المللی بهره برداری کند.

دوست فرزانه ام گفت:حق باتواست!من رأی می دهم!

                                                                       ***

دیوارتنهائی

19مهرماه1380=11اکتبر2011

این روزها داشتم جمله ای از «ژان پُل سارتر»  را می خواندم که می گفت:

 

گاهی باید به دُورِ خود 
 دیوار تنهایی کشید
نه برای اینکه 
دیگران را از خودت دور کنی
بلکه ببینی چه کسی 
برای دیدنت 
دیوار را خراب می کند

 

همانندیِ ستَم ضحّاکيان با آيين و روش تازيان

در نامهء رستم فرّخزاد به برادرش!

 

   نامهء رستم فرخزاد به برادرش، يکی از درخورنگرش ترين راز و رمزهای شاهنامه را در خود پنهان دارد. راز و رمزهايی که استاد سخن کوشید تا هم سخنش را به گوش ها برساند و هم جانش را از گزند نامردمان دور نگهدارد.

   برای پی بردن به چرايی رمزآلود بودن بخش هايی از اين کارِ ستُرگ، بايد از آنچه در آن هنگام بر ايران، ايرانی و فرهنگ و زبان اش می رفت آگاهی داشت تا بتوان به ژرفای آن پی برد.

 می دانيم که اين داستان ها پيش از فردوسی نيز بود و کسانی ديگری در خدای نامه ها بدان ها پرداخته بودند و استاد سخن تنها آنها را سرودين کرد.با اين همه  نبايد فراموش کرد که گزينش داستان ها، رويداد ها و به ويژه، چگونگی پرداخت آنها آمیخته به دیدگاه استاد سخن بوده است. فردوسی از آنجا که می دانست بر زبان راندن و يا نوشتن هر سخنی می توانست به بهای  از دست دادنِ جانش باشد(آنچنانکه بر دقيقی رفت) پس بسیاری از گفته ها را در لايه هايی از رمز و راز پوشاند و به خواننده و شنونده هشدار داد که:

تـو اين را دروغ و فسانـه مـدان

                   به يک سان روش در زمانه مدان

از او هر چه اندر خورَد با خِرَد

                   دگــر در ره رمــز وُ  معنی بـــرَد*

* خالقی: (تو اين را دروغ و فسانه مدان/ به يکسان روشنِ زمانه مدان/ ازو هرچه اندر خورد با خرد/ دگر بر ره رمز معنی برد)

        مسکو : (تو این را دروغ و فسانه مدان/ به رنگ فسون و بهانه مدان/ ازو هر چه اندر خورد با خرد/دگر بر ره رمز و معنی برد )

 

   نامه رستم فرخزاد نيز، بر پايه نکته هايی که در خود نهفته داشت و می توانست موجی بزرگ را در برابر فردوسی به پا خيزاند، رمز و رازگونه شد. رازهايی که پيش بينی رستم فرخزاد درباره يورش تازيان و آمدن ضحاکيان را هشدار می دهد و به گونه ای به خواننده می رساند که يادتان باشد رويدادِ ضحاک پليد و ستمکار تا هزار سال به درازا کشيد و چنانچه به خود نياييد اين رويداد نيز چنان خواهد بود. يادمان باشد که در آغاز سرايش شاهنامه استاد سخن، بيش از سه سده و نيم از آمدن تازيان گذشت بود و هنوز تا ده سده ای که ضحاک فرمانروايی داشت، راه درازی در پيش بود(1)

   استاد سخن هنگامی که می خواهد به داستان ضحاک بپردازد، چنان از ندانم کاری هم ميهنان در گزينش ضحاک و ضحاکيان و راندن جمشيد شاه دل شکسته می گردد که آرزوی مرگ می کند:

چنيــن اسـت کيهـــان نـا پـايــــدار

                 تو در وی به جز تخم نيکی مکار

دلـم سيـر شـد زين ســرای سپنـج

                 خـدايا مــرا زود بــرهان ز رنـج

 

اينک و پيش از پرداختن به نامه رستم فرخزاد، شايسته است گوشزد  آغازين استاد سخن(تو اين را دروغ و …)رابه ياد داشت تا توانست آن را در کنار سرودهای چندی که درباره دوران ضحاک گفته است، نهاد و به رمز و راز آن پی برد. استاد دربارهء دوران ضحاکی می سرايد:

چو ضحاک بر تخت شد شهريار (چو ضحاک شد بر جهان شهریار؟*)

                    بر او ساليـان انجمن شد هــزار

سـراسـر زمانـه بــدو بـاز گشـت

                   بـرآمـد بـر اين روزگاری دراز

نهـــان گشـت آييـن فـــرزانگـــان

                   پـراکنــده شـد کــام ديـوانگــان

هنـر خـوار شد جادويی ارجمنــد

                   نهـــان راستـی آشکــــارا گزند

شــده بـر بـدی دسـت ديوان دراز

                   ز نيکی نبودی سخن جز به راز

*. اگر اشتباه نکنم، اين سرود را در شاهنامه ای خواندم  که چاپ اميرکبير و به گمانم ويراستاری زنده یاد محمدعلی فروغی بود.در جستجوی اينترنتی نيز اين سرود، بدون آنکه از سرچشمه اش نامی برده شود، ديده می شود.

استاد سخن درست در هنگامی که می خواهد شاهنامه را به پايان برساند، نخست نامه رستم فرخزاد را گواهِ  بازگشتِ ضحاکيان (از ديدگاه رستم فرخزاد) می آورد، سپس و در نامه به سعدبن وقاص نيز «تفو بر تو ای چرخ گردون تفو»، را می سرايد.

 اينک به بخشی از نامه رستم فرخزاد می پردازيم:

رستم، سرگذشت ساسانيان و ايرانيان در آن دوران ويژه را به يکديگر پيوند داده و يادآور می شود که چه بسا 400 سد سال بگذرد تا مردم به آنچه بر سرشان رفته آگاه شوند!

فراموش نکنيم که اين 400 سال همزمان با به پايان رسيدن شاهنامه است:

به ايــرانيان زار و گـــريان  شـدم

                     ز سـاسـانيـان نيـز بـريـــان شـــدم

دريغ آن سر و تاج و اورنگ و تخت

                     دريغ آن بزرگـی و آن فر و بخـت

کــز اين پس شکست آيد از تازيان

                     ستـــاره نگــردد مگــــر بـر زيــان

بــديـن ســاليــان چـارسد بگـــذرد

                     کــزين تخمــه گيتــی کسـی نسپــرد

 

نامه رستم را در چهار بخش می توان دسته بندی کرد:

1-گزارش آنچه می گذرد.

2-گفتگوی فرمانگونه با برادر که گويی سخن پيش از مرگ و وصيت نامه ی اوست.

3-پيام و پيشنهاد بردباری به مادر

4-پيش بينی ناخوشايندش در باره ايران و ايرانی و از دست رفتن هرآنچه هنر و نيکی است و جايگزين شدن آن با …

 

در بخش يک و گزارشی، برای برادر می نويسد:

از ايشــان فرستــاده آمــد به مـن

                                سخن رفـت هــر گونه بـــر انجمن

که از قادســی تا لـب جويبـــــار

                                 زميـن را ببخشيـــم بــا شهــريـــار

وزآن پـس کجــا بـرگشـاينـد راه

                                 به شهــری کجـا هسـت بـازار گـاه

بـدان تـا فـــروشيـم و خريم چيـز

                                وزان پـس فزونـی نجوييــــم نيـــز

پذيريـم بــا ســــاو و بـاژ گــران

                                 نجوييـــــم ديهيـــــم کنـــــــد آوران

شهنشاه را نيــز فرمان بــريــم

                                گــر از مــا بخواهد گــروگان بريم

 

در اين گزارش دوگانگی گفتار و کردار تازيان را گوشزد می کند که خود انگيزه نپذيرفتن سخنان آنان   می توانسته باشد:

چنين است گفتـار و کــردار نيست

                     به جــز اختــر کــژه در کار نيست

 

در دنبالهء گزارش از همراهانش نام می برد و هماهنگی همگان در رويارويی با کيشی که آنرا اهريمنی   می خواند، يادآور می شود و در هر روی تنها چاره را جنگ با آنان می داند:

بــدين نيــز جنگـی بـود هر زمان

                     که کشته شــود سـد هـژبــر دمان

بزرگان که با من به جنگ اندرند

                      به گفتـــار ايشـــان همـی ننگـرند

چو گلبوی طبـری و چون ارمنی

                                 به جنگنـد بـا کيـش اهـريمنی

چو ماهوی سوری و اين مهتران

                     که کوپـال دارند و گــرز گــــران

همـی ســرفــــــرازنـد آنـان که اند

                     به ايـــران و مـازندران بر چه اند

اگر مرز و راهست اگر نيک و بد

                     به گــرز و به شمشيـــر بايــد ستد

بکــوشيـم و مــردی به کار آوريم

                     بر ايشان جهان تنـگ و تار آوريم

دريغا که در ميان همين سرداران نام برده، ماهوی، شاه کُش می گردد و ايران ويرانگر!

 

بخش دو دربردارنده ی پيامِ فرمانگونه و سفارش پيش از مرگ يا وصيّت به برادر است:

چـــو نامـه بخوانی تو با مهتــران

                     برانداز و بـر ساز ولشگر بـران

همه گرد کن خواسته هر چه هست

                     پرستنـــده و جــام هـای نشستت

همـــی تــــــاز تـــا آذرآبادگــــــان

                     به جــــای بزرگــان و آزادگــان

هميدون گله هر چه داری ز اسب

                     ببـر سـوی  گنجـور آذرگشسـب

ز زابلستــان گــر ز ايـــران سپــاه

                     هر آنکس که آينـد زنهـار خــواه

سپس بخش سه (پيام به مادر و درخواست از او) را به ميان می کشد:

سخن هرچـه گفتم به مادر بگوی

                                نبينــد همانـا مــــرا نيــــز روی

درودش ده از مـا و بسيــار پنـــد

                                 بدان، تـا نبـاشـد بـه گيتـی نژنـد

ور از مــن بـد آگـاهی آرد کسـی

                                 مباش اندرين کار غمگين بسـی

چنان دان که اندر سـرای سپنج

                                 کسی کــو نهـــد گنج با دسترنج

ز گنج جهــان رنـج پيـــش آورد

                                 از آن رنج او، ديگری بر خورد

چه سودت بسی اينچنين رنج و آز

                     که از بيشتـر کــم نگــــردد نياز

 

در اين بخش است که يادِ «بادِ نوشين ايران زمين»، را پيش از نبردی که به مرگ او می انجامد بر زبان می آورد. و اين همان سخنی است که هنوز هم ما-ايرانيان دورازمیهن – بر زبان می رانیم:

 

که من با سپاهی به سختی درم

                                به رنج و غم و شوربختـــی درم

رهايی نيابـم سـرانجــام از اين

                                خوشـا بـادِ نوشيـن ايــران زمين

 

دنباله سخن به بخش دو و پيام فرمانگونه به برادر باز می گردد که به هوش باشد و برای پايداری ميهن به پاسداری از شهريار بپردازد:

چو گيتی شود تنگ بر شهــريار

                                تـو گنج و تن و جان گرامی مدار

کز آن* تخمه ی نامدار ارجمنـــد

                                نماندست جــــز شهـــريـار بلنــد

نگهدار او را به روز و به شب

                                که تا چـون بود کار من با عرب

ز کوشش مکن ايچ سستی به کار

                                به گيتی جـز او نيست پروردگار**

*. خالقی، مسکو، جنيدی ژول مُل: (کزين تخمه)

**. مسکو- جنيدی: (ز کوشش مکن هيچ سستی به کار / به گيتی جزو نيستمان يادگار)

رستم به ويژه از برادر برای پاسداری از ميهن و به ناچار شهريار جانفشانی درخواست می کند:

تو پدرود باش و بی آزار باش               هميشـه به پيش جهانــدار بـاش

(تو پدرود بـاش و بی آزار باش/ ز بهرِ تـنِ شـه بـه تيمـــار بـاش)

گر او را بد آيد تو سر پيش اوی            به شمشير بسپار و ياوه مگـوی*

*. خالقی، جنيدی: (گر او را بد آيد تو شو پيش اوی/ به شمشير بسپار و يافه مگوی)

*. مسکو، ژول مُل: (گر او را بد آيد تو شو پيش اوی/ به شمشير بسپار پرخاشجوی)

 

در اينجاست که بخش چهار و مهم ترين بخش پيام به ميان کشيده شده و چرايی اين همه درخواست  گوشزد می شود:

چـو با تخـت منبـر برابـر شود

                           همه نام بوبکـر و عمـر شـود

تبـه گــردد اين رنج هـای دراز

                            نشيبـی دراز است پيش فــراز

نه تخت و نه ديهيم بينی نه شهـر

                                گـز اختر همه تازيان راست بهـر

چــو روز انـدر آيـد بـه روز دراز

                                شودشان سر از خواسته بی نياز

بپوشنـد از ايشـان گـروهی سيـاه

                                           ز ديبــا نهنـــد از بـــر ســـرِ کلاه

نه تخت و نه تاج و نه زرينه کفش

                                 نه گوهر نه افسر نه رخشان درفش

بــرنجـــد يکـی  ديگـری بر خورد

                                به داد و به بخشش کسی ننگــــرد

 

سپس به دزدی و دروغگویی و پيمان شکنی آنان می پردازد. پيمانی که در ميان ايرانيان جايگاه درخور و ويژه ای دارد و پيمان شکنی -اگرچه با دروغزن- نيز ناروا شناخته شده است:

شب آيد يکی چشــم رخشـــان کند

                     نهفتـه کسـی را خــروشـــان کنـد

شتابان همه روز و شب ديگر است

                     کمــر بر ميان و کله بر سر است

ز پيمان بگردنــد و از راستی

                   گـرامی شود گـژی و کاستـی

 

در دنبالهء اين چرايی ها، آنچه که درباره دوران ضحاکی سروده شده بود را به ياد بياوريم تا دريابيم که رستم به برادر گوشزد می کند که ضحاکيان در راه اند:

چو ضحاک بر تخت شد شهريار

                              بر او ساليـان انجمن شد هــزار

سـراسـر زمانـه بــدو بـاز گشـت

                               بـرآمـد بـر اين روزگاری دراز

نهـــان گشـت آييـن فـــرزانگـــان

                               پـراکنــده شـد کــام ديـوانگــان

هنـر خـوار شد جادويی ارجمنــد

                              نهـــان راستـی آشکــــارا گزند

شــده بـر بـدی دسـت ديوان دراز

                    ز نيکی نبودی سخن جز به راز

پيامی که چه بسا اگر استادِ سخن،  بيم جان نداشت، آن را بسيار روشن بر زبان می آوُرد.

گوشزدِ چرايی نامه به برادر،با پيش بينی های رستم فرخزاد- که هم اکنون نيز گواه گونه ای همانند آن هستيم- چنين پی گرفته می شود:

پيــاده شـود مــــردم رزم جــــوی

                     سـوار آن که لاف آرَد و گفتگوی

کشــاورز جنگــی شود بـی هنـــر

                     نـــژاد و بزرگــی نيـــايــد به بـر

ربايد همی ايـن از آن، آن از ايـن

                                 ز نفــرين نداننـــد بـــاز، آفــرين

نهانـی، بتــــر زاشکــــارا شـــود

                                 دل مردمـان سنـگ خـارا شــود

بـد انديش گردد پــدر، بــر پســـر         

                      پسـر همچنيـن بر پدر چاره گــر

شـــود بنــده ی بی هنــر شهريار

                      نــژاد و بــزرگی نيايـــد بـه کـار

بـه گيتـی نمانــد کســی را وفـــــا         

                     روان و زبان ها شود پـــر جفـا

از ايــران و از تـرک و از تازيان

                      نــژادی پديـد آيـــد انـدر ميـــان

نه دهقـان نه ترک و نه تازی بود

                      سخن هــا بــه کــردار بازی بود

همـه گنج هــا زيــر دامـن نهنــــد

                     بميرند و کوشش به دشمن دهند

رستم برای اينکه برای ايرانيان (اگرچه به نام برادر)، روشن سازد که روزگار چگونه خواهد گشت، نمونه ای می آورد:

چنان فاش گردد غم و رنج و شور

                     که رامش به هنگام بهرام گـور

نه جشن و نه رامش نه گوهر نه نام

                     به کوشش ز هر گونـه ســازند دام*

زيـان کسان از پـی سـود خويش

                                 بجوينـد و دين انـدر آرنـد پيَش

* خالقی، مسکو، :نه جشن و نه رامش، نه بخشش نه کام    

        همـه چـاره ی ورزش و ساز دام

    جنيدی: نه جشن و نه رامش،نه بخشش نه نام    

     هبه کوشش، به هر چيز سازند دام

 

  ژول مُل: نه جشن و نه رامش، نه کوشش نه کام    

     همـه چـاره و تنبل و ساز دام

 

رستم به برادر يادآور می شود که گذشت زمان ،آزادگان را به فراموشی می سپارد و  در راه خونريزی در ستمکاری و خونريزی، دست ضحاکيان را گشاده:

چو بسيار از اين داستان بگذرد

                                کسی سـوی آزادگـان ننگــرد

بريـزند خــون از پــی خواستـه

                                شــود روزگـار بـد آراستــــه

مـــرا کـاشـی ايـن خـرد نيستی

                                گـر آگــاهی روز بـد نيستــی

   رستم فرخزاد پس از هشدار دادنِ بسيار درباره ی تازيان و آيين و روش دروغ پرداز و پيمان شکن شان، همچون فردوسی که در داستان ضحاک آرزوی مرگ کرد (دلم سير شد زين سرای سپنج/ خدايا مرا زود برهان ز رنج)، نامه ای را به پايان می رساند که با بدبياری بسيار امروز نيز با آن روبرو هستيم.

آیا سخن دیروزفردوسی،سرنوشت تلخِ امروزما نیست؟

 

24 خرداد ماه و 14 جون 2017 سوئد

پانویس:

(1)-اين رمز و راز در پی پژوهش های چند دهه ای به دست آمد و در چند سخنرانی و برنامه راديويی و يا تلويزيون (برای نمونه سخنرانی در انجمن فرهنگ ايران در يوتوبوری سوئد در سال 2012، و نيز برنامه های تلويزيونی و راديویی)، به آگاهی دوستاران رسانيده شد.

يادآوری:

 سرودها، از شاهنامه چاپ اميرکبير (1341) به کار برده شده، اگر چه شاهنامه های ديگری چون چاپ مسکو، جنيدی، ژول مُل، 1351 اميرکبير(2500ساله)، اميرکبير 2537 و به ويژه استادجلال خالقی مطلق  در دسترس و پژوهش بوده اند.

