ایران در محافل بین المللی باید صدا داشته باشد!

                  (محمدعلی فروغی)

  ناتوانی رژیم جمهوری اسلامی در پاسخ به اولیّه ترین و اساسی ترین نیازهای مردم ایران(مانند هوای سالم، آب، نان ، برق و…) جنبش های اعتراضی متعدّدی را به دنبال داشته که جنبش «زن، زندگی،آزادی» بهترین نماد و نمونۀ آن بود.این شعارها چکیدۀ آرزوهای ملّتی است که در مَسلخِ رژیمی قرون وسطائی و مرگ اندیش قربانی شده اند. چنانکه گفته ام، در این ۴۵ سال، رژيم اسلامی نه تنها منابع مادی و اقتصادی جامعۀ ما را نابود كرده، بلكه اخلاق انسانی و غرور ملّی مردم ما را تضعیف کرده است. اين رژيم نه تنها جوانان را كشته بلكه ،حسِّ جوانی را در جامعۀ ما كشته است.نه تنها زنان و دختران را سركوب كرده، بلكه احساس زیبائی و حسِّ زن بودن را سركوب نموده است.چنین شرایط هولناکی مسئولیّت های تازه ای را در برابر رهبران سیاسی و روشنفکران ما قرار می دهد. پیام شاهزاده رضا پهلوی در پذیرفتن رهبری جنبش ملّی ایران در دوران گذار پاسخی درست و شایسته در انجام این مسئولیّت ملّی و تاریخی است آنهم در شرایط حسّاسی که خلاء رهبری چه بسا که جامعۀ ایران را در برابر وقایع ناگوار، آسیب پذیر سازد.

پرسش این است که مشروعیّت این رهبری در کدام عرصۀ مَیدانی یا آماری حاصل شده است؟پاسخ این است که مشروعیّت این رهبری – بارها- در تظاهرات های متعدّد مردم تبلور یافته است.به جرأت می توان گفت که نام هیچ فرد یا شخصیّت سیاسی دیگری در این تظاهرات ها ابراز و اعلام نشده است،هم از این روست که سخن شاهزاده مبنی براینکه « توان من ناشی از قدرت شماست و آنرا برای استقرار یک دولت ملی به کار می‌بندم» معنای حقوقی نیز دارد.

پیام اخیر شاهزاده ،از یکطرف باعثِ هراس و ریزش نیروهای سرکوبگرِ رژیم می شود  و از طرف دیگر ،ضمن جلب توجۀ دولت های خارجی، موجب افزایشِ امید و پایداری مردم ایران خواهد بود . در این شرایط حسّاس تاریخی به قول محمدعلی فروغی:

-ایران باید در محافل بین المللی صدا داشته باشد!

https://mirfetros.com
[email protected]

در آستانه ی روز کوروش بزرگ ایستاده ایم، و در سالگشت روز صدور منشور جاودانه او؛ منشوری که در این لحظات حساس تاریخ ایران (که به دلیل سلطه ی حاکمی خونریز و جنگ طلب در آستانه ی جنگ قرار گرفته)، بیش از همیشه ارزش های شریف و انسانمدارانه اش برجسته می شود.

تاریخ هزاران ساله ی ایران همچون همه ی کشورهایی که تاریخی بلند دارند، رهبران نیک و بد زیادی داشته است اما بندرت می توان رهبر کشوری را پیدا کرد که کشورهای دیگر (دوست و دشمن) او را تحسین کنند؛ فراتر از آن،  نمی توان رهبری را پیدا کرد که هزاران سال پس از او، برخی از اعمال و کردارش همچنان امروزی و مورد تحسین انسان های نیک اندیش و باورمندان به مفاد اعلامیه حقوق بشر باشد.

 و ما با همه ی  دردها و زخم های این سال های تلخ، این شانس را داریم که در قلب سرزمین مان چنین شخصیت سرفراز و بزرگواری حضوری همیشگی دارد.

بنیاد میراث پاسارگاد، به عنوان «پیشنهاد دهنده روز کوروش بزرگ»، افتخار دارد که امسال نیز، چون نوزده سال گذشته روز کوروش بزرگ را برگزار می کند و امیدوار است که در این روزهای تلخ و تاریک، روح انسانمدارانه منشور گرانقدر کوروش بزرگ، چون خورشیدی بر زادگاهش بدرخشد و فرزندان نیک اش را از چنگال اهریمنان و سیاه اندیشان نجات بخشد.

روز کوروش بزرگ خجسته باد

با مهر و خرمی

شکوه میرزادگی

از سوی بنیاد میراث پاسارگاد

اکتبر ۲۰۲۴ – آبان ۱۴۰۳

نام دکتر عطا منتظری بعلت کشف اولیۀ ویروس HPV که عامل بروز سرطان دهانۀ رحم است ، در دهۀ هشتاد سر زبان ها افتاد و اهدای جایزۀ نوبل پزشکی به او نیز این روزها بحث روز جامعۀ پزشکی امریکا شده است.
دکتر عطا منتظری متخصص جراحی زنان و زایمان و استادیار سابق دانشکده داریوش کبیر در تهران، در سال 1976 به دعوت دانشگاه یوتا بعنوان استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه یوتا به امریکا آمد و مشغول تدریس و تحقیق در رشته Gynecology زیرنظر دکتر Charles Smart پرزیدنت American Notional Cancer Societyو دکتر Gary Thomson Chief Of The Gynecology در یونیورسیتی یوتا شد .
در سال 1981 به لوس آنجلس آمد و مدت دو سال در دانشگاه UCLA و USC در همین رشته مشغول بکار شد. در سال 1984 بطور مستقل با ایجاد چند مرکز پزشکی، مشغول به ادامه تحقیق علت سرطان در همین رشته شد. دکتر منتظری در فاصلۀ سالهای 1976 تا 1981 که استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه یوتا بود موفق به دریافت درجه PHD در مدیریت تعلیمات عالیه Higher Education Administration شد و رساله او درباره Health Man Power Planning بعنوان نمونه و مدل برای سایر محقّقین این رشته سرمشق انتخاب شد و در حال حاضر در 23 کشور دنیا از تحقیقات او برای رفع کمبود و تربیتPlanning Health Man Power بکار گرفته شده و به زبانهای متعدد ترجمه شده است.

دکتر منتظری از طرف President of Columbia University بعنوان Truce انتخاب شده و به مدت چندین سال عضو Board Encyclopedia Iranica از طرف Trustee انتخاب شده وهم به دعوتEducation Secretary of در کابینه Ronald Regan Presidentمورد مشورت قرار گرفته است.
در این دوره در سالهای 1990 – 1984 دکتر منتظری برای اولین بار از طریق Colposcopy دریافت بیمارانی که حتیSmear Pap نورمال دارند، ویروس HPV هم در تعدادی از آنها در معاینه Colposcopy مشهود است. و با پیگیری آنها در معاینات سالانه علامت سرطان دهانه رحم به درجات مختلف را اعلام کرد و گفت می توان با درمان این ویروس (HPV) در سالهای اولیه از وقوع سرطان دهانه رحم و رحم جلوگیری کرد.
در سالهای 1993 مدیکال بورد کالیفرنیا بدلیل اینکه هنوز متخصصین دیگر این کشف را قبول نداشتند و معتقد بودند که ویروس HPV ربطی به ایجاد سرطان ندارد، دکتر منتظری را وادار کرد که این تشخیص و درمان را متوقف سازد و شرکت های بیمه هم از پرداخت درمان HPV که متضمن هزینه برای آنها بود سر باز زدند.
در آن سالها بیشترین علت مرگ و میر زنان سرطان دهانۀ رحم بود در سال 2006 جواز پزشکی دکتر منتظری را مشروط به آن کردند که از درمان HPV صرف نظر کند و همه مریض هایی را که دکتر منتظری می بیند هر ماه یک دکتر دیگر هم بازدید کند که مبادا HPV را درمان کرده باشد.
با علم به اینکه برای دکتر منتظری شکی باقی نمانده بود که این ویروس عامل سرطان دهانۀ رحم است، علیرغم توصیۀ مدیکال بورد هر وقت که معاینات Colposcopy همراه با پاتولوژی علائم اولیه ظهور سرطان را نشان میداد دکتر منتظری با توجه به اینکه برای بیمار هم هزینه ندارد آنها را درمان میکرد.
این کار چون برخلاف دستور مدیکال بورد کالیفرنیا بود در سال 2008 فقط بدلیل اینکه چرا دکتر منتظری خلاف دستور مدیکال بورد HPV را درمان کرده، جواز پزشکی او را لغو کردند.
مخالفت شدید و مبارزه او که هزینۀ چند میلیون دلاری داشت منجر به تعطیل شدن مراکز درمانی دکتر منتظری شد.
در همین سال 2008 جایزه نوبل پزشکی به یک Pathologist آلمانی برای کشف اینکه ویروس HPV علت سرطان دهانه رحم است داده شد. و بدنبال آن شرکت های بیمه که مدت 23 سال بود از پرداخت های آن خودداری کرده بودند در سال 2112 شروع به پرداخت آن به دکتر منتظری کردند.
در شرایطی که اکنون پیش آمده دولت امریکا خود مدعی است که این تحقیق بیست سال قبل از این در امریکا شده و جایزه باید به امریکا و به دانشمند امریکایی یعنی دکتر عطا منتظری داده شود.
اگر زمان گالیله بود حتما دکتر منتظری را اعدام هم کرده بودند.

بنیاد فرهنگی کیان
بنیانگذار بنیاد کیان دکتر عطا منتظری است که در دهۀ هشتاد به همت دکتر منتظری ایجاد گشت و نام دختر دکتر منتظری(کیانا) برآن نهاده شد.
دکتر منتظری را بجرإت همۀ دست اندرکاران فرهنگ و هنر خوب می شناسند.
آنهایی که بنیاد فرهنگی دارند و داشتند، آنهائی که نشریات فرهنگی و هنری و مجموعه های کتاب ها نوارهای فرهنگی ادبی و هنری و تهیه و ارائه میدادند و میدهند او را خوب می شناسند مردی که همیشه لبخندی به لب دارد و با وجود احاطه به فرهنگ به ادب و شعر با فروتنی خود را «پسر عباسقلی» معرفی میکند،نامی که در پشت  طنز آمیز آن  هزاران قصه خوابیده است.
دکتر منتظری با هیچ رسانه ای حرف نزده ، عکسی نگرفته و از شهرت گریخته است. در حالیکه بایستی به خاطر ایجاد دهها کتابخانه که فقط در دهات ایران بنا کرده، سوژۀ داغ مطبوعات باشد، و با حمایتی که از بزرگان شعر و ادب و فرهنگ کرده باید نامش سرلوحۀ بسیاری از نشریات معتبر فرهنگی باشد و دهها کتاب در باره اش نوشته شود. ولی خودش فروتنانه می گوید: «من هنوز دارم یاد می گیرم». دکتر منتظری می گوید:« اگر خدا هست زن است همانگونه که خورشید خانم هم زن است و نورش را بر تمام ستارگان و اقمار دور و برش یکسان میدهد و مانند مادری مهربان هیچ وقت فرزندان خود را خوب و بد خلق نمیکند و یکسان مهربانی می کند و شاید کلمه «مهر» هم که نام شناسنامه اش هست از همین جاست که به او «مهر» یا خورشید میگویند».
وقتی کارنامه دکتر منتظری را ورق می زنیم می بینیم او سالها پشت 90 درصد از بنیادها وسازمان ها و انجمن ها و انتشاراتی فرهنگی ایستاده است.در میان نامه هایش نامه های استاد احسان یارشاطر را می خوانیم که بابت کمک های بی دریغ دکتر منتظری به ایرانیکا از سالهای 1991- تا سالهای آغازین 2000 سپاس گفته است و نوشته سرمایه و همّتی که شما وقف پشتیبانی از میراث ادبی و هنری ایرانیکا کرده اید فراموش نشدنی است.
نامه سید محمد جمال زاده را می خوانیم که در سالهای دور دکتر منتظری را بخاطر خدماتش ستوده است.
در سال 2003 توسط وال استریت جورنال بعنوان پزشک سال امریکا انتخاب شد.
او بیش از ده ها کتابخانه در دهات ایران بنا کرده و از سال 1985 با نام بنیاد کیان به نشریات ادبی و فرهنگی معتبر زیر کمک کرده است:
فصلنامۀ ره آورد حسن شهباز در آمریکا،ماهنامۀ امید در لوس آنجلس -مجله پویشگران در کلورادو –مجلۀ ایران شناسی در مریلند-فصل کتاب در لندن – مجله کاوه در آلمان – مجله سنک در سوئد-مجله هستی در ایران – سمرقند،کلک و بخارا در ایران-زاینده رود در اصفهان -تاتر و کتابخانه در اصفهان زیر نظر ارحام صدر-کتابخانۀ سعدی در لوس آنجلس
شرح خدمات دکتر منتظری به فرهنگ و ادب و هنر و بقول خودش نگهبان جواهرات فرهنگی ایران و بزرگداشت هایی که از بزرگان زنده و آنها که فرمان گرفته و رفته اند آنقدر زیاد است که خود یک لیست کتاب می شود.
دکتر منتظری با نام بنیاد کیان بیش از صدها کتاب و واژه نامه انتشار داده است سالها در یک آپارتمان یک اتاق خوابه زندگی میکرد ولی برای پاسداران فرهنگ و هنر و ادب و شعر خانه هائی برپا ساخته بود و آنها را زیر یک سقف می آورد.
و همه بیماران ایرانی را رایگان درمان میکرد و همچنین بیمارانی که قادر به پرداخت مخارج درمان نبودند از هر ملیّتی از خدمات رایگان مراکز درمانی زیرنظر دکتر منتظری بهره مند بودند.