ازدفترِ بیداری ها و بیقراری ها

 

24مهرماه 1388=16اکتبر2009

دارم «دفاعیاتِ»عین القُضات همدانی را می خوانم.نام اصلی این رساله «شِکوی الغریب عن الاوطان  الی علماء البُلدان»(شِکوهء یک غریبِ ازوطن به علمای شهرها)است.این رساله،آخرین نوشتهء عین القضات همدانی است که -مانندحلّاج-به اتهام دگراندیشی،الحاد و کُفرگوئی،حدود 34 سالگی به قتل رسید(به سال525 هجری/ 1131میلادی).رسالهء«دفاعیات» با ترجمهء روانِ قاسم انصاری درسال1360 ازسوی انتشارات منوچهری درتهران منتشرشده است.

عین القُضات همدانی-مانندحلاج،شیخ شهاب الدین سُهروردی(شیخ اشراق)ابوسعیدابی الخیر،ابوالحسن خَرَقانی،بایزیدبسطامی ودیگران-ازمشعلدارانِ برجستهء«حِکمت خُسروانی»یا«فلسفهء اشراقِ ایران»دربعدازاسلام بودکه عقایدش درلفّافه ای از عرفان و اسلام ابراز می شد؛عقایدی که درنظرِشریعتمدارانِ متعصّب،«کُفرآمیز»به شمارمی رفت.او در عُمرکوتاه ولی پُربارِخود،کتاب ها و رسالات متعدّدی نوشت که مورد اقبال و استقبال فراوان قرارگرفته بود و این امر،کینه و حسادتِ شریعتمداران حاکم را برانگیخت.عین القُضات دراین باره می گوید:

-«بزرگانِ علماء در هرعصری مورد حسد قرارگرفته و به انواع محنت ها  گرفتاربوده اند».(ص74).  

در ورایِ روحِ بلند و تسلیم ناپذیر عین القُضات همدانی،تنهائی و انزوای کسی که درزندان«هم نشین ستارگان است»،بیقراری های وی «به یادِ یار و دیار» ،خاطرهء کوهِ«الوند»و دوران کودکی اش،خواننده را دچار اندوهی عمیق می کند،ازاین نظر،شِکوه های عین القضات یادآورِ شِکوه ها و شکایت های مسعود سعدسلمان و خصوصاً ناصرخسروقبادیانی است:

بـگذر ای بـاد دلـفروز خـراسانی!

بر يکی مانده به يمگان درّه،زندانی

ُبرده اين چرخِ جفا پيشه به بيدادی

از دلش راحت و ز تنش،تن آسـانی

گشته چون برگ خزانی زغمِ غربت

آن ُرخِ روشنِ چـون لالهء  ُنعمـانـی

بی گناهی شده همواره بر او دشمن

ترک و تازیّ و عراقیّ و خراسانی. (1)

شعرِ شفیعی کدکنی دربارهء عین القُضات همدانی،حدیثِ همهء سرفرازانِ دگراندیش و تکفیرشدهء تاریخ است:

ازهمدان تا صلیب،راهِ تو چون بود؟
مَرکبِ معراجِ مرد
               جوشش خون بود
نامهء شِکوا  که زی[به سوی]دیار نوشتی
بر قلم آیا چه می گذشت که هر سطر
                    صاعقهء سبز آسمان جنون بود؟:
-«من نه به خود رفتم آن طریق که عشقم
                         از همدان تا صلیب راهنمون بود».

 

 

 

تاریخ‌نگاری ایلخانی و تیموری پدیدۀ تازۀ کاربرد «ایران» به منزلۀ قلمرو پادشاهان معاصر بود،نه همچون پدیده‌ای تاریخی در دوران پیش از اسلام. بنابراین، کاربرد مفهوم «ایران»،که در دوران سلاجقه از رونق افتاده بود و ایالات آن به صورت «ممالک اسلام» و «ایالات و ولایات اسلام» متجلّی می‌شد، در دورۀ ایلخانان به عنوان «ایالات و ولایات ایران» تحول پذیرفت. این مفهوم تازه از ایران نه تنها به فراوانی در تاریخ‌نگاری ایلخانی و تیموری دیده می‌شود، بلکه در دوران صفوی نیز ادامه پیدا می‌کند. (۱) چنان‌که غیاث‌الدین خواندمیر (۸۸۰- ۹۴۳ق./ ۱۴۷۵- ۱۵۴۶م.) نخستین مورخ برجسته‌ی صفوی، یکی از آخرین مورخان دوره‌ی ایلخانی و تیموری و نوه‌ی میرمحمد خواند (۸۳۷- ۹۰۴ ق./ ۱۴۳۴- ۱۴۹۹م.)، نویسنده‌ی کتاب پرنفوذ تاریخ روضه الصفا بود. خواندمیر در فراهم آوردن تاریخ عمومی خود یعنی حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر، از شیوه‌ی روضه الصفا و آثار تاریخی مشهوری چون نظام‌التواریخ و تاریخ گزیده پیروی کرده بود.
فراوانی کاربرد مفاهیم ایران و ایران‌زمین و واژه‌های مربوط به آن در سه جلد کتاب حبیب‌السیر (تدوین در سال ۹۳۰) چگونگی تحول فراوانی و تکامل استفاده از این واژه‌ها را در دوران اسلامی آشکار می‌کند. کاربرد این واژه‌ها در جلد نخست نسبتاً بالاست و به ۲۸ مورد رویدادهای دوران پیش از اسلام اشاره می‌کند. فراوانی کاربرد واژه‌ها در جلد دوم، که شرح تاریخ اسلامی تا دوره‌ی مغول است، به شدت کاهش می‌یابد و به دوازده مورد می‌رسد، و در جلد سوم در شرح دوران ایلخانی، تیموری و اوایل صفوی به ۶۹ مورد جهش پیدا می‌کند. (۲)
حال باید ببینیم که این اشاره‌های فراوان به چه مضامینی درباره‌ی ایران آن دوران اشاره می‌کنند و این که چه تحولی در این مضامین در دوره‌ی صفوی پدید آمده است. به طور کلی، مضامین تاریخی را می‌توان به سه بخش عمده تقسیم کرد: یکی اشاره به جغرافیای سیاسی ایران همچون کشور ایران، مملکت ایران، ایران‌زمین، پادشاهی ایران یا مُلک ایران، ممالک ایران و مانند آن. دو دیگر اشاره به مقامات ایران همچون فرمانروایان و پادشاهان و سلاطین و امرا و وزرای ایران. سه دیگر، اشاره به مردم ایران همچون ایرانیان، اهالی ایران، مردمان ایران و ساکنان ایران یا عجم و تازیک.
آثار عمده‌ی تاریخ‌نگاری این دوران نیز همچون عهد ایلخانان اشاره‌های فراوان به «ایران» می‌کنند، از جمله عالم‌آرای شاه اسماعیل که در آغاز سلسله‌ی صفوی نویسنده‌ای گمنام آن را تألیف کرده است، ۳۶ بار از «ایران» و مُلک ایران سخن می‌گوید. (۳) بیش از ۶۰ بار به ایران و یک بار هم به ایرانیان اشاره می‌کند. (۴) کتاب احیاءالملوک، تألیف ملک‌شاه حسین سیستانی، که شامل تاریخ سیستان از ادوار باستانی تا سال ۱۲۰۸ قمری است، نزدیک به ۷۰ بار واژه‌های مربوط به ایران را به کار می‌برد، که ۵۵ بار آن به دوران پیش از اسلام و ۱۵ مورد آن به ایران پس از اسلام مربوط می‌شود. در مواردی نیز احساسات ایران‌پرستانه‌ی نویسنده‌ی کتاب غلیان می‌کند و از جمله در ذکر یکی از وقایع تاریخی سخن می‌گوید:
چون سلاطین جوجی‌نژاد توران از سر عهد و پیمان مصالحه و توطن در قهستان گذشته و به سیستان آمدند، از در و دیوار این مضمون بگوشِ هوش مستمعان می‌رسید که:

دلیران ایران مگر مرده‌اند 

که تورانیان سربرآورده‌اند؟ (۵)

در آثار تاریخی دیگر این دوران نیز اشاره به ایران به فراوانی دیده می‌شود. از جمله تاریخ عالم‌آرای عباسی، تألیف اسکندربیک منشی ترکمان بیش از ۱۰۰ بار ایران و ترکیب‌های گوناگون آن را به کار برده است که جملگی به مفهوم سیاسی ایران آن دوران اشاره دارند: بیش از ۶۵ بار به سرزمین ایران و ترکیب‌های گوناگون آن، ۱۵ بار به مقامات ایران اشاره کرده و موارد دیگر را درباره‌ی رفت و آمد به کشورهای همسایه و مردم ایران به کار برده است. خلد برین، در تاریخ دوران صفوی، تألیف محمدیوسف واله اصفهانی نیز بیش از ۴۶ بار به ایران اشاره می‌کند، که ۲۶ بار آن به مفاهیم جغرافیایی و یازده مورد آن به مقامات ایران و سه مورد به ملکه‌ی ایران است و بقیه به رفت و آمد میان ایران و کشورهای همسایه اشاره دارد که در بخش بعد به آن خواهیم پرداخت.

جامع مفیدی، تألیف محمدمفید مستوفی بافقی، نیز بیش از ۳۰ بار به ایران و حدود ۱۵۰ بار به عجم اشاره می‌کند، که از میان مواردی که به «ایران» می‌پردازد دوازده بار به مفاهیم سرزمینی و ده بار به مقامات عالیه، از جمله به شاهنشاه و ملکه‌ی ایران اشاره دارد و بقیه‌ی موارد مربوط است به رفت و آمد بین ایران و کشورهای همسایه که بعداً به آن خواهیم پرداخت. (۶) محمدمفید در کتاب مختصر مفید، که «در احوال بلاد ولایت ایران» تألیف کرده بیش از ۳۰ بار به ایران و عجم اشاره کرده است. (۷) وی در فهرست «ولایات ایران» می‌گوید «اصحاب تحریر در زمین ایران پانصد و شصت و پنج شهر و ولایت و دولت و بیست و پنج قلعه و سیصد و سه جزیره و چهار بندر به شمار آورده». او در توضیح جزایر می‌گوید: «آن‌چه از حساب ملک ایران گرفته‌اند و مردم‌نشین و آباد است بیست و سه است». مفید در شرح حدود ایران از نزهه القلوب حمدالله مستوفی پیروی می‌کند.
در این آثار اشاره به مردم ایران کم‌تر دیده می‌شود. با این همه در تاریخ عالم‌آرای عباسی اشاره‌هایی دارد به «ایران و ایرانیان»، «اهل قلم» و «احوال ایرانیان» و در مواردی به «عجم» و «تازیک». یکی از مشخصات هویت ایرانی در عهد صفوی آن است که بعد از دوران رکود اشاره به «ایران» در شعر دوران سلوقی و ایلخانی و تیموری، در دوران صفوی این اشاره‌ها در اشعار شاعران فراوان می‌شود؛ چنان‌که در تذکره‌ها و اشعار شعرا که در تذکره میخانه (۸) آمده است، بیش از ۷۷ بار از «ایران» و ترکیب‌های گوناگون آن یاد شده و در کاروان هند، (۹) که در تذکره‌ی شعرای ایرانی در هند است، بیش از ۲۰۰ بار از «ایران» و سفر شعرای ایرانی به هند یاد شده است. میانگین اشاره‌ی کتاب‌های تاریخی دوره‌ی صفوی به واژه‌ی ایران و مفاهیم مربوط به آن به ۶۲ مورد می‌رسد.

 

روابط ایران و کشورهای همسایه در تاریخ نگاری قرون میانه

اما اهمیت تاریخ‌نگاری این دوران فقط به فراوانی کاربرد مفهوم ایران و ترکیب‌های گوناگون آن، که تازگی هم نداشته است، محدود نمی‌شود، بلکه همچنین اشاره‌های فراوانی شده است به رفت و آمد ایرانیان به کشورهای اسلامی همسایه همچون ماوراءالنهر در شر و روم در غرب، و به خصوص به هند. این رفت و آمدها نه فقط «تصور ایران» را در ذهن مسافران متبلور می‌کرد بلکه سبب شده بود تا گروهی از مسافران هند درد غربت را احساس کنند و حدیث «حب الوطن من الایمان» را، که تا آن دوران فقط به شهر زادگاه‌شان اطلاق می‌کردند، برای نخستین بار به «ایران» تعمیم دهند و مفهوم تازه‌ای بر «تلقی قدما از وطن» بیفزایند.حدیث «حب الوطن من الایمان» را ایرانیان از دیرباز به کار می‌بردند

در کتاب تاریخ عالم‌آرای عباسی ۲۲ بار به رفت و آمد بین ایران و سه کشور همسایه اشاره شده است، از جمله این که «در ایران توقف نتوانست، به جانب هند رفت» یا این که «از کشمیر به ایران آمد» یا «روی به جانب ایران آورده» یا «توقف در ایران را محال دانسته به عتبات عالیات رفت»، یا این که «در کسوت قلندران از ملک ایران بیرون رفته» یا این که «چون خان عالم… به ایران آمد»، یا «آمدن میرمحمد امین از هند به ایران و رفتن او به هند ثانیاً». (۱۰)
در خلد برین نیز شش بار به رفت و آمد بین ایران و کشورهای همسایه اشاره شده است، از جمله این که «در ماوراءالنهر تحصیل کمال نموده به ایران آمد» یا «توقف در ایران محال نموده و طریق سفر به جانب ماوراءالنهر آورد»، یا این که «از ایران به روم رفتم و پس از دو سال رحل اقامت به ایران کشیدم» یا «قدم به مملکت ایران گذاشته و قلعه‌ی ایرون را به حیطه‌ی ضبط و تسخیر درآورد». (۱۱)
کتاب دیگری که از بابت رفت و آمد بین ایران و کشورهای همسایه اهمیت دارد، جامع مفیدی است که دوازده مورد را گزارش کرده است، از جمله «قورانیان از آب عبور نموده بطرف ایران آمدند»، یا «از حیدرآباد عنان عزیمت به جانب ایران انعطاف فرموده»، «به بلاد ایران جزم نمودم»، یا «در بدایت حال سفر هند اختیار نمود چندگاه در آن ملک سیر نموده … به وطن مألوف مراجعت کرده». (۱۲)
تعمیم «حب‌الوطن» به ایران

نگاهی به این آثار نشان می‌دهد که فراوانی رفت و آمد بین ایران و هند و اقامت طولانی گروه بزرگی از شعرای ایرانی در آن سامان سبب شد تا دلتنگ کشورشان شوند و حدیث «حب‌الوطن من الایمان» را که تا آن زمان به طور عمده مختص زادگاه‌شان و در مواردی متوجه عالم اسلام یا عالم ملکوت بود، به کشورشان ایران اطلاق کنند.
با آن که حدیث «حب الوطن من الایمان» را ایرانیان از دیرباز به کار می‌بردند، چنان که سعدی آن را «حدیثی صحیح» می‌نامد، (۱۳) اما تا دوره‌ی صفوی در مجموعه‌های احادیث رواج نداشته است. شفیعی کدکنی در باب این حدیث می‌گوید:
در متون روایی اهل سنّت به دشواری دیده می‌شود و از شیعه محمدتقی مجلسی در بحارالانوار، و شیخ عباس قمی در سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار آن را نقل کرده‌اند، هیچ بعید نیست که این روایت از برساخته‌های ایرانیان باشد. جاحظ هم … در الحنین من الاوطان … از آن یاد نکرده … (۱۴)
جاحظ، که عشق به وطن را در معنی زادبوم فرد در اقوام مختلف بررسی کرده است، می‌گوید: «ایرانیان بر این باورند که از علائم رشد انسان این است که نفس به زادگاه خویش مشتاق باشد». (۱۵) اما سبب این که این حدیث به احتمال از برساخته‌های ایرانیان باشد آن است که ایرانیان غالباً هویت خود را بر مبنای خاک معین می‌کردند، نه بر مبنای خون که وجه عمده‌ی تعیین هویت برای قبایل عرب بود. چنان که در بحث شعوبیه نیز مشاهده کردیم، غالب مفسران بزرگ اوایل دوره‌ی اسلامی، همچون محمدبن جریر طبری، آیه‌ی شعوب را شامل دو گروه عمده می‌دانند: یکی «قبایل»، که شامل کسانی است که «رابطه‌ی خونی» با هم دارند و به طور عمده شامل قبایل عرب است و دیگر «شعوب» که «رابطه‌ی خاکی» با هم دارند و به طور عمده شامل عجم است، که غالباً بر ایرانیان (اهل فرس) اطلاق می‌شد.
از جمله مشاهیری که درباره‌ی آنان حدیث حب‌الوطن در معنیِ کشور ایران به کار رفته است میرمحمد امین مشهور به میرجمله است که، «ملازمت قطب شاه … اختیار نموده بود و بنا برظهور کاردانی به مرتبه‌ی وزارت که به عرف آن‌جا میرجُمله می‌نامند رسیده و صاحب ثروت و مکنت شده بود … حب وطن و آرزوی آمدن به ایران و خوشی‌‌های اصفهان و ادراک پای‌بوس شاهنشاه زمان در دل رسوخ تمام داشت»، به ایران می‌آید اما دوباره «جلاء وطن اختیار نموده» روانه‌ی دیار هند می‌شود. (۱۶) همان‌طور که ملاحظه می‌‌شود، در این عبارت کشور ایران در کنار شهر اصفهان مشمول حدیث حب‌الوطن می‌شود.
جامع مفیدی نیز چند نمونه از تعمیم مفهوم «وطن» و حدیث «حب الوطن» را به کشور ایران گزارش می‌کند. از جمله میرزا اسحق‌بیگ که «پای در وادی غربت نهاده به بلاد هند توجه نمود … فرمانفرمای آن‌جا او را طلب داشته … و به منصبی لایق مقرر نمود» اما بعد از چند سال «حب وطن از خاطر خطیرش سرزده و با الحاح و مبالغه‌ی بی‌شمار رخصت معاودت به بلاد ایران یافت» (۱۷). یکی از مواردی که در جامع مفیدی آمده، شرح سفر نویسنده‌ی کتاب (محمدمفید) به هند است که می‌گوید:
خیال سفر هند در ضمیر منیرش پیدا شد، و در دربار سلطان عبدالله قطب شاه به غایت انعام و اکرام نوازش یافته به اصناف اشفاق و اعطاف ظاهر گردانیدند و پس از روزی چند به مقتضای حدیث «حب الوطن من الایمان» عنان انصراف به جانب بلاد ایران انعطاف داد. (۱۸)
اما همان‌طور که اشاره کردیم هیچ یک از این نمونه‌ها به پای داستان‌های پرسوزو و گداز شمار زیادی از شاعران ایرانی نمی‌رسند که از عهد شاه طهماسب از بد حادثه به هند پناه برده بودند. سبب عمده‌ی آغاز مهاجرت شعرا در این دوران آن بود که شاه طهماسب نسبت به شعرا بی‌التفات شده بود و آنان را از خود می‌راند، چنان که در تاریخ عالم‌آرای عباسی آمده است:
در اوایل حال حضرت خاقانی جنت مکانی را توجه تمام بحال این طبقه بود … و در اواخر ایام حیات که در امر معروف و نهی منکر مبالغه می‌فرمودند چون این طبقه‌ی علیه را وسیع المشرب شمرده از صلحای زمره‌ی اتقیا نمی‌دانستند، زیاد توجهی بحال ایشان نمی‌فرمودند و راه گذرانیدن قطعه و قصیده نمی‌دادند. مولانا محتشم کاشانی قصیده‌ای غرا در مدح آن حضرت و قصیده‌ای دیگر در مدح مخدره‌ی زمان شهزاده پریخان خانم به نظم آورده از کاشان فرستاده بود به وسیله‌ی شهزاده‌ی مذکور معروض گشت، شاه جنت مکان فرمودند من راضی نیستم که شعرا زبان به مدح و ثنای من آلایند، قصائد در شأن شاه ولایت‌پناه و ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) بگویند. صله‌ی اول از ارواح مقدسه‌ی حضرات و بعد از آن از ما توقع نمایند. (۱۹)
اما گذشته از سیاستِ گریز از وطن که در زمان شاه طهماسب سبب عمده‌ی مهاجرت گروه بزرگی از شعرا به دربار پادشاهان و امرای هند شد، عامل دیگر رفاه مادی در هند و جاذبه‌ی فرمانروایان گورکانی هند بود که دستگاهی گسترده برای شعرای فارسی‌زبان فراهم کرده بودند. این عامل سبب شد تا حدود ۷۵۰ تن از شعرای ایرانی، که تذکره‌های آن‌ها را ادیب اریب احمد گلچین معانی بادقت و امعان نظر در دو مجلد (در ۱۶۵۰ صفحه) گردآورده است، به هند مهاجرت کنند. بسیاری از آنها عطای وطن مألوف را به لقایش بخشیدند و گروهی دیگر به مصداق «حب الوطن من الایمان» با سوزوگداز عاشقانه به بدگویی از هند وستایش ایران، به منزله‌ی وطنشان، پرداختند. نگاهی به احساسات و عواطف این گروه از شاعران را با نقل ابیاتی از قصیده‌ای که میرسنجر کاشانی در عشق به وطن سروده است آغاز می‌کنیم:

شبی خاطرم خست حبّ وطن 

غم غربتم کرد بس ممتحن
نشستم پس زانوی بی‌کسی 

گرستم برین دوری و واپسی
که از خویش و پیوند بگسسته‌ام 

به هند جگرخوار دل بسته‌ام
همه جمع جز من به یک انجمن 

همین من نمی‌گنجم اندر وطن
نبودش وطن وسع گنجاییم 

به غربت ازان کرد هرجاییم
به جز من همه در وطن‌ها خوش‌‌اند 

به جمعیت تیر در ترکش‌اند
بده ساقی ان جام خورشید را 

ز رحمت بیامرز جمشید را
مغنی دمی زین ملالم برآر 

به حالم رسان وز وقالم برآر
تویی بلبل مست این بوستان 

علی‌رغم زاغان هندوستان
به آهنگ ایران نوایی بزن 

نوای وطن آشنایی بزن (۲۰)

عبدالنبی فخرالزمان قزوینی از جمله شاعرانی است که با سوزوگداز آرزوی بازگشت به ایران می‌کنند. وی در جای دیگری چنین می‌سراید:

جهانم به جایی رسانید کار

که گشتم پریشان‌تر از روزگار
گرفتار هندم ز جور فلک 

فتادم درین دام نقش کلک
چه سازم کزین دام بیرون روم 

مگر آن که زین ورطه مجنون روم
جنونم مگر سوی جانان برد 

زهندوستانم به ایران برد
الهی به اعزاز و اکرام تو 

به لطف و به قهر و به انعام تو
که عبدالنبی را به ایران رسان 

به درگاه شاه خراسان رسان

آن‌گاه که رشته‌ی منظم را به این‌جا می‌رساند، خروشی در داعش پدید می‌آید:

که ای آرزومند ایران‌زمین 

ز هجر وطن چند باشی حزین
ترا هست اگر میل گشت وطن 

برو بر در خان لشکرشکن
ز امداد آن خان والامقام 

به ایران روی خوشدل و دوستکام (۲۱)

از شعرایی که به تفصیل شیدایی خود به ایران را تصویر کرده و رفاه هند را همچون سرابی خوانده‌اند، اشراف خراسانی است که در زمان همایون پادشاه به هند رفته و لقب میرمنشی گرفته و در سال ۹۶۸ق. از جلال‌الدین اکبر خطاب «اشرف‌خانی» یافته است. (۲۲) وی احساسات و عواطف خود را به خوبی در ابیات زیر بیان کرده است:

در ایران نیست جز هند آرزو، بی‌روزگاران را 

تمام روز باشد حسرت شب، روزه‌داران را
مرا خود پای رفتن نیست از ایران، مگر اشرف

برَد همچون حنایم جانب هندوستان دستی
اشرف از کشور ایران نکنی دل، که نهال 

چون زجا کنده شد، ار نشو و نما می‌افتند
مفلسی کرد ز زندان وطن آزادم

پایم از پیش به در رفت و به هند افتادم
هر که از ایران به هند آید تصور می‌کند 

این که چون کوکب به شب، در هند زر پاشیده است
گر به صد زحمت من از هندوستان آیم برون 

خود بگو از عهده‌ی ایران چسان آیم برون؟
درین غربت شدم غمگین و غمخواری نمی‌آید 

به سر وقتم ز یاران وطن یاری نمی‌آید
به خاک هند چه سنجی دیار ایران را؟ 

به خاک تیره برابر مکن گلستان را
گشتیم گرمسیری عشق شکرلبان 

ما را دگر ز هند به ایران که می‌برد؟
با ملک هند، نسبت ایران چه می‌کند؟ 

چون اعتبار اصل نباشد سواد را
آن چنان گشته‌ام آزرده ز غربت، که مگر 

چون حنا بسته ز هندم به صفاهان ببرند

تجلی شیرازی یکی دیگر از شعرا و علمای این عصر است که پس از تلمذ در اصفهان، «اراده‌ی هندوستان نموده در آن جا به تعلیم … ولد ابراهیم‌خان مشغول بود، مشارالیه و سایر امرا کمال مهربانی به او داشتند، باز شوق ایران و مؤانست دوستان باعث شده به اصفهان مراجعت کرد». وی در باب حب وطن این دو بیت را سروده است:

به غربت اندر اگر سیم و زر فراوان است 

هنوز هم وطن خویش و بیت احزان به
اگرچه نرگسدان‌ها ز سیم و زر سازند

برای نرگس هم خاک نرگسستان به (۲۳)

خالصی اصفهانی شاعر دیگری است که «در دکن به دیوانی صوبه‌ی عظیم‌آباد پتنه و خطاب امتیازخان امتیاز یافت و ثروت عظیمی به هم رسانید و عازم ایران شد». وی این ابیات را در عشق به ایران سروده است:

همچو آن موی سیاهی کو سفید آخر شود 

آخر از هندوستان خود را به ایران می‌کشم
مانند نگین، آمدن هند ز ایران 

خوبست اگر نقش نگینی بنشنید
قطره‌ی ابر چو خالص به زمین آمد گفت 

خاک بر فرق کسی کز وطن آید بیرون (۲۴)

شاعر دیگری که عشق به ایران را تصویر کرده روح‌الامین شهرستانی است که نخستین شرح حال او را جهانگیر پادشاه به قلم آورده است. وی که منصب میرجمله یا وزارت یافته بود به وطن خود بازگشت، اما دوباره به هند آمد. وی تعصب خاصی به ایران داشت. نصرآبادی می‌گوید: «بنا بر تعصب هرگاه حرفی در باب ایران در مجلسی می‌گذشت، جواب‌های درشت می‌گفت: مشهور است که وقتی پادشاه [جهانگیر] می‌فرمود که هرگاه ایران را بگیرم، اصفهان را اقطاع تو می‌دهم. او در جواب گفته که مگر ما را قزلباش به عنوان اسیری به ایران برد». (۲۵)
یکی دیگر از شعرای ایرانی در هند سامری تبریزی بود که به تجارت اشتغال داشت و از شعرای دربار اکبری بود. وی که «مدت‌ها در آن بلاد مربع‌نشین مسند عزت بود، اخرالامر هوای دلگشای خطه‌ی ایران بهشت‌نشان به خاطرش رسیده به رخصت عبدالله قطب‌شاه در سنه‎ی [۱۸۰۵] وارد بلده‌ی طیبه‌ی اصفهان گردید». (۲۶)
سلیم تهرانی که از راه شیراز عازم هند شد، درباره‌ی ایران این ابیات را سروده است:

کی ز حُسن سَبز در ایران توان شد کامیاب؟

هرکه را طاووس باید، رنج هندوستان کشد
ز هند هر که سفر می‌کند سلیم بگوی 

سلام ما برساند دیار ایران را
از غریبی دولتی باشد اگر سوی وطن 

بار دیگر همچو عمر رفته بتوان بازگشت
بلبل گلزار ایرانم، بدآموز گلم

برنمی‌تابد دماغم سنبل ریحان هند
ز شوق گلشن ایران به هند در قفسم 

اجازتم ده و شبگیر را تماشا کن (۲۷)

قُدسی مشهدی که از شعرای مشهور خراسان بود و به خزانه‌داری آستان قدس رضوی اشتغال داشت، در ۵۰ سالگی با «دودلی» عازم دیار هند می‌شود و احساس خود را چنین بیان می‌کند:

چون نانِ جوی هست درایرانِ قناعت 

عزم سفر هند طمع، مایه‌ی عارست

سپس سفر خود را توجیه می‌کند:

گر نیاساید کسی در سایه‌ی ایران چه عیب؟ 

سایه‌ی گردون نیفتد از بلندی بر زمین
خیز قدسی بیش از این در قید این کشور مباش

مدتی بودی گرفتار وطن، دیگر مباش

آن‌گاه خود را از این گفته سرزنش می‌کند و مهاجرت را به قسمت منسوب می‌دارد:

پیش من خاک وطن خوش‌تر ز خوان غربتست 

لیک با قسمت کسی را نیست یارای جدال

سپس می‌اندیشد که از کجا در هند اوضاعش بهتر شود؟

من که در ایران نمی‌آیم به کار هیچ‌کس

با چه استعداد سوی هند از ایران می‌روم؟

اما دست از امید نمی‌شوید و می‌گوید:

سبزه‌ی نامهربانی جای دیگر تازه نیست

این گیا را خرّمی در خاک ایران است و بس (۲۸)

از شعرای دیگری که در هند به یاد ایران شعر سروده‌اند، کلیم همدانی، ملک‌الشعرای دربار شاه جهان از مشاهیر شعرای قرن یازدهم است. وی دو بار به هند سفر کرد اما پس از چندی «او را یاد وطن دامنگیر شد» تا در سال ۱۰۲۸ ق. به ایران بازگشت. او این ابیات را سروده است:

چمن را غنچه‌ی نشکفته بسیار است، می‌ترسم 

که در گلزار ایران هم نبینم شادمان دل را
اسیر هندم و زین رفتن بی‌جا پشیمانم 

کجا خواهد رساندن پرفشانی مرغ بسمل را
به ایران می‌رود نالان کلیم از شوق همراهان 

به پای دیگران همچون جرس طی کرده منزل را
نقاب غنچه بگشاده، می و معشوق آماده 

عجب گر زنده‌رود اکنون تواند ز اصفهان رفتن
نه تاراج خزانی بود و نه آسیب خار این‌جا 

بجز آوارگی باعث چه بود از آشیان رفتن (۲۹)

صلایی اسفراینی نیز از شعرایی است که عطای هند را به لقایش می‌بخشد و آرزوی بازگشت به ایران می‌کند:

عطای هند و لقایش به یکدگر هشتم 

خدا نصیب کند سیر کشور ایران

آن‌چه در این بیت اهمیت دارد، گذشته از آرزوی دیدار ایران، استفاده از واژه‌ی «کشور ایران» است که گاه‌گاه در آثار این عصر دیده می‌شود.
مولانا صوفی مازندرانی از شعرای بنام نیمه‌ی اول قرن یازدهم که به دربار اکبرشاه راه یافت، از نوادر قطب‌های صوفی بود که اشتیاق ایران در دل داشت:

جانی دارم به سوی یاران مشتاق 

چونان که بود کشته به باران مشتاق
زان‌گونه که دوزخیست مشتاق بهشت 

در هند نشسته‌ام به ایران مشتاق (۳۰)

از دیگر شعرایی که در هند به درد غربت گرفتار آمده‌اند، مخفی خراسانی است که در دربار جهانگیر پادشاه از مقربان بوده و ابیاتی درباره‌ی وطن و درد غربت دارد:

ای دیده سرشکی که بیاد وطن امشب

خواهم که زنم چاک، گریبان به تن امشب
مخفیا چند به دل حسرت دیدار وطن؟ 

عن قریبست که در خاک فنایت وطن است

مخفی خراسانی در ستایش طالب آملی نیز از ایران یاد می‌کند:

تا طلبکار سخن شد نکته‌سنج معرفت

همچو طالب، طالبی از خاک ایران برنخواست (۳۱)
مسیح کاشانی متخلص به مسیح و معروف به حکیم رکنا «از استادان سخن در زمان خود بوده و پیش از مهاجرت به هند نزد شاه عباس اول کمال تقرب داشته است». (۳۲) حکیم رکنا احساساتش را این‌طور بیان می‌کند:

به ملک هند من آن طوطی شکسته پرم 

که نیست قوت پرواز کشور دگرم
چو من به خاک سیه درنشسته باد، کسی 

که شد ز گلشن ایران به هند راهبرم (۳۳)

اوجی نظری در منقبت حکیم رکنا هنگامی که از هند به زیارت حرمین شریفین رفت و به «ایران دیار» بازگشت می‌گوید:

میان هم‌نفسان خواستم مسیحا را 

هزار شکر که دیدم حکیم رکنا را
سفینه‌ی سخن از ورطه برکنار آمد 

گذر به ساحل ایران فتاد دریا را (۳۴)

از جمله شاعرانی که با سوزوگداز از ایران سخن می‌گوید، نوعی خبوشانی است که در غزلی سوزناک می‌گوید:

اشکم به خاک شویی ایران که می‌برد؟ 

از هند تخم گل به خراسان که می‌برد؟
خون در رگم گره شده، این درآبدار 

از قعر دل به ساحل مژگان که می‌برد؟
در عرش‌سای ناصیه‌ی شوق، سجده را 

بر آستان شاه خراسان که می‌برد؟ (۳۵)

بررسی احساس حب وطن و تعمیم آن به ایران را میان شاعران ایرانی در هند با نگاهی به اشعار صائب تبریزی، از بزرگ‌ترین شعرای عهد صفوی، که در تبریز به دنیا آمده و در اصفهان پرورش یافته (۳۶) و به هند سفر کرده و سرانجام به مصداق «حب الوطن» به ایران و اصفهان برگشته است، به پایان می‌بریم. ولی قلی‌بیگ شاملوی هروی در قصص خاقانی می‌گوید: «به حسب گردش آسمانی در اوایل حال به بلاد هندوستان افتاده به خطاب مستعد خانی … آراسته بود و از آن‌جا در سنه‌ی ۱۰۴۲ به موجب کلام حب‌الوطن من الایمان عازم دیار بهشت‌نشان ایران شده». (۳۷)
احساسات و عواطف صائب نسبت به هند و ایران و اصفهان از ظرافت خاصی برخوردار است و به بیانی سیال در نوسان است. با آن که در شعر صائب اشاره‌های فراوان به هند و اصفهان هست و در مقام مقایسه به طور مکرر از هند بدگویی می‌کند و از اصفهان ستایش، اما در چندین مورد به ایران نیز می‌پردازد. صائب شاید یگانه شاعر این دوران باشد که آگاه‌شدن از عشق به اصفهان و ایران را نتیجه‌ی سفر هند می‌داند:

حکمت این بود در این سیر و سفر صائب را 

که به جان تشنه‌ی دیدار صفاهان گردد
بنگر چه رغبت است به ساحل غریق را 

صائب عیار شوق من و اصفهان مپرس
چو حلقه بر در دل، شوق اصفهان بزند 

سرشک بر صف مژگان خونچکان بزند
چه نعمتیست که صائب ز هند برگردد 

سراسری دو به بازار اصفهان بزند
چون موج می‌پرد دلم از بهره زنده‌رود 

آبی نمی‌خورد دلم از بر شکال هند
ای خاک سرمه‌خیز به فریاد من برس 

شد سرمه استخوان من از خاکمال هند
بر سینه سنگ سرمه زند اصفهان و من 

دل بر سواد هند جگرخوار بسته‌ام
ای زمین هند، آیین برومندی ببند 

کز صفاهان دیده‌ای چون زنده‌رو آورده‌ایم
خوش آن روزی که منزل در سواد اصفهان سازم

ز وصف زنده‌رودش خامه را رطب لسان سازم

با این همه، با آن که در بدگویی از هند غالباً اغراق می‌کند و برای نمونه می‌گوید:

زاده‌ی هند جگرخوار چه خواهد بودن؟ 

شب بخت سیه آن به که سترون باشد

صائب از خوبی‌های هند نیز غافل نمی‌ماند و مزایای آن را نسبت به ایران و اصفهان از نظر دور نمی‌دارد. چنان‌که می‌گوید:

پیش ازین هرچند شهرت داشت در ملک عراق

سیر ملک هند، صائب را بلندآوازه کرد
هند را چون نستایم؟ که در این خاک سیاه 

شعله‌ی شهرت من جامه‌ی رعنایی یافت
کدام دل که نشد صید این سیه چشمان؟ 

فغان ز هند و غزالان شیراندامش
پوشیده چشم می‌گذرد از در بهشت 

صائب فتاده است به فکر دیار خویش
با دل پرخون برون ز آن زلف شبگون آمدن 

هست با دست تهی از هند بیرون آمدن
در اصفهان که به درد سخن رسد صائب؟

کنون که نبض‌شناس سخن شفایی نیست
از صفاهان چون برآید، جوهرش ظاهر شود 

هست همچون مغز صائب در صفاهان زیرپوست
صائب پروبالی بگشا موسم هندست 

دل را به تماشای صفاهان نتوان بست

در این میان صائب از ایران نیز غافل نمی‌ماند و انگیزه‌ی سفر هند را آزردگی از وضع ایران می‌داند، اما بلافاصله می‌گوید که به تلافی این ناشکری، گردون او را به فراموشخانه‌ی هند رها می‌کند:

داشتم شکوه ز ایران، به تلافی گردون 

در فرامشکده‌ی هند رها کرد مرا

ظاهراً یکی از گلایه‌های صائب آن است که محیط هند به اندازه‌ی ایران برای درک و حظّ از سبک او آماده نیست و بهتر است که اشعارش را به ایران بفرستد:

چون به هندوستان گوارا نیست صائب طرز تو 

به که بفرستی به ایران نسخه‌ی اشعار را

شکوه‌ی دیگر صائب از هند ظاهراً آن است که چون شاعران ایرانی دربار هند زینت‌المجالس پادشاهان و امیران مغول‌اند و دائماً به منزله‌ی یک ایرانی باید به آنان کرنش کنند، احساس گناه می‌کند:

به زمین سیه هند که رفت از ایران 

که به هر کرنش و تسلیم به سردست نزد؟

به همین دلایل است که صائب ایران را بر هند ترجیح می‌دهد و در مقایسه هند را همچون دنیای غدار و ایران را همچون آخرت تصویر می‌کند:

صائب از سوختگی گر به سرت دودی هست 

مشت خاک سیه هند به ایران ندهی
هند چون دنیای غدّارست و ایران آخرت 

هرکه نفرستد به عقبی مال دنیا غافل است (۳۸)
البته در نتیجه‌گیری از این نمونه‌ها و فراوانی کاربرد «ایران» در ابیات یادشده نباید راه اغراق پیمود، چرا که از میان ۷۵۰ شاعری که جلای وطن کرده و به هند رفته‌اند، تنها در حدود ۲۰ تن از آنان واله و شیدای ایران بوده‎اند و از «عواطف و احساسات وطنی»، دیگران، که از اشعارشان می‌توان بدان دست یافت، نه تنها اثری دیده نمی‌شود، بلکه در مواردی جلای وطن را به مصداق حکمت سعدی که می‌گوید:

سعدیا حب وطن گرچه حدیثی است صحیح

نتوان مرد به سختی که من این‌جا زادم

بر «حب وطن» رجحان نهاده‌اند. در این جا ذکر این نکته هم بی‌مناسبت نیست که اساساً در فلسفه‌ی اخلاق ایرانی گاهی به مواردی برمی‌خوریم که سخن سعدی را تأیید می‌کنند. از جمله نصیحتی است که قابوس بن وشمگیر زیاری در قابوس‌نامه به دست می‌دهد:
هرگز آرزوی خانه مکن و زاد و بود مطلب؛ هم آن جا که نظام کار خویش بینی مقام کن، زاد و بود آن جای را شناس که ترا نیکویی بود هر چند که گفته‌اند: حکمت «الوطن الام الثانیه». اما تو بدان مشغول مباش، رونق کار خویش بین که نیز گفته‌اند: نیک‌بختان را نیکی خویش آرزو کند و بدبختان را زاد و بود. (۳۹)
اما آن‌چه در گفته‌ی قابوس بن وشمگیر بسیار اهمیت دارد آن است که مفهوم وطن، شاید برای نخستین بار، به عنوان «مادر دوم» به کار می‌رود، که مفهوم مدرن «مادر وطن»، را، بدون آن که به «کشور ایران» اطلاق شود، به ذهن می‌آورد.
از جمله کسانی که به نصایح سعدی و قابوس‌بن وشمگیر عمل کرده‌اند طالب آملی، از شعرای توانای عصر صفوی است، که به هند مهاجرت کرد و با مرارت بسیار به دربار جهانگیر پادشاه راه یافت و از خوان نعمت او لبریز و حلقه به گوش بارگاه او شد و همچون سران دربار و دیوان او گوشواره به گوش کرد. در غزلی در مدح جهانگیر پادشاه می‌گوید:

به شکر آن که شدم بنده‌ی تو، نیست دمی 

که گوش می‌نکند سجده گوشوار مرا

با همین احساس است که طالب آملی در مقایسه‌ی ایران و هند می‌گوید:

هندو نبرد به تحفه کس جانب هند 

بخت سیه خویش به ایران بگذار
طالب از گلشن ایران چو هوایی گردید 

به دو برهم زدن بال به توران افتاد
طالب این نشئه‌ی فیضی که به هندوستان یافت 

شرم بادش که اگر یاد زایران آرد (۴۰)

اما باید توجه داشت که همین اشاره‌ها، خواه در فراغ ایران و عشق به آن و خواه در جهت سرزنش آن باشند، از پیدایش نوعی تلقی تازه از ایران که تا حدی به تصور وطن در عصر جدید شباهت دارد حکایت می‌کنند؛ به این معنی که «عشق به ایران» را بر عشق به زادگاه (شیراز یا اصفهان) افزودند، اما هنوز «فداکاری و شهادت در راه ایران» را دربر نداشته‌اند؛ این‌ها مفاهیمی بودند که برای نخستین بار در عصر جدید پدید آمدند.
بنابراین، در عصر صفوی به سبب رفت و آمد بین ایران و سرزمین‌های همسایه، به خصوص ایالت هند، و مهاجرت گروه کثیری از شعرا و اهل قلم به آن دیار، مفهوم وطن برای نخستین بار از «زاد و بود فرد» به کشور ایران تعمیم پیدا کرد و به منزله‌ی مفهوم چهارم بر مفاهیم سه‌گانه‌ی «تلقی قدما از وطن» افزون شد و راه را برای تحول مفهوم جدید وطن، که در قرن نوزدهم میلادی به ایران راه یافت، و ما آن را مفهوم پنجم از وطن می‌نامیم، فراهم آورد.

پی‌نوشت‌ها

۱٫ برای بررسی تاریخ‌نگاری ایلخانی- تیموری و مقایسه‌ی آن با تاریخ‌نگاری صفوی، بنگرید به:
Soleh A. Quinn, Historical Writing during the Reign of Shah Abbas, Ideology, limitation and legitimacy in Safavid Chronicles (Salt Lake City: University of Utah Press, 2000), pp. 28, 49-50, 52.
۲٫ غیاث‌الدین میرخواند، حبیب‌السیر فی اخبار افراد بشر (تهران: انتشارات خیام، ۱۳۶۲).
۳٫ عالم‌آرای شاه اسماعیل، با مقدمه و تصحیح و تعلیق اصغر منتظر صاحب (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹).
۴٫ عالم‌آرای شاه طهماسب، به کوشش ایرج افشار (تهران: دنیای کتاب، ۱۳۷۰).
۵٫ حسین بن ملک غیاث‌الدین محمدبن شاه محمود سیستانی، احیاء الملوک: شامل تاریخ سیستان از ادوار باستانی تا سال هزار و بیست و هشت هجری قمری، به اهتمام دکتر منوچهر ستوده (تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۴)، ص ۳۶۳٫
۶٫ محمد مفید مستوفی بافقی، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار (تهران: کتابفروشی اسدی، ۱۳۴۰).
۷٫ محمد مفید مستوفی بافقی، مختصر مفید در احوال بلاد ولایت ایران، به کوشش سیف‌الدین نجم‌آبادی (ویسبادن: لودویگ رایشرت، ۱۹۸۹م./ ۱۳۶۸ش.).
۸٫ ملاعبدالنبی فخرالزمان قزوین، تذکره میخانه، با تصحیح و تنقیح و تکمیل تراجم به اهتمام احمد گلچین معانی، (تهران: شرکت نسبی اقبال و شرکا، ۱۳۴۰).
۹٫ احمد گلچین معانی، کاروان هند، ۲ جلد (مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه‌ی چاپ و انتشارات، ۱۳۶۹).
۱۰٫ اسکندربیگ منشی ترکمان، تاریخ عالم‌آرای عباسی، ص ۱۵۵، ۱۸۷، ۲۲۰، ۲۷۲، ۸۸۳، ۹۹۳٫
۱۱٫ محمدیوسف واله اصفهانی قزوینی، خلدبرین: (تاریخ تیموریان و ترکمانان)، به کوشش میرهاشم محدث (تهران: میراث مکتوب، ۱۳۷۹)، ص ۴۲۵، ۴۳۲، ۶۴۰، ۷۰۹٫
۱۲٫ محمد مفید مستوفی بافقی، جامع مفیدی، ج۳، ص ۱۵۵، ۴۰۹، ۴۵۳، ۴۵۴٫
۱۳٫ مصلح‌الدین سعدی شیرازی، کلیات سعدی، بر اساس تصحیح و طبع شادوران محمدعلی فروغی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی (تهران: انتشارات دوستان، ۱۳۸۳)، ص ۴۹۶٫
۱۴٫ محمدرضا شفیعی کدکنی، «تلقی قدما از وطن»، الفبا، شماره‌ی ۲ دوره‌ی اول (۱۳۵۲)، ص ۱۲٫
۱۵٫ همان، ص ۲۴٫
۱۶٫ اسکندربیگ منشی ترکمان، تاریخ عالم‌آرای عباسی، ص ۸۸۳٫
۱۷٫ محمدمفید مستوفی بافقی، جامع مفیدی، ص ۴۷۵٫
۱۸٫ همان، ص ۸۰۴٫
۱۹٫ اسکندربیگ منشی ترکمان، تاریخ عالم آرای عباسی، (تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۴)، ص ۱۷۸٫
۲۰٫ ملاعبدالنبی فخرالزمان قزوینی، تذکره میخانه، ص ۳۳۶-۳۳۷، ۳۴۱٫
۲۱٫ همان، ص ۷۷۸، ۷۸۱٫
۲۲٫ احمد گلچین معانی، کاروان هند، ص ۶۰، ۷۱-۷۲٫
۲۳٫ همان، ص ۲۰۰- ۲۰۱٫
۲۴٫ همان، ص ۳۷۰٫
۲۵٫ همان، ص ۴۷۵٫
۲۶٫ همان، ص ۵۲۸، ۵۳۱٫
۲۷٫ همان، ص ۵۶۶، ۵۷۷، ۵۸۰ و ۵۸۱٫
۲۸٫ همان، ص ۱۱۰۵-۱۱۰۶٫
۲۹٫ همان، ص ۱۱۷۵، ۱۱۸۰٫
۳۰٫ همان، ص ۱۲۴۲٫
۳۱٫ همان، ص ۱۲۶۶- ۱۲۶۷٫
۳۲٫ همان، ص ۱۲۹۳٫
۳۳٫ همان، ص ۱۳۰۱٫
۳۴٫ تذکره میخانه، ص ۵۰۹٫
۳۵٫ همان، ص ۱۴۸۳٫
۳۶٫ بررسی سرگذشت صائب نشان می‌دهد که در واقع مفهوم حب‌الوطن در اصل به محلی دلالت دارد که انسان در آن پرورش یافته، نه این که الزاماً در آن زاده شده باشد. اما از آن جا که در پیش از عصر جدید تقریباً تمام مردم در همان محلی که زاده می‌شدند پرورش نیز می‌یافتند، بنابراین منظور از زادگاه جایی است که فرد در آن به اصطلاح «بزرگ شده باشد».
۳۷٫ به نقل از همان، ص ۷۰۱٫
۳۸٫ همان، ص ۷۱۰- ۷۱۲٫
۳۹٫ قابوس‌نامه، ص ۶۲- ۶۳٫
۴۰٫ احمد گلچین معانی، پیشین، ص ۷۶۰، ۷۸۰٫

به نقل از: کتاب هویّت ایرانی(از دوران باستان تا پایان پهلوی)،احمداشرف و…، ترجمۀ حمید احمدی،نشر نی،چاپ اول،تهران 1395

 

اشاره:

«بیداری ها و بیقراری ها» نوشته هائی است «خطی به دلتنگی» که می خواست نوعی«یادداشت های روزانه» باشد،دریغا که-گاه-از«خواستن»تا«توانستن»،فاصله  بسیاراست.

درسالهای مهاجرت نامه های فراوانی به دوستانم نوشته ام که شامل بسیاری ازدیده ها و دیدگاه های نگارنده است.دریغا که بسیاری ازآنها در دسترسم نیست هرچندرونوشتِ موجود برخی ازآنها میتواندبه غنای این یادداشت ها  بیفزاید.

«بیداری ها و بیقراری ها»تأمّلات کوتاه وگذرائی است برپاره ای ازمسائل فرهنگی ،تاریخی وسیاسی :دغدغه ها و دریغ هائی درشبانه های غربتِ تبعید که بخاطرخصلت خصوصی خود،گاه ،روشن و رام و آرام ؛ وگاه،آمیخته به گلایه و آزردگی و انتقاداست.شایدسخن«تبعیدیِ یمگان»-بعدازهزارسال-هنوزنیز سرشت و سرنوشت مارا  رقم می زنَد.

این یادداشت های پراکنده،حاصل پراکندگی های جان و شوریدگی های ذهن و زبان است درگذارِ زمان؛«حسبِ حالی» که باتصرّفی درشعرحافظ می توان گفت:

              حسبِ ‌حالی بنوشتیم وُ شد ایّامی چند

                                                      محرمی کو؟که فرستم به تو پیغامی چند

***

بر صخره هاى ساكتِ«ليلا كوه»

16مرداد1371=7 اوت 1992

عجیب به یادِ«لیلاکوه» هستم؛کوهی در کنارِ شهرلنگرود،دربستری ازباغ های چای و همراه با آبشاری زیبا که میعادگاه عاشقان و آزادگان بود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

«لیلاکوه»برای مردمِ منطقه از نوعی تقدّس برخوردار است،هم ازاین روست که دربارهء آن،شعرها و قصّه های فراوانی نقل می شودکه برخی ازآنها در چکامهء بلندِ«لِیله کو»(لیلاکوه)اثرِشاعربزرگ و مردمیِ سرزمین ما،«محمودپایندهء لنگرودی»به ثبت رسیده است،هم این«محمودپایندهء لنگرودی»بودکه درآرزوی بازگشتِ عشقی پُرشور گفته بود:

روزی که برگردی وُ دیگربرنگردی

روزی که بازآئی وُ جاویدان بمانی

روزی که گُل های لبانت بشکفدباز

تاگرم وُ گیراتر  سرودم را بخوانی

بهرحال،منظومهء به غایت زیبای«لیله کوه»ازنظرشیوائی،استواری و فخامت کلام،همسنگِ«حیدربابا»ی استادشهریار است و درمیان مردم ما ازمحبوبیّت و معروفیّت خاصی برخوردار است.

[…]این روزها که بقول حافظ:«همچو چشمِ صُراحی،زمانه خونریز است»،به یادِشعرِ کوتاهِ «لیلاکوه»می افتم که سال هاپیش در مجموعهء«آوازهای تبعیدی»منتشرشده است و حالا،دلم می خواهدکه آن را درپایانِ احتمالیِ این دفتر-که «زندگی»نامیده می شود-بنویسم: 

 

خسته ام از آرزوها؛ آرزوهای شعاری

شوقِ پرواز مجازی؛ بالهای استعاری

لحظه های کاغذی را؛ روز و شب تکرارکردن

خاطرات بایگانی ؛ زندگی های اداری

آفتاب زرد و غمگین؛ پله های رو به پایین

سقف های سرد و سنگین؛آسمان های اجاری

با نگاهی سرشکسته؛ چشم هایی پینه بسته

خسته از درهای بسته؛ خسته از چشم انتظاری

صندلی های خمیده؛ میزهای صف کشیده

خنده های لب پریده؛ گریه های اختیاری

عصر جدول های خالی؛ پارک های این حوالی

پرسه های بی خیالی؛ نیمکت های خُماری

رونوشتِ روزها را؛ روی هم سنجاق کردم

شنبه های بی پناهی؛ جمعه های بی قراری

عاقبت پرونده ام را؛ با غبار آرزوها

خاک خواهد بست روزی؛ باد خواهد بُرد،باری

روی میزِ خالی من؛ صفحه ی باز حوادث

در ستونِ تسلیت ها؛ نامی از ما یادگاری

 

 

آیا ناسیونالیسم ایرانی و کوشش برای شناخت هویت ملی در دورهء معاصر صرفاً عکس‌المعلی در برابر نفوذ استعمار بوده یا واکنشی در برابر مسائل داخلی یا هر دو؟

هر دو. با آنکه دقیقاً نمی‌دانم منظور شما از «مسائل داخلی» چیست اما روی هم رفته در دورهء معاصر ایدئولوژی‌های ضد ملی‌گرایی در ایران پدید آمده‌اند. اگر انقلاب اسلامی را کنار بگذاریم که خود بحث جداگانه‌ای را می‌طلبد، اکثر این ایدئولوژی‌ها به هر شکل متأثر از نفوذ استعمار یا نفوذ فرهنگ غرب بوده‌اند. چه غرب‌زدگانی که به جهان وطنی روی آورده و می‌خواستند ایرانی سراپا براساس الگوی غرب بسازند و چه کمونیست‌هایی که ملی‌گرایی را یک پدیدهء بورژوایی دانسته و در آرزوی تحقق حکومت جهانی پرولتاریایی بوده‌اند. هر دوی اینها ناچار ابزار دست سلطه‌جویی بیگانگان شده‌اند. چه دسته نخست که اکثراً مجریان حلقه به گوش سیاست‌های استعماری شدند چه دسته دوم دانسته یا ندانسته به خدمت سیاسی شوروی درآمدند.

در هر حال ناسیونالیسم ایرانی در دورهء معاصر –مانند دوره‌های گذشتهء تاریخ ایران- واکنشی بوده است در برابر هجوم بیگانه و عوامل داخلی آن. همانطور که حماسه‌سرایی و ملی‌گرایی پس از حملهء اسکندر (کتاب یادگار زریران، بخش بزرگی از داستان‌های گیو و گودرز و بیژن و حتی شخصیت رستم و نیز قیام پارت‌ها) و پس از حملهء اعراب واکنشی بوده است در برابر تهاجم نظامی-سیاسی-فرهنگی بیگانه. در دورهء معاصر نیز چه به صورت سیاسی (در زمان امیرکبیر – نهضت جنگل – نهضت تنگستان – نهضت ملی شدن صنعت نفت) و چه به صورت فرهنگی (از دورهء رضاشاه تاکنون) در درجهء نخست معلول هجوم استعمار و از این رو واکنشی بوده است در برابر هم غرب‌زدگان راست و چپ و هم عرب‌زدگان.