در ۹ شهریور ۱۴۰۳، محمدعلی بهمنی شاعر بزرگ و برجستۀ غزل معاصر در سن ۸۲ سالگی در گذشت.

محمد علی بهمنی چهرۀ کم نظیر و درخشان غزلِ معاصر بود.در واقع،به همّت او -و حسین منزوی– غزل معاصر به اوج شکوفائی،خلّاقیت و نوآوری رسیده است.

در گذشت بهمنی ضایعه ای بزرگ برای شعر و ادبیّات ایران است.

برخی از غزلیّات او  را در لینک های زیر   می خوانید.

یاد و نامش    سبز باد!

* در کشور ما تاریخ ابزاری است برای تسویه حساب های سیاسی و «زیستن در گذشته»!

* با الهام از شجاعت اخلاقی روشنفکران و رهبران سیاسی شیلی، ما نیز می توانیم گذشتۀ ناشادِ سیاسیِ مان را پُشت سر بگذاریم و با همبستگی و آینده نگری برای ساختن ایرانی آزاد و آباد بکوشیم.

***

بگذارید این وطن دوباره وطن شود!

بگذارید دوباره همان رؤیایی شود که بود

بگذارید پیشاهنگ دشت شود

و در آنجا که آزاد است منزلگاهی جوید[۱]

 ضرورتِ عبور از گذشته و تبدیل آن به تاریخ  موضوعی است که امروزه مورد توجۀ رهبران سیاسی و روشنفکران جوامع مختلف است:از رهبران سیاسی آفریقای جنوبی تا روشنقکران و رهبران سیاسی اسپانیا،شیلی و…در کشور ما-امّا-گوئی تاریخ ابزاری است برای تسویه حساب های سیاسی و زیستن در گذشته.شاید یکی از علل  عدم رشد جامعۀ مدنی در ایران،فقدانِ یک تاریخ ملّی و مشترک است؛هم از این رو است که به اندازۀ سازمان ها و احزاب سیاسی ، ما «تاریخ» و«تحلیل های تاریخی» داریم.

  سالگرد ۲۸ مردادِ امسال با بی تفاوتی و بی اعتنائی عمومی همراه بود.

این امر نشانۀ عبور جامعه از این رویداد است،اقبال و عنایت خوانندگان ارجمند به مقالۀ نگارنده نیز نشانۀ دیگری از این «عبور» می تواند باشد.با اینهمه،رژیم جمهوری اسلامی در یک کارزارِ تبلیغاتی کوشید تا ضمن برگزاری «دادگاه ۲۸ مرداد»! از این آبِ گِل آلود ماهی بگیرد و بر نفاق و پراکندگی ایرانیان بیافزاید چندان که برخی مدّعی شده: « وضعیت اسف بار کنونی ایران از جمله ریشه در ۲۸ مرداد و استبداد مطلقۀ حاکم پس از آن دارد»[و لذا] «عذر خواهی رضا پهلوی از آن کودتا پیش شرط عبور از آن گذشته و فراهم کردن زمینه تفاهم ملّی است.»!!

با توجه به تفاوت های اساسی بین رویداد ۲۸ مرداد ۳۲ و کودتای پینوشه در شیلی(۱۱سپتامبر ۱۹۷۳) تجربۀ روشنفکران شیلیائی(که در جریان کودتای پینوشه و سرنگونی حکومت آلنده،سال ها در زندان یا در تبعید بسربرده بودند) برای ما می تواند بسیار آموزنده باشد:

    روشنفکران و رهبران سیاسی شیلی با فروتنی و شجاعت اخلاقی، وجود نوعی«جنون انقلابی»در بینِ نیروهای چپِ شیلی را از عوامل اساسی کودتای پینوشه می دانند. اِرنِستو اوتونه و سِرجیو مونیوز ،دو چهرۀ برجستۀ سازمان جوانان حزب کمونیست شیلی در زمان آلنده ،در کتابِ « بعد از انقلاب، رؤیاپروَری با پاهائی برزمین استوار » رؤیاها، ناکامی ها و بحرانِ اعتقادات در دوران پس از کودتای شیلی را مورد بحث قرار داده و «مسیرِ تعامل»،«به سوی آزادی» و «آزاد اندیشی»در آن کشور  را بازگو  کرده اند.به عقیدۀ آنان:

-«انقلاب سوسیالیستی،افسانهٔ خطرناکی ست که اگر پیروز شود،دیوِ استبداد را حاکم می کند،و در صورت شکست،راهگشای تروریسم خواهد بود».

    این دو چهرۀ سرشناس حزب کمونیست شیلی،ضمن اشاره به اشتباهات نیروهای هوادارِ آلنده،می نویسند:

 –«ما از اعتراف به اشتباهات خود هراسی نداریم…ما می خواهیم از خطاهای خود که منجر به کودتای پینوشه گردید،پندبگیریم».

ریکاردو لاگوس (از رهبران سوسیالیست که بعدها رئیس جمهور شیلی شد) کودتا را بهای سنگینی می داند که آلنده و حامیانش بخاطر«شجاعت شان در رؤیاپروری»پرداختند.به نظر لاگوس:«اشتباه اصلی آلنده این بود که با توسّل به زور و اجبار،می خواست تغییراتی ایجاد کند سریع تر از آنچه که بسیاری از مردم شیلی می توانستند آنرا هضم  کنند…حکومت نظامیان در شیلی و نیز ،تغییر و تحوّلات جهانی،به حزب سوسیالیست شیلی آموخته است تا در ارزیابیِ وقایع گذشته، متواضع و فروتن باشد».

  اریک اشناک،از رهبران حزب سوسیالیست آلنده،پس از بازگشت از تبعید به شیلی تاکید می کند:

– «در بحرانی که ما از آن آسیب فراوان دیدیم،حزب ما نیز از بازیگران اصلی بوده و از این بابت، پوزشی به میهن خود بدهکاریم».

 بدین ترتیب:روشنفکران و رهبران سیاسی شیلی با تواضع و شجاعت اخلاقی، ضمن ارزیابی تازه از گذشتۀ ناشادِ خود،آن را پُلی برای رسیدن به آینده ای بهتر ساخته اند.آن ها با تبدیل کردن گذشته به تاریخ به ما می آموزند که داشتنِ انصاف و فروتنی در ارزیابی رویدادهای سیاسی، زمینه ای است برای رشد آزادی،دموکراسی و جامعۀ مدنی.

  با الهام از شجاعت اخلاقی روشنفکران و رهبران سیاسی شیلی ما  نیز می توانیم گذشتۀ ناشادِ سیاسیِ مان را پُشت سر بگذاریم و با همبستگی و آینده نگری برای ساختنِ ایرانی آزاد و آباد بکوشیم .

  به اعتقاد نگارنده هم رضا شاه، هم قوام السطنه، هم مصدّق و هم محمد رضا شاه  ایران را سربلند و آزاد و آباد می خواستند هر چند که هریک در بلند پروازی های مغرورانۀ خود – به سان عقابی بلند پرواز- پَرسوختند و پَرپَر زدند.

چنانکه گفته ایم: آيندگان به تكرارِ اشتباهات ما نخواهند پرداخت به این شرط که ما – اکنونیان – گذشته و حال را از چنگ تفسير هاى انحصارى يا ايدئولوژيك آزاد كنيم. براى داشتن فردائى روشن و مشترك ، امروز بايد تاريخى ملّى و مشترك داشته باشيم.

https://mirfetros.com/fa/

[email protected]

[۱] – بخشی از شعرِ لنگستون هیوز (Langston Hughes)  ،ترجمۀ احمد شاملو

*اقدامات غیر منطبق با رسالت ملی شدن صنعت نفت از سوی مصدق و تبدیل آن به جنگ قدرت، در وقوع 28 مرداد تاثیرگذار بود.

مجله ایرانی روابط بین الملل – روح الله سوری: 28  مرداد با گذشت بیش از  هفتاد سال از آن همچنان یک موضوع زنده و داغ برای ایرانیان است که مخالفان و موافقان آن با حرارت استدلال های خود را در مقابل یکدیگر بیان می کنند. آنچه اما در این رابطه به نظر ضروری می رسد نگاه نقادانه و به دور از تعصبی می باشد که قادر خواهد بود در صورت شکل گیری، علاوه بر شناخت دقیق تاریخ و درس های آن راه را برای آینده باز نماید. در حقیقت این نظر که گذشته چراغ راه آینده خواهد بود بدون تمرکز نقادانه و منصفانه و به دو راز تعصب بر حوادث تاریخی حاصل نخواهد شد. به همین خاطر در هفتاد و یکمین سالگرد 28 مرداد، گروه مجله ایرانی روابط بین الملل تصمیم گرفته است در مصاحبه ای با آقای فریدون مجلسی ضمن بازخوانی وقایع منجر به 28 مرداد و همچنین رخدادهای پس از آن، تصویری واقعی تر از آنچه در سال 1332 رخ داد به مخاطب ارائه نماید. فریدون مجلسی در این مصاحبه دیدگاهی را مطرح کرده است که شاید خیلی با دیدگاه غالب راجع به 28 مرداد همخوانی نداشته باشد. از نگاه ایشان آنچه بیش از هرچیزی به 28 مرداد  انجامید برخی اقدامات غیر منطبق با رسالت ملی شدن صنعت نفت از سوی مصدق از جمله تصفیه ارتش، در دست گرفتن قوه قضائیه، گرفتن اختیارات قانونگذاری از مجلس و نهایتا تعطیلی مجلس شورای ملی و جان گرفتن حزب توده و افسران نظامی حامی کودتا بود. این دیپلمات پیشین بر این باور است که برنامه ملی شدن صنعت نفت در نهایت با کمک افرادی چون فاطمی رنگ و بوی جنگ قدرت و برکناری شاه را به خود گرفت و مصدق ظاهرا برای هراسناک کردن آمریکا حزب توده را آزاد گذاشت که فاطمی نیز با آنان همکاری ‌کرد. شاید مهمترین نکته مورد اشاره مجلسی را بتوان این موضوع در نظر گرفت که تصمیم به کودتا که مورد علاقه آمریکا و انگلیس بود از سوی افسران ایرانی گرفته شد و شاه تا زمانی که مجلس تعطیل نشد به آن مخالف بود. مجلسی معتقد است نهضت ملی کردن نفت شکست نخورد بلکه این کارشکنی و ندانم کاری بود که شکست خورد و حزب توده به شکست مصدق کمک کرد، اما نفت ملی پیروز شد.

1.مرور تاریخ روزهای پس از تصویب قانون ملی شدن صنعت تا وقوع کودتای ۲۸ مرداد نشان می‌دهد که دولت آمریکا در ابتدای شکل گیری اختلاف میان ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس سعی در میانجی گری میان دو طرف داشت و در موارد متعددی هم کمک‌های مالی و نظامی به دولت مصدق داشت اما به تدریج شرایط به سمتی رفت که این کشور تصمیم به یکی از مهمترین دخالت‌های خود در خاورمیانه تا آن زمان گرفت. سوالی که مطرح است این است که چه چیزی آمریکا را به انجام کودتا ترغیب کرد.؟ آنچه بیشتر در اینجا مدنظر است وقایعی داخلی ایران و تاثیر آنها بر رساندن آمریکا به جمعبندی برای انجام کودتاست‌؟ آیا کودتا اجتناب ناپذیر بود یا اینکه می‌شد مانع رسیدن آمریکا به این تصمیم گیری شد؟

من بخشی از این پرسش را در باب نوع دخالت آمریکا در ایران و نیز در باب انجام کودتا القا کننده می‌دانم. یعنی واداشتن پاسخ دهنده به پذیرش پیش شرط‌های پرسش کننده است. من نیز در نوجوانی چنین می‌اندیشیدم، اما اکنون هم در باب نوع دخالت آمریکا و هم در باب کودتا نامیدن آن نظر متفاوتی دارم. اما اجازه دهید به آغاز پرسش بپردازیم.

آری آمریکا از آغاز مطرح شدن اختلاف ایران و شرکت نفت انگلیس و ایران از خواسته ایران حمایت می‌کرد. زیرا عملکرد آمریکا در بازار جهانی نفت به عنوان بازیگر نوظهور موجب شده بود ایران نیز خواهان بهره مندی از شرایط مشابه رفتار آمریکا با مشتریانش شود. آمریکا پس از جنگ جهانی دوم که تقاضا و اهمیت نفت بسیار زیاد شد با شرایطی منصفانه تر از عادات استعماری انگلیس بر مبنای مشارکت 50-50 وارد بازارهای مکزیک و ونزوئلا و عربستان و بحرین شده بود. ایرانیان نیز به همین دلیل از رفتار انگلیس احساس غبن می‌کردند. سهم ایران از شرکت نفت انگلیس و ایران 16 درصد بود که پس از تعدیل 1312 و افزودن بر مدت قرارداد در ازای افزودن حق مالکانه 4 شیلینگ در استخراج هر تن نفت در ازای افزودن 30 ساله حق امتیاز، باز هم سهم ایران از سود به 30 درصد نمی‌رسید، و آن هم پس از پرداخت مالیات به دولت انگلیس. ایران در مذاکرات بعدی خواهان رسیدن به ملاک جدید بین المللی 50-50 بود و انگلیس زیر بار نمی‌رفت. لذا عدالت خواهی که معادل استقلال ایران نامیده می‌شد خواهان ملی کردن نفت شد. بنابراین آمریکا حمایت می‌کرد زیرا اولا نمی‌خواست در مقابل رقیب قدیمی یعنی انگلیس در شرایط رقابتی منفی قرار گیرد و همچنین نمی‌خواست مخالفت عمومی مردم ایران از رفتار شرکت نفت انگلیس و ایران در بحران آغاز جنگ سرد موجب افتادن ایران به دام بلوک شرق یعنی شوروی و حزب توده شود. این بود که می‌کوشید میان ایران و انگلیس توافقی بر همین مبنای 50-50 برقرار کند و از کمکهای اجتماعی در قالب اصل 4 ترومن و نیز کمکهای فنی و نظامی کوتاهی نمی‌کرد. اما دلیل روی برتافتن آمریکا از برنامه ملی کردن نفت ایران این بود که برخی از اطرافیان مصدق خصوصا فاطمی