 

عناصر تشکیل‌دهندهء هویت ملی ایرانی را چه می‌دانید؟

عناصر تشکیل‌دهندهء هویت ملی ایران، متعدداند، اما سه رکن یا سه عنصر اصلی و بنیاد را می‌توان در شکل‌گیری فرهنگ و هویت ملی ایران تشخیص داد که عبارتند از: 1- فرهنگ ملی باستانی ایران 2- فرهنگ اسلامی 3- فرهنگ غربی و معاصر. هویت کنونی جامعه ایران و هر فرد ایرانی از هر سه این فرهنگها به شدت تأثیر پذیرفته است. کاری که روشنفکران و پژوهندگان کنونی ایرانی باید انجام بدهند آن است که در فضایی آزاد و فارغ از هرگونه کار سیاسی به پژوهش عمیق در هر یک از سه عنصر بپردازند. جنبه‌های مثبت و منفی هر یک را بی‌طرفانه و عالمانه بشناسند و به جامعه ایران معرفی کنند تا جامعه بتواند دست به گزینش درست بزند: جنبه‌های منفی ناسازگار با شرایط امروز و کهنه شده و منسوخ را کنار بگذارد وبه تقویت و تبلیغ جنبه‌های مثبت و ضروری و سازگار با شرایط کنونی زندگی امروزی بپردازد. تکیه افراطی بر هر یک از این سه عنصر بدون جدا کردن جنبه‌های نیک و بد آن – به خصوص از جانب نیروهای حاکم بر جامعه و دولت‌ها به ضد خود عمل خواهد کرد، یعنی آن عصنر را تضعیف می‌کند و از چشم مردم می‌اندازد و به اعتبار آن در جامعه آسیب می‌رساند. همان طور که حمله افراطی و غرض‌ورزانه به هر یک از این عناصر نیز به عکس باعث تقویت آن می‌شود و آن را در نظر مردم عزیز می‌کند. فقط نقد و سنجش بی‌طرفانه هر یک از این عناصر و بررسی جایگاه درست و سزاوار آنها در هویت ملی می‌تواند وضعیت متعادلی پدید آورد و به رشد و تعالی فرهنگی و شکل‌گیری درست هویت ملی بینجامد.

 

دین چه قبل و چه بعد از اسلام چه نقشی در تعیین هویّت ایرانی داشته است؟

اعتقادات و باورهای هر کس و به طور کلی جهان‌بینی او بخش اصلی هویتش را تشکیل می‌دهد. در جامعه نیز چنین است. دین به عنوان دستگاه منسجم اعتقادی به جهان‌بینی و به زبان اروپایی «ایدئولوژی» جامعه که نه تنها رابطه انسان با خدا را تعیین می‌کند بلکه با تعریف چیستی و کیستی خداوند چگونه و چرایی آفرینش هدف زندگانی این جهان فرجام‌شناسی انسان و نظایر آن تعیین‌کننده نظامی سیاسی و نظام اخلاقی فردی و اجتماعی است، و بنابراین مهمترین نقش را در تعیین هویت ایرانی از طریق تعیین نظام حکومتی و سیاسی آن داشته است. از آنجا که من برخلاف مارکسیستها اندیشه را منطقاً مقدم بر ماده می‌دانم، ضمن پذیرش تأثیر فراوان عامل اقتصادی بر شکل و ماهیت نظام سیاسی آن را به عنوان عامل درجه دوم تلقی می‌کنم و عامل درجه اول و تعیین‌کننده را «ایدئولوژی» جامعه می‌دانم که در گذشته به صورت دین تجلی کرده است. بنابراین مانند هگل عقیده دارم که در گذشته این «دین» بوده است که چیستی و کیستی و سرشت هر دولت را تعیین می‌کرده است همان گونه که حتی امروز نیز هر دولتی براساس ایدئولوژی ویژه‌ای شکل می‌گیرد.

در جهان باستان، به جز بعضی دولت-شهرهای پراکنده یونان و به‌ویژه آتن و نیز جمهوری رم که به شکل دموکراسی بسیار ابتدایی و ناقص اداره می‌شدند و هر دو نیز عمر بسیار کوتاهی داشتند، در سراسر جهان هر کجا حکومتی شکل می‌گرفت به صورت نظام پادشاهی بود. اما آیا همهء این پادشاهی‌ها ماهیت و سرشتی یکسان داشتند؟ به هیچ وجه! همان‌طور که مثلاً جمهوری‌های مادام‌العمر امروزیِ کشورهای عقب‌مانده هیچ شباهتی -از لحاظ سرشت و ماهیت- با جمهوری‌های پیشرفته اروپایی ندارند و از هر سلطنت استبدادی نیز مستبدتر هستند در آن روزگار نیز میان پادشاهی در ایران با سایر حکومت‌های پادشاهی جهان شباهتی وجود نداشت. در واقع سرشت این پادشاهی را دین‌های حاکم بر جامعه آنها و تصویری که از خداوند و چگونگی فرمانروایی او بر جهان داشتند تعیین می‌کرد، در واقع، ماهیت سلطنت آرمانی خداوند بر جهان،الگوی سلطنت زمینی انسانها بود. چنان که ما در کتاب اوستا مینوی،«شهریور» یا «خشثره وئیریه» را داریم که یکی از امشاسپندان یا مفاهیم و مینوهای والا و مقدّس اهورامزدا است و معنای آن سلطنت ایزدی خداوند است.

اوستا خداوند را زورگویی خودکامه نمی‌داند،بلکه دوست و یاور انسانها می‌شناسد و اساساً هدف از آفرینش انسان یاوری او به خداوند برای غلبه بر اهریمن بوده است.بنابراین قدرت مطلقه خداوند بالفعل نیست بلکه بالقوه است و با همکاری انسان این قوه به فعل تبدیل می‌شود. پس چون فرمانروایی خداوند همراه با دوستی با انسان و دادگرانه و پدرسالارانه است در ادبیات سیاسی کهن ایران نیز (مانند پندنامه‌های زمان ساسانیان شاهنامه فردوسی و اکثر اشعار فارسی) پیوسته بر دادگری شاه تأکید شده است. آملی کورت یکی از پژوهندگان تاریخ خاورمیانه در کتاب هخامنشیان (به ترجمه خود من) می‌نویسد:«شاه،شهریاری با قدرت مطلقه بود که همه می‌بایست تابع قدرت و قانون او باشند،اما این بدان معنا نیست که او قدرت خود را به نحوی مستبدانه اعمال می‌کرد.او در مقام نگاهبان آفریده‌های اهورامزدا و به یاری او بر زمین فرمان می‌راند و ملزم به رعایت حدود و قوانین اخلاقی-سیاسی خداوندی بود. در جای دیگری می‌افزایند که پادشاهی در ایران بیشتر جنبه «پدرسالاری» داشت. درست به همین دلیل بود که بیشتر شاهان باستانی ایرانی (و در رأس آنها کوروش) حکومتی دادگرانه داشتند و حتی با دشمنان خود با مدارای فراوان رفتار می‌کردند. بنا به اعتقاد ایرانیان چنان که در شاهنامه نیز آمده است، اگر شاهی بیدادگر و ستمگر می‌شد یا غرور و قدرت فراوان به فساد سیاسی او می‌انجامید،فرّه ایزدی از او می‌گسست و به دست نیروهای اهریمنی مغلوب می‌گشت. مثال بارز این گونه شاهان،جمشید است که فره ایزدی از او گسست و ضحّاک بر ایران حاکم شد و نیز کیخسرو است که با همه نیکی و نزدیکی به خداوند از ترس آنکه مبادا به سرنوشت جمشید و امثال او دچار شود و قدرت بی‌کرانه به فساد سیاسی او بینجامد از سلطنت کناره گرفت و در واقع نوعی خودکشی کرد. این سخن بدان معنا نیست که در ایران باستان شاهان مستبد یا ستمگر وجود نداشتند بلکه به معنای آن است که دین و فرهنگ عمومی جامعهّ آنها را نمی‌پذیرفت و طرد می‌کرد و از این رو، وجود آنها «قاعده» نبود بلکه «استثناء» بود. اما پس از اسلام هم تصوّر از سلطنت ایزدی خداوند دگرگون شد و هم با هجوم قبایل ترک و تاتار و مغول به ایران ماهیت سلطنت تغییر یافت.ایرانیان با آن که در مقام دبیری یا وزارت کوشیدند به خلفای بغداد یا سلاطین ترک و مغول آداب و شیوه کشورداری و دادگری بیاموزند،اما اکثر آنها چیز ی نیاموختند و از این رو پس از اسلام سلطنت استبدادی تبدیل به «قاعده» شد و شاهان دادگر ،بسیار «استثناء» بودند. ایرانیان کوشیدند درست‌ترین قرائت و تفسیر از اسلام را برگزینند و به این دلیل بزرگترین مفسران و محدثان اسلامی ایرانیان بودند و نیز به این دلیل اکثر ایرانیان به مذهب شیعه و نیز عرفان روی آوردند که می‌خواستند عشق به خدا را جایگزین ترس از خدا سازد. با این حال فکر انتقاد به نظام پادشاهی حتی به ذهن بزرگترین روشنفکران و دانشمندان سده‌های زرین فرهنگ ایران نیز نمی‌رسید.این نظام در طی قرون چنان کارآمدی و درستی خود را ثابت کرده بود که حتی تقریباً تمام عرفای ما به خود لقب سلطان و شاه می‌دادند و چه بسا مشابه آن دستگاه شاهی را نیز در پیرامون خود بر پای کردند. بنابراین تعجب‌آور نیست که می‌بینیم ایرانیان با آن که به ترجمه تمام آثار فلسفی و علمی مهم بزرگان یونان پرداختند ولی به نوشته‌های سیاسی آنها هیچ‌گونه توجهی نداشتند و تردیدی در برتری نظام پادشاهی بر نظام دموکراسی از نوع یونانی آن وجود نداشت. از این رو در آن روزگار اثری از ترجمه کتابهایی نظیر جمهوری افلاطون یا سیاست ارسطو نمی‌بینید. فقط با تغییرات شدید علمی و اقتصادی و فرهنگی و سیاسی در غرب و پیشرفت نظامهای مردم‌سالار در آن کشورها از یک سو و تباهی شدید جامعه قاجاری از سوی دیگر بود که در نخستین سالهای قرن بیستم میلادی ایرانیان را به فکر محدود کردن قدرت استبدادی شاه انداخت و نهضت مشروطه پدید آمد.

بدین ترتیب مشاهده می‌شود که دین و تصوری که از خداوند و خواسته ایزدی ارائه می‌کرد چه تأثیر ژرفی بر نوع حکومت و از این رو بر هویت ایرانی داشته است.

 

سهم خاورشناسان و اکتشافات اخیر باستان‌شناسی را در روشن کردن زوایای تاریک ایران باستان را چگونه می‌بینید؟

بدون تردید این سهم بسیار عظیم بوده است. مثلاً پیش از رمزگشایی از خط میخی و خواندن دقیق کتیبه‌های موجود در ایران توسط غربیان و سپس ترجمه نوشته‌های ایشان به زبان فارسی و نیز ترجمه کتابهای یونانیان باستان مانند هردوت، گزنفون، پلوتارک، استرابون و دیگران به فارسی ما خبری از دودمان هخامنشیان نداشتیم. و با این که در تورات به کوروش و سایر شاهان هخامنشی مکرر اشاره و از آنها تجلیل شده و کوروش تا حد مسیح بالا برده شده است، متأسفانه خود ما کمتر در این مورد پژوهش کرده بودیم و اغلب نیز (مانند دوره ساسانیان) کوروش را همان کیخسرو می‌پنداشتیم و همانند شاهنامه فردوسی و مآخذ آن با حذف یک دوره طولانی 700 ساله و به واقع چند هزار ساله، یکباره کیانیان را به ساسانیان پیوند می‌زدیم. بنابراین سهم خاورشناسان در شناخت تاریخ ایران بسیار بنیادی بوده و ما وامدار ایشان هستیم بدون آن که «خودآگاهی تاریخ و ملی» خود را مرهون ایشان باشیم زیرا این «خودآگاهی» همواره با شاهنامه در ما وجود داشت.

 

برخی ادعا می‌کنند که تاریخ ایران باستان صرفاً محصول نوشته‌های خاورشناسان است. شما با این گفته موافقید؟

حتی طرح این سؤال برای من شوخی بی‌معنایی است. اگر گفته می‌شد که بخشی از تاریخ ایران باستان توسط پژوهندگان غربی روشن شده است تا حدی درست بود و اگر افزوده می‌شد که این کشف در عین حال با تخریب و تعصب به سود یونان و روم به زیان ایران انجام گرفته است باز هم سخنی بود درست و قابل بررسی چنان که شادروان امیرمهدی بدیع پژوهنده بزرگ ایرانی در کتاب چند جلدی عظیم یونانیان و بربرها و با تسلط و مطالعه دست اول منابع به زبانهای یونانی، لاتین، انگلیسی، آلمانی، فرانسوی، و بی‌گزافه بگویم نقد سطر به سطر تواریخ هرودت و سایر نویسندگان باستان و حتی مورخان امروزی غرب ثابت کرده است که نوشته‌های همه آنها با تخریب و جعل مورخان امروزی غرب ثابت کرده است که نوشته‌های همه آنها با تخریب و جعل و تعصب و پیشداوری همراه بوده است. اما گفتن این که تاریخ ایران باستان «محصول» نوشته‌های خاورشناسان است سخنی بی‌معنا است که فقط از دهان یک دشمن ایران و دشمن حقیقت ممکن است بیرون بیاید و ناچار باعث بی‌آبرویی گوینده‌اش می‌شود. مگر نوشته‌های تورات، تواریخ هردوت، کتابهای گزنفون و پلوتارک و دیگران و سنگ‌نبشته‌های موجود در ایران محصول نوشته‌های خاورشناسان هستند که تاریخ ایران باستان چنین باشد؟ لابد همه این اسناد را ناسیونالیستهای ایرانی یا هواداران دودمان پهلوی جعل کرده‌اند؟ این گونه سخنان اصلاً ارزش پاسخگویی ندارد و فقط ممکن است از زبان دشمنان قسم خورده نادانی بیرون بیاید که عرض خود می‌برند گرچه زحمتی برای ما ندارند.

قبل از انتشار این آثار، ردپای تاریخ ایران باستان در اسطوره‌های ایرانی و آثار تاریخی بعد از اسلام به خصوص شاهنامه را چگونه می‌بینید؟ مثلاً کورورش و داریوش و به طور کلی هخامنشیان را در کجای اسطوره‌ها یا شاهنامه پیدا می‌کنید؟

در شاهنامه، دورهء ساسانیان بسیار درست و روشن بیان شده، دوره اشکانیان چنان که خود فردوسی اعتراف می‌کند برای او روشن نیست و بنابراین ذکری نشده و از دورهء هخامنشیان تصویر بسیار گنگ و مه‌آلودی از کوروش و داریوش وجود دارد که کوروش و داریوش سوم را دارا و ویشتاسب را گشتاسب و غیره پنداشته‌اند. اما از یک سو این همنامی ظاهری واقعیت تاریخی ندارد و از سوی دیگر کیخسرو و سایر شاهان کیانی هم اسطوره نبوده و واقعیت تاریخی داشته‌اند و سپس شکل اسطوره پیدا کرده‌اند. نام شاهان کیانی مانند کیکاووس و کیخسرو و شاهان قدیم‌تر و حتی جمشید (به صورت «یم») در اوستا آمده است چنان که نام جمشید در ریگ‌ودای هندیان نیز هست و بنابراین آنها مسلماً شاهان قبایل آریایی پیش از ورود ایشان به سرزمین کنونی ایران بوده‌اند. در مورد هخامنشیان باید گفت که به علت نابودی تمام اسناد تاریخی بایگانی شده در خزانه‌های سلطنتی به دست اسکندر مقدونی در زمان ساسانیان که خواستند تاریخ ایران را در خدای‌نامک‌ها تدوین کنند، مدرکی در دست نداشتند. بنا به تأکیدات مکرر تورات در جاهای گوناگون آن و نیز هردوت و گزنفون و دیگران، دبیران هخامنشی وقایع روزانه را در دفترهایی ثبت کرده و سپس بایگانی می‌کرده‌اند. بنابراین به قول هگل ما تاریخ یا گزارشی دست اول از تمام رویدادها در اختیار داشته‌ایم که متأسفانه از بین رفته است. چنان که ساسانیان در مورد گردآوری اوستا و تدوین و مرتب کردن آن نیز با همین دشواری روبه‌رو شدند.

به هر صورت شاهنامه که از روی «خدای‌نامک‌های» ساسانی و نیز به خصوص شاهنامه‌های تدوین شده به نثر زمان خود مانند شاهنامه ابومنصوری و نظایر آن با امانت کامل به نظم درآمد ناچار افسانه‌ها را در کنار واقعیت‌های تاریخ پذیرفت.