مهندس حسیبی با پرداخت غرامت به شرکت نفت انگلیس و ایران مخالف بودند. زیرا معتقد بودند که انگلیسی‌ها بسیار سوء استفاده کرده اند و بنابراین حق غرامت خواهی ندارند. از دید آمریکا (مهد سرمایه داری) این کار ملی کردن را به مصادره اموال تبدیل می‌کرد و حمایت از آن ضد اصول سرمایه داری بود.

اما پاسخ به اینکه چه چیزی آمریکا را به انجام کودتا ترغیب کرد؟ دیگر چنین پرسشی را قبول ندارم، زیرا باید نخست بپذیرم که آمریکا ترغیب به کودتا کرد. اکنون چنین پنداری ندارم. قطعا آمریکا خواهان برکناری مصدق بود، اما به پرسش به این صورت پاسخ می‌دهم که چه چیز آمریکا را ترغیب کرد که از برنامه گروهی از افسران ایرانی که برنامه ای برای «کودتا» تنظیم کرده بودند حمایت کند. برکناری مصدق دو سال نیم پس از ملی کردن نفت که «در راه سعادت ملت ایران» تصویب شد. در زمانی که مصدق به بهره مندی از حمایت عمومی و تود‌های مردم ایران به محبوب ترین نخست وزیر تبدیل شده بود. مصدق پس از قیام 30 تیر با شتاب اولا فرماندهی نیروهای مسلح را در اختیار گرفته و همزمان افسران قدیمی دوران رضا شاهی را که مورد تسلط خود نمی‌دانست بازنشسته وتصفیه کرده بود، ثانیا قوه قضائیه را با انحلال دیوان کشور و تصفیه قضات در اختیار گرفته بود. ثالثا از مجلس شیفته خود اختیارات قانونگذاری گرفته و سپس مجلس سنا را تعطیل کرده و مجلس شورای ملی را هم به تعطیل کشانده و با رفراندوم منحل کرده بود. این کارها در قالب مأموریت آن دولت در باب راه اندازی صنعت ملی شده نفت نبود. بلکه با نپذیرفتن پیشنهادهای مشترک انگلیس و آمریکا در حد رفتار آمریکا با سایر مشتریانش که عرف آن زمان بود، روابط با انگلیس و مذاکرات برای هرگونه توافق تجاری را قطع و صنعت نفت ایران را به کلی تعطیل و سیاست اقتصاد بدون نفت در پیش گرفته بود. خصومت شخصی و نفرت آشکار مصدق از رضاشاه و پهلوی ایجاب می‌کرد که محمدرضاشاه را به همان شیوه ای که رضا خان احمد شاه را از کشور خارج و برکنار کرده بود، از ایران براند و برکنار کند و انتقام خانوادگی مشابهی گرفته شود. نفت و احساسات مردم و محبوبیت و کاریزمای مصدق ابزار مناسبی در این مسیر به شمار می‌رفت. البته مصدق مانند بسیاری از رجال آن دوره مردی ملی و وطن پرست بود. اما بلند پرواز و قدرت طلب و کینه توز هم بود. با قبضه کردن قوای مسلح و قوه قضاییه و قوه مقننه و قوه اجرائیه، و کنار گذاشتن شرکای مذهبی وغیر مذهبی که در قیام 30 تیر او را به قدرت باز گردانده بودند، چنین قدرتمداری را نمی‌توان دموکرات نامید. آن هم در جامعه ای که هرگز توان و بلوغ پذیرش دموکراسی را در آن زمان نداشت .

اما چیزی که نظامیان زخمی و بیکار شده را به گرد هم آمدن و برنامه ریزی برای کودتا و برکنار مصدق ترغیب کرد اولا منافع طبیعی شخصی آنها بود و ثانیا جان گرفتن حزب توده کارگزار علنی شوروی در قالب منسجم ترین حزب یا شاید تنها حزب منسجم برخوردار از حمایت‌های مالی دولت شوروی برای گردش تبلیغاتی و مطبوعاتی آن بود. نفوذ آشکار حزب توده که پس از ترور شاه با نفوذ در ارتش و شهربانی توانسته بود سران زندانی شده حزب را با اعزام کامیون و احکام قلابی از زندان شهربانی تحویل بگیرد و فراری دهد، و نمایشهای خیابان و مطبوعاتی آن و نفوذ در حسین فاطمی وزیر خارجه هیجان زده مصدق در سرمقاله‌هایش در باختر امروز،  انعکاس داشت.

به عبارت دیگر این افسران بودند که در پی تحولات پس از 30 تیر با استفاده از انشعاب در جبهه ملی، برای برکناری مصدق به آنان پیوستند. تصمیم به کودتا توسط عوامل افشارطوس رئیس شهربانی کاملا لو رفته بود و آگاهی افشارطوس از این امر نیز توسط عامل افسران در دستگاه او لو رفته بود که ابتدا موجب قتل ذبیح پور مامور آگاهی در فروردین 1331 و سپس موجب قتل افشارطوس در اردیبهشت 1331 توسط گروهی از افسران کودتاگر شد. افسران که از بیم دولت آمریکا از نفوذ شوروی آگاه بودند، برنامه خودشان را در سال 1332 توسط تیمسار گیلانشاه و تیمسار فرزانگان با سفارت آمریکا مطرح و تقاضای کمک کرده بودند. دولت آمریکا ضمن تأیید و تشویق آنان، هرگونه حمایت عملی و پولی را منوط به پیروزی کودتای آنان نمود (طبق اسناد سری آزاد شده سیا و وزارت خارجه آمریکا.) پس از رفراندوم مصدق و تعطیل مجلس، افسران دیگر نیازی به اقدام به کودتا ندیدند و شاه را که تا آن زمان از برکناری مصدق خودداری می‌کرد، ترغیب به صدور حکم برکناری مصدق و نصب زاهدی کردند. دوستداران مصدق صدور این فرمانها را بر خلاف قانون اساسی می‌دانند، اما بنده معتقدم که در قانون اساسی مشروطه هیچ گونه اختیاری برای نخست وزیر منظور نشده است؛ جز ریاست بر هیأت وزیران. اما اختیارات شاه تصریح شده است، از جمله عزل و نصب نخست وزیرها در غیاب مجلس از زمان احمد شاه مرسوم بوده و بارها عمل شده بود. این جدل حقوقی هیچ تاثیری بر واقعیتی که رخ داد نداشته است. موضوع این است که برخی نهضت مشروطه را که برای حاکمیت قانون بود با دموکراسی که زمان آن نرسیده بود اشتباه می گیرند! مصدق استنکاف کرد و زاهدی برای اجرای فرمانی که نخست به تصور اطاعت مصدق توسط نصیری به او ابلاغ شده بود با توسل به زور و به میدان کشیدن توده مردم اقدام کرد.

   ۲. چه مواردی شاه و مخالفین در داخل را با کودتا همراه کرد آیا می‌توان نگرانی شخص شاه راجع به از دست رفتن تاج و تخت در صورت عدم توفیق در کنترل اوضاع داخلی از سوی آمریکا و یا افرادی چون مصدق و فاطمی را عامل همراهی شاه با کودتا در نظر گرفت؟ یا اینکه شاه را در اینجا صرفا باید یک همراه کننده فاقد اراده لازم در برابر تصمیم آمریکا و انگلیس برای کودتا دانست؟

وقتی برنامه ملی کردن نفت به اقتصاد بدون نفت و بهانه ای برای برکناری شاه تبدیل شد، رنگ جنگ  قدرت به خود گرفت. مصدق ظاهرا برای هراسناک کردن آمریکا حزب توده را آزاد گذاشت و فاطمی هم با آنان همکاری می‌کرد. بنابراین مبارزه دو جناح هم رنگ جنگ قدرت داشت و هم رنگ مبارزه با نفوذ شوروی در زمان جنگ سرد که همزمان جنگ کره آن را گرم کرده بود. هم افسران و بازاریان بزرگ و خوانین و بسیاری از مردم ایران از نفوذ شوروی نگران بودند و هم طبیعتا آمریکا با نفوذ شوروی در ایران مبارزه کرد. تصمیم به کودتا که مورد علاقه آمریکا و انگلیس بود از سوی افسران ایرانی گرفته شد و شاه تا زمانی که مجلس تعطیل نشد به آن مخالف بود. شاه در آن زمان و به اجرای قانون ملزم بود و تدریجا با همین اقدامات جنگ قدرت و تلاش برای برکناری او که خود فاطمی را قربانی کرد موجب شد بر خلاف ده سال گذشته تدریجا رو به خودکامگی گذارد.

۳. ملی شدن صنعت نفت چه تاثیری بر آینده توسعه سیاسی و اقتصادی ایران گذاشت؟ آیا ملی شدن صنعت نفت را باید عامل مثبتی در توسعه ایران در نظر گرفت یا عاملی منفی؟

ملی شدن نفت مورد تایید ملت ایران بود و حتی پس مصدق نیز به آن استناد شد و شرکت ملی نفت ایران با امضای قرارداد پیمانکاری با کنسرسیوم به عنوان کارفرمای اصلی، ایران را از منافع آن در راه توسعه بهره مند کرد. نفت ایران 4 سال تعطیل بود و لجاجت بر سر مذاکره روی غرامت موجب 4 سال تعطیلی و خساراتی بیش از غرامت گردید. بدون نفت ایران وضعیت نا استوار و خطرناکی می‌داشت و جز فقر و فلاکت نصیبی نمی برد. درآمد نفت سازمان برنامه را توسعه داد و سدها و راه‌ها ساخته شد و زیر بنای صنعتی خوبی فراهم شد و ایران به صورت ثروتمندترین کشور آسیا پس از ژاپن تبدیل شد و از شتاب توسعه اقتصادی بی نظییر برخوردار گردید. بیسوادی از 80 درصد به 50 درصد کاهش یافت، در حالی که تقریبا 100 درصد نوجوانان به تحصیل با تغذیه رایگان برخوردار شدند که تا چند سال بعد میزان بی سوادی را به شدت کاهش داد.

 ۴. پس از کودتا شاهد انعقاد قرارداد کنسرسیوم میان ایران و شرکت‌های نفتی خارجی هستیم که ایران را برای ۲۵ سال ملزم به فروش نفت به شرکت‌های حاضر در کنسرسیوم می‌کرد. با توجه به اینکه به هر حال پس از کودتا همچنان قانون ملی شدن نفت به قوت خود باقی بود و از نظر حقوق داخلی هم دارای اعتبار قانونی بود ، به نظر شما نسبت این قرارداد جدید با قانون ملی شدن صنعت نفت چیست؟ آیا آن را باید گسستی از این قانون در نظر گرفت یا در تداوم آن؟

قانون ملی شدن پس از برکناری مصدق نیز ادامه یافت. فقط با پذیرش غرامت از حالت مصادره به صورت قانون مدار درآمد و بهره برداری آغاز شد. حزب توده و البته وفاداران به مصدق با آن مخالفت می‌کردند. اما گذشت زمان و بهره مندی ایران نشان داد که در شرایط وخیمی که برای ایران پدید آمده بود قرار داد بسیار خوب و سودمندی بوده است. ایران را ملزم به فروش نفت به شرکتهای عامل نمی‌کرد بلکه یکی از وظایف قرارداد کنسرسیوم، بازاریابی و فروش نفت ایران به بهترین قیمت بازار جهانی بود، به همین دلیل دولت ایران با موفقیت‌های خود در اوپک می‌توانست قیمت‌های فروش را به کنسرسیوم تحمیل کند. نسبت قانون ملی شدن پس از برکناری مصدق همان قانونی شدن آن با پذیرش غرامت 25 میلیون لیره ای پس از سه سال استراحت طی ده قسط سالانه بود، که قانون را اجرایی کرد. بدیهی است که چین کشوری فقیر بود و شوروی و بلوک شرق هم خریدار نفت نبودند، لذا ایران نفت خود را ناچار بود فقط به خریداران صنعتی غربی بفروشد. قراردادها در ادامه و در قالب قانون ملی شدن نفت و مدیون آن بوده است. ایران چند سال بعد سهم خود را به 55-45 تعدیل کرد و پس از 17 سال در 1352 که جنگ 1973 اعراب و اسرائیل موجب تحریم نفتی اروپا شد ایران قراردادهای اکتشاف و تولید، و پالایش را با کلیه تأسیسات تحویل گرفت وفق قرارداد بازاریابی و صدور تا هشت سال دیگر ادامه می‌داشت که با انقلاب ایران آن قراردا فسخ و مجب پرداخت غرامتی بابت سال پایانی شد.