 

مشکلات موجود بر سر راه ایران‌شناسی از بعد تاریخی چیست؟

مهمترین مشکل ما در دورهء معاصر این است که تاریخ پیش و پس از اسلام ایران را عمدتاً مورخان و ایران‌شناسان غربی نوشته‌اند و ما بیشتر یا نقل‌کننده منفعل یا مترجم ساده کارهای آنها بوده‌ایم نه پژوهشگران ژرفانگر تاریخ کشور خودمان. البته چند تاریخ نظیر تاریخ ایران باستان مرحوم پیرنیا یا تاریخ اجتماعی ایران نوشته مرتضی راوندی یا کارهایی که سعید نفیسی، عبدالحسین زرین‌کوب، عباس اقبال، علی سامی و دیگران کرده‌اند درخور قدردانی است اما متأسفانه این کارها نه در سطح پژوهشهای عمیق خود ایرانیان در سده‌های سوم تا پنجم هجری است و نه در سطح کارهای ایران‌شناسان غربی. ما باید همان‌طور که بیرونی برای نوشتن آثار الباقیه یا تحقق ماللهند به آموختن سانسکریت و عبری می‌پرداخت یا مثلاً خانم لمبتون انگلیسی بر همه منابع فارسی و عربی تسلط داشت به همه زبانهای زنده و مرده‌ای که اطلاعاتی درباره تاریخ ایران در آنها یافت می‌شود مسلط شویم و با دقت و بی‌طرفی به بررسی تاریخ خود بپردازیم. من تنها ایرانی که می‌شناسم تاریخ روابط ایران و یونان را در 8 جلد به بررسی عمیق کشیده و به همه منابع نیز چنان که گفتم تسلط داشته همان مرحوم امیرمهدی بدیع است که قبلاً به نام او اشاره کردم. تصور کنید دو جنگ سالامین و پلاته در زمان خشایارشا را در حدود هزار صفحه به نقد دقیق کشیده است و من اکنون آن را در دست ترجمه دارم. میزان زحمت و دقت این پژوهندهء ایرانی حیرت‌انگیز و باعث افتخار است.ما باید از او درس بگیریم ،تنبلی را کنار بگذاریم و خودمان کار کنیم البته او این خوشبختی را نیز داشت که همسر ثروتمندش امکان تحقیق و کار را برای او فراهم ساخت در حالی که ما به نان شب مان محتاجیم و جز کمک مالی ایرانیان میهن‌دوست به هیچ جایی امید نداریم…

    بخش نخست

مطلب مرتبط :

مرتضی ثاقب فر،ستارهء ثاقبِ آسمانِ ایرانشناسی،علی میرفطروس

 

در جدال با شاعران

نادرپور مکتب های شعری قبل از انقلاب را به چهار گروه  تقسیم می کند:

1-مکتب نظم گرایان،که«در صورت و معنا پا ازحدودسُنّت  فراتر نمی گذارند و هیچ بدعتی را  نمی پذیرند»،مانندبهار،شهریار،رعدی آذرخشی،حمیدی شیرازی،منوچهرنیستانی،سیمین بهبهانی.در این تقسیم بندی جائی برای هوشنگ ابتهاج نیست چرا که به باورِ نادرپور«اگرنام کسی مثل هوشنگ ابتهاج(ه.ا.سایه)را با همۀ شهرتش در غزلسرائی فروگذاشته ام،ازاین روست که به گمان من،غزلِ سایه،به رغم اعتقاد خودش(که برای اصطلاحات قدیم عرفانی مانند«میخانه»و«پیرمغان»معانی جدیدسیاسی می تراشد)دارای هیچگونه بدعتی در قالب و محتوی نیست و با غزل شاعران استادی نظیر پژمان بختیاری و رهی معیّری و ابوالحسن ورزی  فرقی ندارد و بنابراین،عقیده دارم که ارزش شاعرانۀ سایه را دراشعار نیمائی او باید جُست»(صص94-95).

چنین قضاوتی در بارۀ شعرسایه چندان درست نیست،زیرا شعرهای هوشنگ ابتهاج نشان می دهندکه شعرنیمائیِ ابتهاج درسایۀ غزلیات شورانگیز و درخشان وی قراردارد.

در ادامۀ مطلب،خواننده با نوعی«گُسست»در تداوم غزلسرایان روبرومی شود،ولی خوشبختانه نادرپوردر بخش 13کتاب،این«گُسست»را جبران می کند و از غزلسرایانی مانندبهمن صالحی،نوذرپرنگ،یدالله درودیان،پرویزخائفی و حسین منزوی یاد می کندکه بخاطرنوآوری های شان درغزلسرائی«ستایشگرانی درخورِ اعتنا یافته اند»(صص 228-230و247-254).

دریغاکه شرایط ناگوارتبعید و درگذشت ناگهانی نادرپور فرصت و رخصت آنرا نداد تا وی باغزلیات درخشان محمدعلی بهمنی،قیصرامین پور و دیگران…آشناشود.

 

2-شاعران مکتب نیمائی که خود،به سه دسته تقسیم می شوند:

 دسته اول،اسماعیل شاهرودی،منوچهرشیبانی و…در دوره ای،احمدشاملو.

 دسته دوم،کسانی که فقط به پیشنهادهای نیما  دل سپرده و هرکدام شیوۀ بیانی درخورِ سلیقۀ خویش برگزیده اند،مانندمهدی اخوان ثالث(م.امید)،هوشنگ ابتهاج(ه.ا.سایه)سیاوش کسرائی،محمد زُهری و…

 دسته سوم،کسانی که پس ازقبول پیشنهادهای نیما کوشیده اند که در قلمرو صورت و معنی از حدود سخن نیمائی فراتر روند:سهراب سپهری،فروغ فرخزاد،نصرت رحمانی،یدالله رؤیائی و منوچهر آتشی…کسانی ماننداسماعیل خوئی،شفیعی کدکنی،محمدعلی سپانلو کدکنی[ومنصوراوجی]که به نسل شعری(و سِنّی)بعد از ما تعلق دارند برمبنای سلیقه و اسلوب بیان هرکدام [را]،پیروِ یکی از این گروهای سه گانۀ «نیمائی» می توان شمرد،

دسته چهارم،شاعران مکتب سخن یا«کلاسیک نو»که چندان تفاوتی باشیوه نیمائی ندارد،مانند خانلری،فریدون توللی و… 

 

3-مکتب سخن:اسلوب بیان این مکتب،که به نام«کلاسیک نو»نیز شناخته شده است…چندان تفاوتی باشیوۀ نیمائی ندارد.شاعران این مکتب نیز وزن عروضی را لازمۀ شعر دانسته و پیشنهادهای سه گانۀ نیما را دربارۀ کوتاه و بلند ساختن مصراع ها و به هم آمیختن اوزان و جابه جاکردن ِقافیه ها  پذیرفته اند و فقط،در ازای جرئتی بیشتر برای آفریدن تصایر ذهنی،احتیاطی افزون تر را درکارِ به هم آمیختنِ اوزان ناسازگار به کاربسته اند،مانند،فریدون توللی،پرویزناتل خانلری،فریدون مشیری،محمودکیانوش،حسن هنرمندی،و خودِ من[نادرپور]»(صص96-97).

4- مکتب «آزادگویان» که وزن و قافیه را مطلقاًً از لوازم سخن نمی شمارند و به شعربی وزن و قافیه یا نثرگونه اعتقاددارند و تا آنجا پیش می روند که حتّی فقدان وزن را برای تجلّی«شعرناب»ضروری می دانند.این مکتب«سرانجام به چنگ احمدشاملو افتاد و صورت شعر پذیرفت و گویا به یُمن آسان بودن(یعنی نداشتن هیچگونه قانون و قاعدۀ مسلّم)هواداران بسیاریافت و چندتنی نظیر احمدرضا احمدی و اسماعیل نوری علا را در نسل بعد از ما شهرت نسبی بخشید»(صص93-97).

 

سه تفنگدارِشعرزنان

در بخش«مکتب نیما وشعرزنانه»،نادرپوربه شعرهای فروغ فرخزاد،سیمین بهبهانی و لعبت والا به عنوان«سه تفنگدارشعرزنان»اشاره می کندکه ازآن میان،فروغ وسیمین باادامۀ تلاش های خویش به جایگاهی شایسته در شعرمعاصر دست یافتند،امّا لعبت والا-که روزگاری بخاطرزیبائی زنانه ومنش اشراف منشانه اش درشباهت باشاعرۀ معروف فرانسوی«آنا دو نوآ» ازطرف مطبوعات ایران«کنتس دو نوآی ایران» لقب یافته بود(ص261)،بخاطرهمۀ فراز و فرودهای زندگی اش نتوانست درتلاش های شاعرانه اش  تعالی یابد.درهمین بخش، نادرپور به شعرهای پروین بامداد،پروین دولت آبادی،طاهرۀ صفارزاده،آذرخواجوی،ژالۀ اصفهانی،میمنت ذوالقدر(صادقی)،مهستی بحرینی،مینااسدی نیز اشاره نموده ولی اشعارمهوش مساعد،مهین خدیوی،بتول عزیزپور و خصوصاًصفورا نیّری را ازیادبرده کرده است.

 

چند نکته یا نظر:

 گفتیم که نادرپور-بازبانی صریح وگاه تلخ و تند- ازضعف ها و ظرفیّت های بسیاری ازشاعران معاصرسخن گفته که گاه موجب تأسف و حیرت است،از جمله دربارۀ احمدشاملو،شفیعی کدکنی،حسین منزوی و…مثلاً، دربارۀ احمدشاملو می گوید:

  -«…دراین میان زرنگ تروبااستعدادتر ازهمه، احمدشاملوبودکه شاعرمحبوب بانوی اول[شهبانوفرح پهلوی] وکاندیدای او برای تدریس دردانشکدۀ نوبنیادهمدان بود…گذشته ازدودوزه بازی کردن او درصحنه اجتماعی پیش ازانقلاب،آشوبی است که دراقلیم سخن جدیدفارسی پدیدآورده است…راه تنبلی و تن آسانی را درپیش پای تازه شاعران نهاده وشعررا به آفت سهل انگاری وآسان پسندی دچارکرده است[بنابراین]شاملو را یکی ازعاملان آشفتگی درفضای ادبیِ پیش ازانقلاب بایدشمرد(صص102-103)…

 نادرپور-به درستی-ازچپی هائی که استادناتل خانلری را بخاطرپذیرفتن وزارت فرهنگ شاه،موردملامت و سرزنش قرارمی دادند-انتقادمی کند،امّا دراینجامحبوب بودن شاملودرنزد«بانوی اول مملکت»و کاندیدکردن وی برای تدریس دردانشگاه نوبنیاد همدان را موردشماتت وسرزنش قرارمی دهد.درجائی گفته ام که:«یکی ازافتخارات رژیم شاه این بایدباشدکه استادناتل خانلری وزیرفرهنگ اش بود،نه آدم مرتجعی مانند آل احمد و دیگران».همین داوری درموردِ سخن نادرپور(دراشاره به شاملو)نیز می تواندمصداق داشته باشد.

نادرپوردربارۀ بضاعت شاعری احمدشاملو اضافه می کند:

-«…چنانکه گفتم شاملو درشمارکسانی بودکه به سبب کم اطلاعی ازشعرکلاسیک،مقلّدلحن و بیان نیماشد…کوتاه دستی آن روزیِِ شاملوازشعرقدیم فارسی درپشت بهانه بیان نیمائی پنهان شد…اوتبلیغاتچی بزرگی است که درکارشاعری استعدادی متوسط  دارد»(صص139-141 و316-317).بنابراین،وقتی می بینیم که حتّی اکنون نیزهیچ یک ازاشعار بی وزن شاملویاسایرشاعران آزادگو درحافظۀ هواداران«دوآتشۀ»ایشان  نقش نبسته است،چگونه تصورمی توان کردکه آینده به تصرف این گونه اشعار درآید؟(ص302).

اینگونه داوری ها ازسوی شاعربرجسته ای مانندنادرپور  منصفانه نیست و اینکه«کم اطلاعی شاملو ازشعرکلاسیک»سبب پیرویِِ وی ازنیماشد،چندان معقول وموجّه به نظرنمی رسدزیرا که -مثلاً-قصیدۀ بلندِ«نامه»،آگاهی عمیق شاملو ازشعرکلاسیک ایران را نشان می دهد.به نظرنگارنده،این قصیدۀ فاخر و فخیم،از اُمّهاتِِ شعرکلاسیک معاصراست که در 29 سالگیِ شاملو سروده شده و ذهن سرشار و زبان استوارِ مسعودسعدسلمان و ناصرخسروقبادیانی درسراسر آن  دیده می شود.

بااینهمه،فکرمی کنم که نگاهی به کارنامۀ رشک انگیز شعری،ادبی،فرهنگی و هنری شاملو و عنایت و استقبال نسل جوان ایران به شعرهای او،حضورهرسالۀ آنان درآرامگاه وی و تبدیل شدن خانه-موزۀ شاملو به میزبانی مهمانان نوروزی،ماراازقضاوت بیشتر دربارۀ سخن نادرپور بی نیاز می سازد.

 نادرپور دربارۀ استاد شفیعی کدکنی(م.سرشک)نیز معتقداست:  

-«اگر رندی ها وشطحیات استادفروزانفر واندیشه های باخترگرای وغیرمذهبی دکترخانلری و نیز آئین مزدُشتی اخوان[ثالث] وافکارآخوندی خامنه ای در وجودیک تن به هم آمیزد،معجونی پدیدمی آورَدکه به شخصیت وشعرشفیعی کدکنی شبیه است و ازاین روست که من هرچه سخن و سجایای فریدون مشیری را  زلال وآینه وار می بینم،آثاروصفات م.سرشک را-برخلاف معنی این نام مستعار-پیچیده و پُرگره می یابم…[شفیعی کدکنی]درشعرجدیدفارسی،چه مکتب نیما وچه مکتب سخن،شاعرمیان مایه ای است… »(صص 282 – 286).

چنین نگاهی به شخصیّت و شعرهای شفیعی کدکنی،کم لطفی یا غیرمسئولانه است چراکه تنها  شعرِ«حلاجِ»وی به اکثرآثار شاعران و متشاعران معاصر ارجحیّت و اعتبار دارد.از این گذشته،پژوهش های ادبی و عرفانی شفیعی کدکنی،خود،دریائی  است که تنها،«به دریا رفته می داند،مصیبت های طوفان را».

نام شاملو و شفیعی کدکنی را-باوجودتفاوت های اخلاقی و عقیدتی شان- به این خاطرآورده ام که به نظرم هویّت و اعتباراین دو،تنهادرشعر و شاعری نیست بلکه هریک ازآنان-به سان رنگین کمانی-با رنگ های متنوعِ هنری،ادبی،شعری،فرهنگی و…هویّت یافته است و همین جااضافه کنم که حتّی صدا(شیوۀ شعرخوانی شاملو)نیز-خود-هنرِ مضاعفی است!

نادرپور در سراسر گفتگوی خود،بُغض یاکدورتِ تلخ و تاریکی نسبت به رضابراهنی ابرازمی کند که حاصل جدال های قلمی سال 1346 است که طی آن،براهنی درمقالۀ تندی،نادرپور،مشیری،کسرائی و سایه را«مربع مرگ» نامیده بود.نادرپور براهنی را ازعوامل اصلی آشوب درشعرمعاصر وایجاد«تعهددروغین درشعر»می نامد(صص88،100-103)بااینهمه،حق این است که اضافه کنیم براهنی بافارسیِ فاخر و فخیم،یکی ازبنیانگذاران تئوری و نقدمدرن درشعر معاصرایران است،هر چندکه مبارزات تندِ وی علیه رژیم شاه،موضع گیری های حیرت انگیزِ وگمراه کنندۀ وی درقبال آیت الله خمینی و مواضعِ متزلزل براهنی درقبال تمامیّت ارضی ایران(درهمنوائی بابرخی«پان تُرکیست» ها)،شخصیّت و خدمات ادبی وی را مخدوش کرده است.

نادرپورکتاب«تاریخ تحلیلی شعرنو»تالیف شمس لنگرودی را«انباشته ازاشتباهات ادبی و تاریخی»دانسته و برخی از نظرات وی را«حیرت انگیز»نامیده است و باتحقیر و تمسخُرمی گوید:

-«اشتباهات این تالیف عدیم النظیر چندان فراوان است که آنچه برشمردم به منزلۀ قطره ای چندازدریاست واین همه خطا نه فقط درکتابی بانام پُرطمطرق «تاریخ تحلیلی شعرنو»،که درهیچ کتاب دیگری هم بخشودنی نمی تواندبود»(ص335 ).

 روشن است که داوریِ نادرپور ریشه در تفاوت دیدگاهِ شعریِ وی با شمس لنگرودی دارد(صص336-341)،ولی باوجودِ نثرِناپخته وگاه نادرستِ شمس لنگرودی و با وجود نگاهِ«طبقاتیِ»شمس درتحلیل شعر و شاعران معاصر(ازمشروطیّت تایایان سلطنت پهلوی)بایدگفت:درشرایط دشوارایران اینکه وی باکوشش و مرارتِ بسیار و بامراجعه به ده هانشریه،مجله و مقالۀ نادر و نایاب،«تاریخ تحلیلی شعرنو»را تألیف و منتشرکرده،قابل قدردانی و ستایش است.

نادرپوردربارۀ نوگراترین شاعرغزلسرای معاصر،حسین منزوی،معتقداست که«نوآوری های لفظی و معنوی منزوی ازدایرۀ تنگ سلیقۀ شخصی او فراتر نمی رود و فی المثل،نه تنها درابداع وزن های تازه به شیوۀ سیمین بهبهانی نمی کوشد،غزلش رانیز برخلاف او(سیمین) آئینۀ حوادث زمان نمی سازد»(ص253).

دانسته نیست که فقدان«آئینۀ حوادث زمان درغزل منزوی» آیا اشاره به نوعی«شعرمتعهد و سیاسی» است؟ که نادرپور،خود-به درستی-درسراسرحیات شعری خویش با آن مخالف بود!.ازاین گذشته،حضورِحوادث زمان درشعر های سیمین بهبهانی،تا چه با جوهر و جانِ غزل   همخوانی وهمآهنگی دارد؟

دربارۀ جایگاه حسین منزوی در غزل معاصر،سال ها پیش نوشته ام:

حسين منزوی بی‌ترديد از پيشگامان برجستۀ غزل معاصر است که در نوآوری،بداعت و غنای غزلسرائی امروز نقشی بسزا داشته است.در واقع با ُمنزوی و با همّت و خلاقيّت‌های شعری او-ازجمله ابداع اوزان عروضی تازۀ درغزل فارسی– بود که غزل از فضای بستۀ مضامين تکراری و سوز و گدازهای کليشه‌ای به «هوای تازه»ی عواطف و احساسات عاشقانه و تصويرسازی‌های بديع شعری دست يافت.شعر این آذربایجانی ِآذر به جان،شعرِ جان‌های شيفته و دل‌های شوريده و بيقرار است…در همۀ سال‌هائی که«در اين قفس که نَفَس در وی /هميشه طعم لَجَن دارد»،حسين ُمنزوی با نجابتی استثنائی و بدور از جنجال‌های روزنامه‌ای، مُـنـزوی زيست و مُـنـزوی مـُرد(اردیبهشت ۱۳۸۳).

ازاین گذشته،غزل های متعدد حسین منزوی نشان می دهند که -این«حنجرۀ زخمی تغزل»-قبل ازسیمین بهبهانی«درابداع وزن های تازه»پیشگام بوده است،ازجمله درغزلِ شگفت و رشک انگیزِ زیر:

 

  زنی که صاعقه‌ وار آنک ردای شعله به تن دارد
        فرو نيامده خود پيداست که قصد خرمن من دارد

هميشه عشق به مشتاقان پيام وصل نخواهد داد
که گاه، پيرهن يوسف کنايه‌های کفن دارد

کيم؟ کيم که نسوزم من؟ تو کيستی که نسوزانی
      بهل که تا بشود ای دوست هر آنچه قصد شدن دارد

دو باره بيرق مجنون را دلم به شوق می‌افرازد
      دو باره عشق در اين صحرا، هوای خيمه‌زدن دارد

زنی چنين که توئی، بی‌شک شکوه و روح دگر بخشد
      به آن تصوّر ديرينه که دل ز معنی زن دارد

مگر به صافی گيسويت هوای خويش بپالايم
      درين قفس که نَفَس در وی، هميشه طعم لجن دارد 

****

«طفل صد ساله ای بنام شعر نو»کتابی است که می تواند مأخذ ارزشمندی برای آگاهی از روَند تکوین و تحولِ شعر و شاعران معاصر باشد.برای حُسنِ ختام،شایداین سخن نیما پایان بخشِ همۀ جدال ها در ارزیابیِ شعر و شاعران معاصر باشد:

-«آن کس که غربال به دست دارد،از عقبِ کاروان می آید».

 

مطالب مرتبط :

دكترخانلری؛قافله سالار«سخن»،علی ميرفطروس

سیّدضیاء:سیاستمدارِ نفرین شده!،علی میرفطروس

 

یادآوری:

اشارهء ما دربارهء حدود500بارحذف و تحریفِ عقاید علی میرفطروس و کوروش زعیم(ازرهبران برجستهء جبههء ملّی)درسایت«ویکی پدیا»(wikipedia)توسط فردی به نام«هوتن دولتی»(Hootandolati)یا«آذربرزین»(Azarbarzin)،موجبِ انزجارِ هواداران جبههء ملی و دیگر آزادیخواهان شدکه به برخی ازآنها اشاره کرده ایم .نامهء زیر نیز ازسوی یکی از هواداران جبههء ملّی و از آشنایانِ نزدیک«هوتن دولتی»است که ضمن محکوم کردن اقداماتِ وی،انزجارِ خود را از عملِ «هوتن دولتی» ابرازکرده است.این نامه-درعین حال-ازشِگردهائی سخن می گویدکه دولتی های حکومتی علیهء مبارزان و میهن پرستانِ سرشناس  استفاده می کنند.

                   **

هوتن دولتی=آذربرزین

«…به عنوان یکی ازهواداران جبههء ملّی و پژوهشگرِ زبان و ادبیات تات و تالش،هوتن دولتی را به خوبی می شناسم و عمل غیراخلاقی و بدور ازجوانمردیِ وی را محکوم می کنم.اینکه جوانی بدون کمترین سابقهء فرهنگی و ادبی،چهره های ملی،فرهنگی و تاریخی ایران را مخدوش می کند،فقط می توانددرشمارِسازندگان«برنامهء هویّتِ»تلویزیون جمهوری اسلامی باشد و این«هویّت سازی» درشرایطی صورت می گیردکه مهندس کوروش زعیم،مدت ها است که درزندان است و امکان دفاع ازخود را ندارد.

درسیستم های اطلاعاتی مفهومی است به نام««پَرقیچی».این مفهوم به افرادی اطلاق می شودکه پس ازیک بازداشت نمایشی،همانند«پرنده ای دست آموز»یا«پَرقیچی» درحیاط خلوتِ وزارت اطلاعات،علیه شخصیّت های ملّی و فرهنگی،«غُدغُد»یابه اصطلاح«مبارزه»!!می کنند.حذف و تحریفِ عقایدِ آقایان علی میرفطروس،کوروش زعیم و دیگران توسط هوتن دولتی مصداقِ عملِ این«پَرقیچی» هااست،وگرنه هیچ حزب،جبهه یا سازمانِ آزادیخواهی 500بار حذف و تحریف درزندگینامه و عقاید این یا آن شخصیّت فرهنگی و سیاسی را توجیه نمی کند.

خوشبختانه بسیاری ازدوستان و هموندانِ جبههء ملّی،عملِ هوتن دولتی را نکوهش و تقبیح کرده اند بااینحال،اصرارِبیمارگونهء هوتن دولتی به ادامهء اقدامات مُجرمانه اش درسایت«ویکی پدیا»،این گمان را-بیش ازپیش- تقویت می کندکه هوتن دولتی،پس ازیک بازداشت نمایشی،اینک به آلتِ دستِ وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی تبدیل شده و مأمورِ تخریب چهره های شاخص ملّی و فرهنگی(ازجمله آقایان علی میرفطروس و کوروش زعیم)می باشد،به همین جهت است که او برای «تحکیمِ»دروغپردازی های خود، به حرف های یک مأمور یا افسراطلاعاتی و امنیّتی استنادمی کند!!

هوتن دولتی درکارنامهء خودساخته و کذائی-خودرا«فعّال حقوق بشر»قلمداد کرده،امّا از الفبای حقوق بشر-یعنی احترام به عقایدِ دگراندیشان– غافل است،بنابراین،حقوق بشرِ ادعائیِ او،«حقوق به شرّ»است!

برنامهء«هویّت» و شِگردهای جمهوری اسلامی دربدنام کردن،حذف و تحریف عقایدِ واقعی فرهیختگان ایران،هوشیاریِ ملیّونِ آزادیخواه-در رابطه با«پَرقیچی های دولتی و حکومتی» را لازم و صروری می سازد».

                                         پژوهشگرِ زبان و ادبیات تات و تالش

                                                       رضوانشهر 

امضاء محفوظ

  

درحاشیهء یادداشتِ«هوتن دولتی»ومنجلاب حکومتی!

18فروردین 1396=7آوریل2017

یادداشتِ بیداری ها و بیقراری های(20)مبنی برحدود 500بار تغییر،تحریف و حذفِ عقاید و آثارم درسایت «ویکی پدیا» توسط فردی بنام«هوتن دولتی»(Hootandolati)یا«آذربرزین»(Azarbarzin)،بازتاب گسترده ای داشته و برخی ازملیّونِ داخل و خارج ازکشور آنرا«پروژهء ساخته و پرداختهء عوامل وزارت اطلاعات رژیم اسلامی» دانسته اندکه با به خدمت گرفتن برخی از زندانیان نادم،در صدَدِ تخریبِ شخصیّت های ملّی،فرهنگی و تاریخی است.چکیدهء برخی از نامه ها و پیام های این دوستان چنین است:

– خالدازکرمانشاه:«هوتن دولتی،به گفتهء خودش،«مهندسِ عمران» است ولی ظاهراً قلم را با بیل و کلنگ عوضی گرفته است!!بنابراین،وی می نوانددستیارِ سازندگانِ برنامهء تلویزیونی«هویّت» یا دستیارِکارگردان فیلمِ«معمّای شاه»باشد!!».

-شهرام از تهران:«هوتن دولتی فردی است که حتّی یک مقالهء پژوهشی دربارهء تاریخ و فرهنگ ایران ننوشته،ولی با قبضه کردنِ سایتِ«ویکی پدیا» و سوء استفاده ازفضای بی در و پیکرِ آن،مدتی است که به تحریف،جعل و دروغپردازی دربارهء شخصیّت های سیاسی،فرهنگی و تاریخی ایران مشغول است:ازرضاشاه کبیر و محمدعلی فروغی بگیریدتا محمدرضاشاه،قوام السطنه،و…».

-آقای داریوش مجلسی(ازفعالان جبههء ملی در اروپا):«هوتن دولتی عقاید،آثار و زندگی سیاسیِ کوروش زعیم -عضوبرجستهء جبههء ملّی-را نیز-بارها-حذف یا تحریف کرده است».

-رضوان(یکی از فعالان«حزب پان ایرانیست»در اهواز):«هوتن دولتی،مُریدِ فردی است که ازعوامل سیه روزی مردم ایران درسال 57 بوده.او ضمن مخالفت با زنده یاد دکترشاهپوربختیار،اخیراً،«مذهب شیعه را از«ارکانِ اساسی هویّت ملّی ایرانیان» دانسته است!!!».

-بهروز از آلمان:«اصرار،جسارت و مَیلِ بیمارگونهء«هوتن دولتی»به تکرارِ500بار حذف،تغییر و جعل،نشان می دهدکه بی مایگی و فرومایگی،جزوِ سرشت این فرد است.او به جای استناد به سایت رسمی علی میرفطروس،به قول  دکترآبتین ساسانفر(بنیانگذارانجمن جهانی زرتشتی هادرپاریس)،حرف های مأمور دیگر را بازنویسی و تکرار می کند».

-شهرزاد ازتهران:روزنامه نگارشجاع-محمدنوری زاد دربارهء شیوهء عمل دولتی ها نوشته بود:

دو تن مأموران امنیّتیِِ رژیم-با تهدیدو ارعاب-به من گفتند:

-«ما بلَدیم چطور پُودرَت کنیم و بلَدیم چگونه  توی صدتا سایتِ خبری و غیرِ خبری آبرو برایت نگذاریم».

حالا،گوئی که روحِ آن دو مأمورِ دولتی در جسمِ«هوتن دولتی»حُلول کرده است!

***

بسی رنج بردم در سال سی

عجم زنده کردم بدین پارسی

بلکه می‌داند که تاریخ و فرهنگ ایران را نیز زنده کرده است:

به تاریخ شاهان نیاز آمدم

به پیش اختر دیرساز آمدم
کهن گشته این نامهء باستان

ز گفتار و کردار آن راستان

ز گفتار بیدار مرد کهن
همی نو کنم نامه‌ای زین سخن
کجا یادگار است زین سرکشان
همی نو کنم نامه‌ای زین نشان

به گفتار من زنده گشتند باز
بمردند از روزگار دراز 

و در عین حال به استواری فرهنگی و هنری کار خود نیز آگاهی دارد:

بناهای آباد گردد خراب

ز باران و از تابش آفتاب
پی افکندم از نظم کاخی بلند
که از باد و باران نیابد گزند
از آن پس نمیرم که من زنده‌ام

که تخم سخن را پراکنده‌ام

حتی والامنشانه به ارزش هنری کار خود نیز می‌بالد:

هرآنکس‌که دارد هوش و رای و دین

پس از مرگ بر من کند آفرین
بدین داستان ار ببارم همی

به سنگ اندرون لاله کارم همی

بنابراین چگونه می‌توان پنداشت که هدف و آگاهی سیاسی و فرهنگی نداشته است؟ اما در مورد اینکه بعضی‌ها عقیده دیگری دارند، من چون فرد دموکراتی هستم معتقدم که هر کسی آزاد است هر عقیده‌ای داشته باشد به شرط آنکه آن را با حداقلی از مستندات علمی مجهز کند، در غیر آن صورت مورد ریشخند مردم واقع می‌شود و خود را بی‌اعتبار می‌سازد.

ادامه دارد

اشاره:

«بیداری ها و بیقراری ها» نوشته هائی است «خطی به دلتنگی» که می خواست نوعی«یادداشت های روزانه» باشد،دریغا که-گاه-از«خواستن»تا«توانستن»،فاصله  بسیاراست.

درسالهای مهاجرت نامه های فراوانی به دوستانم نوشته ام که شامل بسیاری ازدیده هاو دیدگاه های نگارنده است.دریغا که بسیاری ازآنها در دسترسم نیست هرچندرونوشتِ موجود برخی ازآنها میتواندبه غنای این یادداشت ها  بیفزاید.

«بیداری ها وبیقراری ها»تأمّلات کوتاه وگذرائی است برپاره ای ازمسائل فرهنگی ،تاریخی وسیاسی :دغدغه هاودریغ هائی درشبانه های غربت و تبعید که بخاطرخصلت خصوصی خود،گاه ،روشن و رام وآرام ؛ وگاه،آمیخته به گلایه وآزردگی وانتقاداست.شایدسخن«تبعیدیِ یُمگان»(ناصرخسرو قبادیانی) بعدازهزارسال-هنوز نیز سرشت وسرنوشت مارا  رقم می زنَد.

این یادداشتهای پراکنده،حاصل پراکندگی های جان و شوریدگی های ذهن و زبان است درگذارِزمان؛«حسبِ حالی» که باتصرّفی درشعرحافظ می توان گفت:

          حسبِ ‌حالی بنوشتیم وُ شد ایّامی چند

          محرمی کو؟که فرستم به تو پیغامی چند

***

هوتن دولتی ومَنجلابِ حکومتی!

26اسفند ماه1395=16مارس2017

مدتی پیش دربارهء کتاب«دست نوشته هانمی سوزند» اززندگی میخائیل بولگاکف-نویسندهء بزرگ روسی در رژیمِ دوزخیِ استالین- یادکرده بودم.این روزها -باردیگر-آنرا مرور می کردم.درصفحهء 391 کتاب،همسربولگاکف دربارهء شرایط وی درمواجهه با منتقدان دولتی و مأموران استالین  می نویسد:

-«بولگاکف درتمام این سال ها-به بهای نابودکردنِ تدریجیِ خویش،مشغول دفاع ازخود بود».

با خواندن این عبارت،به یادِ افرادِ غیرامینی افتادم که درسال های اخیر-باگستاخی و هیاهوی بسیار-ضمن تکرارِ روایات حزب توده دربارهء رویدادها و شخصیّت های تاریخ معاصر ایران،به جای چراغ  از چماق در مواجهه با دگراندیشان  استفاده کرده اند تا از بازاندیشی در این درباره جلوگیری کنند.سخنِ همسرِ بولگاکف-درعین حال-مرا بیادِ فردی بنام«هوتن دولتی»( Hootandolati) یا «آذربرزین»(Azarbarzin) انداخت که گویا از«سربازان گمنام امام زمان»یا زندانیِ نادمی است که در اِزایِ«آزادیِ زودهنگام»،روح اش را فروخته و مدتی است که به سانِ سازندگانِ برنامهء«هویّت»،قلم به جعل و جهالت می زند،اینهمه-البته-درجامعه ای روی می دهد که درآن،«قُبح ازقباحت برخاسته»،«سنگ هارابسته و سگ ها را  رها کرده اند»!.

باری!،طبقِ گزارش سایتِ«ویکی پدیا»تقریباً حدود 500بار زندگینامه،عقاید و آثارم (مندرج در سایتِ رسمی من)،توسطِ  فردی به نامِ«هوتن دولتی» (Hootandolati) یا «آذربرزین» (Azarbarzin) در«ویکی پدیا» ( wikipedia)،دستخوشِ جعل و تحریف و تغییر شده است!.

هوتن دولتی

فعلاً،از اشارهء بیشتر دراین باره پرهیز می کنم و از قول فردوسیِ بزرگ خطاب به این فردِ«دولتی»و شرکاء می گویم:

شمارا به دیده درون  شرم نیست

ز  راهِ خِرَد   مهر و آزرم نیست

درهمین باره:

مأموران معذور!،علی میرفطروس

 

 

 

درجدال باشاعران

مدتی است که کتاب«طفل صدساله ای به نام شعرنو»به لطف و عنایت دکترصدرالدین الهی به دستم رسیده و من با آنکه چندبار آن را مرورکرده ام،امّابخاطرتنوّع و گستردگی موضوعات کتاب،جمعبندی آن دریک مقاله  بسیارمشکل است،بااینهمه،بقول مولوی:

آب دریا را اگرنتوان کشید

هم به قدر تشنگی باید چشید

«طفل صدساله …»حاصل گفتگویامصاحبهء مکتوبِ دکترالهی با نادر نادرپوراست که بخاطرشیوهء انجام آن ازطریق فاکس،دکترالهی-به طنز- آنرا«مفاسکه»نامیده است!.این گفتگوازخرداد1371تاآبان ماه1372درنشریهء«روزگارنو»(درپاریس،به سردبیری زنده یاداسماعیل پوروالی)منتشرشده بود و اینک باویرایش یکی ازدوستان نزدیک نادرپور(دکترمحمدحسین مصطفوی)و به همّت بزرگمهر لقمان،در433 صفحه ازسوی« نشرتاک»درلوس آنجلس  انتشاریافته است.

 

 

دربارهء پیدایش و تحول شعرنو نظرات گوناگونی ابرازشده:ازکتاب ارجمندِیحیی آرین پور(ازصباتانیما)تاکتاب«ادوارِ شعرفارسی،ازمشروطیّت تاسقوط سلطنت(شفیعی کدکنی)و«تاریخ تحلیلی شعرنو»(شمس لنگرودی).روایت نادرنادرپور درکتاب«طفل صدساله…»ازآخرینِ این روایت ها است،باتوجه به حضور دیرپای نادرنادرپوردرعرصهء شعرنو،کتاب«طفل صدساله…»را می توان نوعی«دائره المعارف شعرمعاصر»نامیدکه یادآورکتاب«اَلمُعجم فی مَعاییرِ اشعارِ العَجَمِ» شمس قیس رازی( درقرن 7هجری/13میلادی) است.

کارنیما یوشیج-درواقع- تبلور تکامل یافته و تئوریک تلاش های کسانی مانند تقی رفعت،شمس کسمائی،عشقی و دیگران بود که سال ها قبل ازنیما به ضرورت تجدّدادبی و شعری درایران تأکیدمی کردند.درعین حال،باهمهء اختلافات شعری وهنری، وجودنوعی تعامل،مرزهای مصنوعی بینِ«نوپردازان» و «شاعران کلاسیک»را نفی می کرد،ازاین رو،چه بسا شاعرانی که بین این دونحلهء شعری در ارتباط و رفت و آمدبودند.

نادرنادرپوردرعرصهء شاعری و سیاست، روش و منشِ خودرا داشت و از موج ها و هیاهوهای سال های 40-50  تقریباًبرکناربود و لذا درانقلاب اسلامی سال57 از«ماه زدگیِ»بسیاری ازشاعران و روشنفکران درحمایت ازآیت الله خمینی  دور و برکنارماند.«صبح دروغین»و-خصوصاً-شعر«شبی باخویش»(به تاریخِ22بهمن1357)نشانهء این هوشیاری و آینده نگری سیاسیِ نادرپوربود.