 ۵. جایگاه آمریکا در پیشبرد دموکراسی در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آمریکا را باید کمک کننده به جنبش دموکراسی خواهی ایران دانست یا مانعی در برابر این جنبش؟

جنبش دموکراسی خواهی در ایران ربطی به آمریکا نداشت، آمریکا به طور سنتی برای خودش رسالتی برای تبلیغ دموکراسی طبق معیارهای خودش قائل است و ترویج هم می‌کند، اما دموکراسی نیاز به توسعه و بلوغ فرهنگی و سواد آموزش و رهیدن از خرافات و سنت‌های بازدارنده دارد. در فرانسه هم میان انقلاب بزرگ آن کشور تا رسیدن به دموکراسی نسبی 100 سال فاصله بود. در حالی که در فرانسه هنگام انقلاب 50 درصد مردم با سواد، و ایران هنگام جنبش مشروطه 95 درصد بی سواد بودند!

۶.اعتراضات 1401  ایران بار دیگر بحث راجع به نقش کشورهای خارجی در حمایت از جنبش‌های اعتراضی را در میان موافقان و مخالفان تشدید کرده است. به عنوان سوال آخر بفرمایید کودتای ۲۸ مرداد برای جنبش اعتراضی ایران چه درس‌هایی می‌تواند داشته باشد؟ اگر بخواهیم به آن روزها برگردیم به نظر شما چه کاری می‌شد انجام داد تا مسیر تحولات به سمت کودتا متمایل نشود برخی بر این باورند که به هر حال نگرانی‌ها راجع به برچسب سازش با غرب مانع از موافقت مصدق با پیشنهادهای نفتی و از جمله پیشنهاد بانک جهانی شد شما تا چه اندازه این نظر را درست می‌دانید؟ یکی از احزاب و گروه‌های تاثیرگذار در روند تحولات آن سالها را باید حزب توده در نظر گرفت از نگاه شما نقش حزب توده در شکست خوردن نهضت ملی شدن نفت چه بوده است؟ مراجع و علما از زمان مشروطیت نقش مهمی در تحولات ایران داشته اند علیرغم اینکه در وقایع مشروطه ما شاهد موضع گیری مثبت بسیاری از روحانیون طراز اول در حمایت از انقلاب مشروطه هستیم اما چند دهه بعد در زمان ملی شدن نفت و کودتای ۲۸ مرداد نه تنها شاهد چنین موضع گیری از سوی مراجع و روحانیون نیستیم بلکه در مقابل یا شاهد مخالفت با مصدق و حتی همراهی برخی از روحانیون(همچون بهبهانی فرزند آیت الله بهبهانی که از قضا از پدرش از حامیان سرسخت مشروطه بود) با کودتا گران هستیم و یا در بهترین حالت شاهد سکوت علما هستیم از نگاه شما علت عدم همراهی روحانیون با جریان ملی شدن نفت را باید چگونه تحلیل کرد؟

کشورهای خارجی به دلیل رنجیدگی از ایران و نگرانی از اقدامات افراطی که منجر به تحریم آمریکا و بین المللی ایران شده است، طبیعتا از هرگونه اعتراضی در ایران حمیات می‌کنند، این ربطی به برخورداری معترضان داخلی از حمایت های خارجی ندارد و بهانه‌ای برای سرکوب آنها محسوب می‌شود. حاکمان نیز باید توجه داشته باشند که شرایط اجتماعی و فرهنگی کشور با نیم قرن پیش فرق کرده است. اکنون بیش از 90 درصد جمعیت دارای سواد متعارف و بیش از 50 درصد دراری سواد اجتماعی و کاربردی آن هستند. همواره بیسوادی زنان مشکل اصلی و موجب عقب ماندگی اجتماعی می‌شد، اکنون میزان سواد در میان زنان پیشی هم گرفته است. انقلاب از حمایتی بیش از 89 درصدی برخوردار بود، و تدریجا با آثار جنگ و سخنت گیری‌های اجتماعی از آن حمایت کاسته شد. گروه متعصب حاکم که زمانی رفتار همچون اشغالگران نسبت به مردمی بیگانه داشتند لطمه بزرگی به آن محبوبیت زد و جای احترام را به ترس و اطاعت بخشید. کانالهای اجتماعی نیز بسیاری از خطاکاری‌ها و فسادهای رایج را برملا و اطلاع رسانی می‌کنند. به هر حال مردم همراه با جهان متحول می‌شوند و حاکمان نیز یا باید خود را با این تحول تطبیق دهند یا ممکن است با مقاومت‌های مخرب مواجه شوند که به نفع جامعه نیست.

28 مرداد واکنشی حاد از سوی ارتش ایران با بهره مندی از حمایت غرب در جنگ سرد بود، غربی که به نوبه خود منافعی استراتژیک داشت. دلیل توسل به کودتا، خواه نام آن تغییر کرده یا نکرده باشد، به بن بست رسیدن حاکمیت بود. در چنین بن بست‌هایی کودتاها اجتناب ناپذیر می‌شوند. احمد شاه هم در سوم اسفند 1299 در بن بست بود. تعطیل صنعت نفت، نبود منابع درآمد دیگر، ته کشیدن خزانه، پناه بردن چاپ اسکناس محرمانه! نپذیرفتن پیشنهاد مدیریت موقت بانک جهانی فاجعه بود. دلیل آن ناآگاهی حسیبی و فاطمی بود. نپذیرفتن پیشنهاد مشترک آمریکا و انگلیس به عنوان حرف آخر هم ماجراجویانه بود. چه می‌خواستند؟ که ایران خودش اداره صنعت را در اختیار بگیرد و اقدام کند و بفروشد! ناسازگاری بهانه ای برای جنگ قدرت بود. ترس از برخوردن به پرستیژ در صورت توافق با غرب بی معنی است. مشتری و توانمندی پولی و صنعتی فقط در اختیار غرب بود. بن بست بود و حامیان مصدق اغلب حقوق بگیرانی بودند که نمی‌دانستند حقوقشان با چاپ اسکناس پرداخت می‌شد و از بحران چندان زیانی نمی‌دیدند، اما طبقات کارگری و دست به دهان به ستوه آمده از بیکاری و بحران، در رنج و استیصال بودند، و وقتی به شورش تقویت شده پیوستند جمعیت آنان بسیار زیاد شد.