دکترالهی دراین گفتگوی یکساله و نیمه-البته-«باتمام نظرات نادرپور موافق نبود[بلکه این گفتگو] گاه به تندی و تلخی کشیده شد»(ص11)لذا،تداوم مصاحبه حُکم می کردتاوی بانوعی«سلوک»و«مدارا»،بتواندعقایدنادرپور را اخذ و استخراج کند.نادرپور درکتاب«طفل صدساله ای به نام شعرنو»تقریباً به همهء شاعران معاصر پرداخته است:ازنیمایوشیج،ناتل خانلری،اسماعیل شاهرودی(آینده)،گلچین گیلانی،منوچهرشیبانی،احمدشاملو،مهدی اخوان ثالث،سیاوش کسرائی،هوشنگ ابتهاج،فروغ فرخزاد،سپهری،م.آزاد،اسماعیل خوئی تا یدالله رؤیائی،هوشنگ ایرانی، محمودکیانوش،شفیعی کدکنی،اسماعیل نوری علا،محمدعلی سپانلو،رضابراهنی،یدالله مفتون امینی،حمیدمصدّق،احمدرضااحمدی،سیروس مشفقی،منوچهرنیستانی،کیومرث منشی زاده،فرخ تمیمی،جعفرکوش آبادی،عمران صلاحی،محمدمختاری،سیدعلی صالحی،هوشنگ چالنگی،بیژن الهی،فیروزهء میزانی،میرزاآقاعسگری(مانی) و… 

آگاهی و اِشرافِ دکترالهی ازشعرمعاصر و درنتیجه،پرسش های بجا و بحث انگیزِ وی،باعث تنوّع بحث ها شده است.نادرپور بازبانی صریح- و گاه- تلخ وتند-به ضعف ها و ظرفیّت های بسیاری ازشاعران معروف معاصرپرداخته و تکوین و تطوّرشعرنو را بررسی کرده است.

بخش های اساسی کتاب عبارتند از:

-ازعرب تاغرب

-ازقدماتانیما

-ازنیماتاما

-نگاهی ازدوسو

-نظم گرایان

-درمکتب نیما

-مکتب نیما وشعرزنانه

-درمکتب سخن

-شعرمنثور(یاآزاد)

نادرنادرپور را می توان«معمارِ کلمات و تصاویرِ زیبا»درشعرمعاصرنامید.وی ازسلسله جنبانان«مکتب سخن»بود.این مکتب تحت تأثیراشعار و عقایدشعری استادپرویزناتل خانلری پاگرفته بود و بخاطرچاپ و نشرآن عقاید و اشعاردرمجلهء ادبی«سخن»به «مکتب سخن» معروف شده بود.شاعرانی ماننددکترمجدالدین میرفخرائی (گلچین گیلانی)، فریدون تولّلی، محمدعلی اسلامی(ندوشن)، هوشنگ ابتهاج(ه.الف.سایه)،شفیعی کدکنی، فریدون مشیری  و…در«مکتب سخن»رشد و پرورش یافتند.استادناتل خانلری مانند نیمایوشیج باشعر فرانسه آشنابودولی آنچه که باعث تفاوت«مکتب سخن» و «مکتب نیما» شد،تلقی نیما از وزن و قافیه بود.شاعران«مکتب سخن»،ازجمله نادرپور(صص300و301و302)؛وزن و قافیه را ازشاخصه های اصلی شعرنو می دانستندو شیوهء خودرا«شیوهء کلاسیک نو»می نامیدند(صص45-46)درحالیکه شاعران نیمائی  چندان تعهدی به این دو موضوع نداشتند،هرچندکوشیدندتا نوعی«هارمونی» یا«آهنگ درونی کلمات» را به جای اوزان سُنّتی بنشانند.

به روایت نادرپور پیشنهادهای نیما درمواردسه گانهء زیرخلاصه می شد:

1-شکستن تساوی طولی مصراع ها و بکاربردن عبارات دراز و کوتاه؛

2-گماردن قافیه به عنون زنگ تداعی(یاوسیلهء یادآوری)درجاهائی که مفاهیم یک شعر،علیرغم فاصلهء مصراع ها،اززیرسطور به یکدیگرارتباط می یابند؛

3-درهم آمیختن بحورمتجانس برای پدیدآوردنِ شعری که موزون باشد ولی یکنواخت نباشد.(صص30-31).

 نادرپور باآنکه اساس پیشنهادات نیمارا می پذیرفت و اصطلاحاتی نظیر«عروض نیمائی»و«اوزان نیمائی»را درست می دانست،ولی معتقدبود:«اگرنیمارادرزندگی شخصی و عالم فرضّیه پردازی-حقًّاً-بزرگ بشماریم،ولی درقلمروی شعری به همان اندازه[بزرگ] نمی توانیم شمرد…اصولاً می توان گفت که شعرنیما،عاری ازغنای غنائی یاتغزّل دلپذیری است که برخی ازآثاربزرگان شعرفارسی را در دل ها وخاطره ها جاودان کرده،و ازهمه مهم تر[شعرنیما]،فاقدخاصیّتی است که حافظ،نامِ«آن»براو نهاده و لازمهء هرگونه حُسنش دانسته  و طبعاًمنظور[حافظ] از«هرگونه حُسن»،هرپدیده ای بوده است که،بالقوّه،کششی افسون کننده داشته باشد و شعرخوب نیز،اعم ازعاشقانه و غیرعاشقانه،دارای چنین جاذبه ای تواندبود،فقدان این خاصیّت درشعرنیما مانعِ آن شده است که تمام یاپاره هائی ازسخنان او درخاطرکسی بماند…»(صص33-34).

آنچه که به عقایدنادرپور-و دیگرشاعران«مکتب سخن»-حقّانیّت می داد،زبان ناهموار یا نارسای نیمابود،امّاآنان فراموش می کردندکه نیما-باآگاهی و شجاعت بسیار-دیوارِفرتوتِ شعریِ قرون و اعصار را فروریخته بود و مکتبش-به سان طفلی نوپا-می توانست دارای«زبانی نارسا»باشدکه آیندگان دربلوغ و بلاغتِ آن خواهندکوشید،ظهور شاعرانی ماننداحمدشاملو،نادرپور،اخوان ثالث،نصرت رحمانی،فروغ،سپهری و…تبلوراین امید و آینده نگری درتعالی زبان نیمائی بود.به عبارت دیگر:نظرنادرپور دربارهء«فقدان غنای عاشقانه و غنائی درشعرنیما» درست می نمایدامّا مقایسهء سخن حافظ و تسرّی آن به شعرنیما،نوعی«قیاس مع الفارق»است زیرا غزل حافظ،محصول دوران اوج و شکوفائی غزل فارسی بودنه دوران ابتدائی و آغازین آن و لذا شعرنیما(به عنوان آغازگرشعرنو)را باید باآغازپیدایش شعر و غزل فارسی مقایسه کرد،دورانی که شعرفارسی-به سان  کودکیِ نوپا-زمزمه می کرد:

آهوی کوهی در دشت چگونه دوَدا

اونداردیار،بی یار چگونه بوَدا 

 

شعرچیست؟

نادرپوردرنقدشعرهای شاعری معروف می گوید:«شعر،نظیرهرهنردیگر،پیچیده بیان کردن ِحس و فکرساده نیست،بلکه برعکس آن،یعنی ساده بیان کردن حس و فکرپیچیده است و ثانیاً،توانائی شاعررادرشیوه های بی بند و بارِبیان نمی توان دید،بلکه درقالب استوار و زیبای زبان می توان یافت، و شعربلند آن است که احساسی قوی و اندیشه ای بزرگ رادرقالب بیانی ساده ودرعین حال،استوار و استادانه،چنان عرضه کندکه شاعرعادی سرودنش را آسان پندارد اماهنگامی که به این کار دست یازد دشوار و حتی محالش بیند،معنی سهل و ممتنع همین است و مفهوم آفرینش هنری نیزجزاین نیست.کسی که درکارشعر(یاهرهنردیگر)آسان گیر و راحت طلب باشد و به نام نوآوری  دروطهء بی نظمی و بی بند و باری فروغلتد،هرگزبه مقام والای هنرمندی راه نخواهدبردزیرا هیچ اثرهنری  بدون نظم و مهارت  آفریده نخواهدشد»(صص340-341).

 درهمین باره،نادرپور درنقل قولی از اسماعیل خوئی-خطاب به شاعرانی که روی گردانی ازشعرکلاسیک ایران را سنگری برای پنهان کردن ضعف های خویش ساخته اند-می گوید:

-«…شما،نه ازدانائی،بلکه ازناتوانی است که ازشعرکهن  روی گردان و گریزانید،می گوئید نه؟بسیارخوب،این گوی و این میدان،تنها یک غزل هفت یاحتی چند بیتی بگوئیدیایک قصیدهء سیزده بیتی که تنها سه تن استادانِ شناخته شدهء ادبیّات و شعر فارسی،به آن ازبیست،نمره ای بالاتراز هفت بدهند»(ص340).

به نظرنگارنده،سخن خوئی و نادرپور مبنی بر ضرورت آشنائی شاعران امروز و تجربهء شعرکلاسیک(سرودن غزل یا قصیده)به عنوان معیاری برای ارزیابی دانش شعری شاعران نوپرداز-درست می نماید،ولی نادرپورهرچندبه برخی«ضابطه» های شعر اشاره کرده(صص33-302) امّا تعریفی ازشعر یاجوهرشعری به دست نداده و لذا درسخنانش تفکیک شعرازغیرشعر(چه منظوم و چه منثور)مشکل می نماید.ضرورتِ داشتنِ تعریفی ازشعر آنست که به نظرم حدود 80 %  آثاری که در سال های قبل و بعداز«انقلاب» تولید و منتشرشده اند،شعرنیستند!.(اعتقادی که باعث رنجش برخی ازدوستان شاعرم شده است!).بی توجهی برخی مسئولان صفحات ادبی نشریات و نامجوئی شاعران و کسب شهرت های ناپایدارِ روزنامه ای (و اینترنتی)،درتشدیداین«تولیدات شعری»مؤثربوده اند،آنچنانکه فکرمی کنم که ما-درعرصهء شعر -دچار«اضافه تولید»هستیم!.ازاین گذشته،من که حدود40 سال باشعر و درهوای شعر زیسته ام،شاعران معروفی  را می شناسم که دارای 10-15 دفترشعرهستند ولی–حتّی چند سطر-ازشعرهای شان را بخاطرندارم درحالیکه شعرهای شاعره ای به نام «صفورا نیّری»-پس ازگذشت40 سال-هنوزدر ذهن و ضمیرم جاری است:

-«ماگذشتیم و ندانستیم

ماگذشتیم وندانستیم

ریشه ریشه سوختیم

-اما-

جرعه جرعه، دوستی کردیم».

این امر،باید شاعران و متشاعرانِ ما را هوشیارکندتا فریب «شهرت های ناپاپدارِ روزنامه ای»رانخورند.

 بهرحال،کامل ترین تعریفی که نگارنده دربارهء شعرخوانده ازاستادشفیعی کدکنی است. به نظراو:«شعر،گره خوردگی عاطفه و تخّیل است که در زبانی آهنگین شکل گرفته است».بنابراین،مؤلّفه های ذاتی شعرعبارتنداز:

عاطفه

 تخیل(ایماژ)

زبان

آهنگ

شکل

 اگراین مؤلفه ها باهم«گره»بخورند،آنگاه باعث تولدشعری متعالی می شوند.شفیعی کدکنی درکتاب پُرارج«ادوارشعرفارسی»(صص86-101) هریک ازاین مؤلّفه ها را-مفصلاً- شرح داده اند.

 نادرپور بخاطرذات و جوهرکلاسیک عقایدش-سرانجام-ازمکتب نیما دل بُرید و به شیوهء «کلاسیک های نو»(شاعران مکتب سخن)پیوست و مدت ها سردبیر مجلهء«سخن»بود.وی دربارهء استادناتل خانلری-به درستی- می گوید:

 -«داوری نهائی من دربارهء او این است که اگرشاعری بی همتا یاحتّی قدرِاول نباشد،بی گمان دومین شخصیت تاریخی وتئوریک شعرجدیدفارسی به شمارمی آید…اگرروزی عیارِ اغراض سیاسی ازگراگردِ نام خانلری فرونشیند،اورا به پاس مجموعهء آثاروبه حکم قابلیّتی که درنوسازی تمام شئون فرهنگی وادبی معاصرنشان داده است،درکنارایرج ودهخدا وهدایت ونیما  خواهیم یافت(صص47-48).

 

« تاریخ! ما را به‌یاد داشته باش! »

 نادرپوردرکتاب«طفل صدساله…» به بسیاری از شاعران معاصر پرداخته ،ولی ازاشاره به علی باباچاهی،کاظم سادات اشکوری وخصوصاً هوشنگ بادیه نشین. غفلت کرده است درحالیکه بادیه نشین یکی ازنجیب ترین،شریف ترین و بااستعدادترین شاعران نوپرداز و از نخستین شاگردان نیمابود:

هوشنگ بادیه نشین

درسال های 48-49 وقتی برای سامان دادن به کارِ فصلنامهء دانشجوئیِ«سهند» ازتبریزبه تهران رفتم،توفیق داشتم تا به همراهِ دوستان عزیزم،پشوتن آل بویه و مهدی اخوان لنگرودی دو بارهوشنگ بادیه نشین را در«کافه فیروز»ببینم،شاعری که در حاشیه نشینی،سکوت و خاموشیِ خویش،غوغاهاداشت و مصداق عینی این شعرِدرخشانِ حسین منزوی بود:

در خود خروش‌ها دارم،چون چاه، اگر چه خاموشم
می‌جوشم از درون هر چند با هيچکس نمی‌جوشم

 بادیه نشین اهل بندرپهلوی بودکه باچشمانی آبی،موهائی بور و چهره ای سفید،بسیاراروپائی می نمود.فقیر بود،امّا گدانبود،نه درکسب نان و نه درکسب شهرت و نام.شاعرِآوانگاردی که نخستین دفترشعرش را درسن 20سالگی منتشرکرده بود و زندگی کولی وارش  یادآورِ زندگی هدایت،نصرت رحمانی،آرتور رامبوو بودلر بود.درهمان دو دیدار، سخنان بادیه نشین دربارهء شاعران بزرگ جهان  نشانهء آگاهی او ازشعر و ادبیّات اروپا و خصوصاًحاکی ازشیفتگی خاص وی به «خیمنس»-شاعربزرگ اسپانیائی- بود.

 بادیه نشین ازنخستین شاگردان نیما و شایدنزدیک ترینِ آنان به نیمابودکه درفرم،موسیقی و نحوِ زبان شعری، نوآوربود و براشعارشاعران متعددی -ازجمله یدالله رؤیائی،شاملو،منوچهرآتشی و خصوصاً سهراب سپهری- تاثیرداشته است.برخی اشعاراو-ماننداشعارنیما-سرشار از پدیده ها و عناصرطبیعی بود(مانندجنگل،دریا،ساحل،درخت،رود،کوهستان)بود.

 بادیه نشین،درزمان حیاتش دو دفتر شعر بانام های« یک قطره خون» (1334)«چهرهٔ طبیعت» (1335) منتشرکرده بود.درسال های اخیر شاعر و پژوهشگرصاحب نام،کاظم سادات اشکوری -درکتاب«آتش تلخ»(به کوشش احمدرضااحمدی)و یدالله رؤیائی –دوست نزدیک بادیه نشین- درکتاب«ای تاریخ مارا به یادداشته باش!»،ازشخصیّت،زندگی و شعرهای وی سخن گفته اند.

در یخبندان زمستان 1358  تهران-نزدیک«کافه فیروز»-پیکرِشاعری که آنهمه ازدرخت سخن می گفت -یخ زده-درآغوش درختی یافته شد.

***

نادرپور مدت کوتاهی عضوحزب توده بود ولی با انشعاب شجاعانه و پُرجنجال خلیل ملکی ازآن حزب درسال1326، نادرپور(مانندابراهیم گلستان،فریدون توللی،رسول پرویزی،بهمن محصّص و…) ازهمراهان خلیل ملکی گردید.درغوغای تبلیغات زهرآگین حزب توده علیه انشعاب گران،خلیل ملکی،هماره این شعرزیبای نادرنادرپوررا زمزمه می کرد:

ما نان به نرخ خون جگرخوردیم

زیرا که نرخ روز  ندانستیم

شعر و ادبیّات زوال!

نادرپوردرسراسرگفتگوبادکترالهی از رویداد 28مرداد32 وسقوط دولت دکترمصدّق به عنوان«واقعهء 28مرداد» یادمی کند(ص77-89)گوئی که اونیز-مانندخلیل ملکی و دیگران- ماجرای 28مرداد32 را«کودتا»نمی دانست. نادرپورتأثیر«واقعهء 28مرداد»بر شعرنو را«ظهور دو قطب دوگانهء«تن» و «تخدیر» می داند که سپس به قطب یگانهء«تعهد دروغین» سوق داده شد و اگرآن دونوع نخستین،نمونه های درخشانی به گنجینهء سخن فارسی افزود،ازنوع واپسین[شعرمتعهد] هیچ حاصلی به دست نیاورد» (89-90).

 سخن نادرپور کاملاً درست می نماید چراکه تأثیرات سیاسی- ایدئولوژیک حزب توده دربعداز28مرداد،شعر،ادبیات و هنری پدیدآوردکه متأثّرازهنر و ادبیات روسی یا«ژدانفی»بود.درمتن و بطن این نوع شعر و ادبیّات، مسئلهء«تعهد» وجودداشت که ازجمله رهبران اصلی آن،جلال آل احمدبودکه به قول نادرپور:«اکثرنویسندگان و شاعران راتحت تاثیرقرارداد و کمترکسی راسراغ می توان کردکه ازآن مهلکه به سلامت رَسته باشد»(صص89،100-102).

من که دردوران دانشجوئی،مانندعموم شاعران آن عصر -تحت تأثیر«شعر و ادبیّات متعهد»بوده ام -بعدها-درمقالات و گفتگوهائی،شعرو ادبیّات آن دوره را«شعر و ادبیّات زوال»نامیده ام،شعرو ادبیّاتی که بانوعی نهیلیسم ویرانگر،ضمن چشم بستن برتحوّلات عمیق اجتماعی و فرهنگی-هنری،به دنبال «مدینهء فاضلهء دینی یا لنینی»بود!.درواقع،بعداز28مرداد بقول فروغ:

-«مرداب های الکل

انبوه بی تحرک روشنفکران را

به ژرفنای خویش کشیدند

دیگرکسی به عشق نیاندیشید

وهیچکس دیگر به هیچ چیزنیاندیشید».

براین اساس:زمانی که جامعهء ایران تجدّداجتماعی و توسعهء ملیِ چشمگیری را تجربه می کرد،آنگونه شعر و ادبیّات  میخ هائی بودندبرتابوت نوزادِ نیمه جان تجدّد درایران.«انقلاب اسلامی»-درواقع-بربسترِآن«نیاندیشیدن»یا«امتناع تفکر»و بینوائی فکریِ غالبِ شاعران و روشنفکران ایران تکوین یافت.

                        بخش دوم                                               

 

مطالب مرتبط :

دكترخانلری؛قافله سالار«سخن»،علی ميرفطروس

سیّدضیاء:سیاستمدارِ نفرین شده!،علی میرفطروس