به نظر من نهضت ملی کردن نفت شکست نخورد. این کارشکنی و ندانم کاری بود که شکست خورد و حزب توده به شکست مصدق کمک کرد، اما نفت ملی پیروز شد.! به نظر من تنها نقشی که آمریکا در 28 مرداد می‌توانست بازی کرده باشد، در ارتباط با توافق آمریکا با آتش بس در جنگ کره بود که چند روز پیش از 28 مرداد رخ داد، که می‌توانست موجب جلب موافقت شوروی یا الزام شوروی به دستور خروج نیروها و کادرهای حزب توده از خیابان‌های تهران بوده باشد. حزب توده عملا امور شهر را در اختیار خود داشت، ناگهان به دستور حزب که نمی‌توانست بدون اجازه سفارت شوروی باشد خیابان‌ها را ظاهرا به دستور مصدق خالی کرد و راه را برای عبور 27 تانک پادگان اقدسیه و پایان دادن به کار گشود. هندرسون سفیر آمریکا خودش را در 27 مرداد از بیروت به تهران رساند و در عصر 27 مرداد پس از آخرین دیدار او با با مصدق، مصدق به حامیان خود اعلام کرد که خیابان‌ها را خالی کنند! هندرسون می‌گوید آن روز دیگر مصدق را آقای نخست وزیر ننامیدم! جون رونوشت فرمان عزل او را که توسط اردشیر زاهدی دریافت کرده بودم در جیب داشتم. پرسیدم آقای دکتر مصدق آیا شاه فرمان عزل شما را صادر کرده است؟ مصدق نخست انکار کرد، سپس افزود که اگر هم صادر می‌کرد چون این کار را غیر قانونی می‌دانم اجرا نمی‌کردم. (اسناد سری آمریکا 27 مرداد 1332)

در باره نقش علما که هنوز تحت تأثیر جٌو مشروطه بودند باید گفت، که کاشانی و بهبهانی از نهضت ملی کردن نفت حمایت و در پیروزی آن مؤثر بودند. اتفاقا در قیام 30 تیر هم سهم اصلی را در به خیابان آوردن عناصر میدانی بر عهده داشتند. اما آنها به گرفتن اختیارات قانونگذاری توسط مصدق مخالف بودند و برای خودشان هم در دولت سهم و نقشی قائل بودند و مصدق با سرسختی و آشتی ناپذیری خود جز گروهی وفادار و مرید کسی را در کنار نداشت. نگرانی فزاینده از خودنمایی‌های حزب توده و افکار کمونیستی نیز برای علما اولویت داشت.

درباره اینکه مصدق باید چه می کرد که به آن سرنوشت نمی انجامید، شاید بتوان گفت که نباید مأموریت نفتی خود را فراموش می کرد و برای خود رسالتی بی پشتوانه در اموری قائل می شد که منجر به شکست شد. باید با انگلیس مذاکره و درباره غرامت با چانه زنی ایرانی به توافق می رسید، در این فاصله باید مدیریت موقت بانک جهانی را می پذیرفت. باید آخرین پیشنهاد مشترک آیزنهاور و چرچیل را در  قالب همان عرف ایجاد شده 50-50 می پذیرفت. آیزنهاور بر خلاف ژنرال و جمهوری خواه بودن بسیار معتدل و قابل سازش بود. همان اصل 50-50 هم چند سال بعد برهم خورد و بعد هم ایران اولین قرارداد 75-25 را در فلات قاره خود در خلیج فارس با شرکت پان آمریکن امضا کرد. درس این است که یک حکومت هرگز نباید کارش به بن بست و استیصال بکشد و راه به  بر روی کودتا و نظامیان بگشاید.

باری وضعیت گروه کز کرده در کنج زیر زمین خانه مصدق که اخبار شورش و پیشروی 28 مرداد ارتش را از رادیو می‌شنیدند رقت بار بود. افراشتن شمد سفید تسلیم و گریختن به خانه همسایه پایانی محترمانه برای مبارزه ای نبود که بزرگترین وحدت ملی را در میان ایرانیان پدید آورد بود. اما نفت ملی شد و زمانی شرکت ملی نفت ایران به بزرگترین شرکت نفتی تبدیل شده بود.

در همین باره:

نقش و نقشۀ دکتر مصدّق در ۲۸ مرداد ۳۲،علی میرفطروس

*مهم ترین«میراث ۲۸ مرداد» این بود که با تبلیغات حزب توده جامعۀ سیاسی و روشنفکری ایران دچارِ نوعی«امتناع تفکر»شد.فاجعۀ انقلاب اسلامی محصول این«امتناع تفکّر»بود. 

* برخی صاحب نظران و شاهدان عینی،از جمله بابک امیرخسروی (عضو برجستۀ حزب توده) وقوع «كودتا در روز ۲۸ مرداد » را  غیر ممکن و نادرست دانسته اند.

*احمد زیرک زاده(یارِ وفادارِ دکتر مصدّق):« در روز ۲۸ مرداد  مصدّق نقشۀ خود را داشت و حاضر نبود در آن تغییری دهد».

* تحوّلات سال های اخیر و خصوصاً شعارهای جنبش«زن، زندگی، آزادی»نشان می دهند که نسل کنونی ضمن عبور از ۲۸ مرداد ۳۲ دستآوردهای دوران رضا شاه، محمد رضا شاه و شخصیّت هائی مانند محمد علی فروغی را مورد ارزیابی های تازه قرار می دهد.

 اشاره:

  انفعال حیرت انگیز دکتر مصدّق و سقوط آسانِ دولتِ وی در ۲۸ مرداد۳۲ موضوعی است که توجۀ به آن  می تواند دریچۀ تازه ای بر روی این رویداد مهم و سرنوشت ساز بگشاید.تحقیقات موجود – عموماً – با عُمده کردن«دستِ خارجی»،از علل و عوامل داخلی و خصوصاً از عزم و ارادۀ شخص دکتر مصدّق در روز ۲۸مرداد  غافل اند.

  مقالۀ حاضر کوششی است در نشان دادنِ این عزم و اراده. متن زیر از چاپ پنجم کتاب«آسیب شناسی یک شکست»استخراج شده و اینک با اضافاتی منتشر می شود.  ع.م

***

  حوادث منجر به ۲۸ مرداد ۳۲ در هنگامۀ جنگ سرد روی داد و سوداهای استالین برای سلطه بر ایران از طریق شبکه های گستردۀ حزب توده – و خصوصاً سازمان نظامی آن – در تکوین این رویداد تعیین کننده بود. از این رو، طرح کودتا -اساساً- ناظر به درهم کوبیدنِ سازمان نظامی حزب توده بود و بهمین جهت ، «TP-AJAX»نامیده می شد.در آن زمان حزب توده -به عنوان بزرگ‌ترین حزب كمونیست خاور میانه – توان نظامی و تشكیلاتی قدرتمندی برای تغییر ساختار قدرت سیاسی ایران داشت. به نظر نگارنده،بدون توجـّه به قدرت حیرت‌انگیز سازمان نظامی حزب توده و نقش ‌آفرینی های این حزب در آشفتگی‌ های سیاسی-اجتماعی زمان مصدّق ، درك مسائل سیاسی آن عصر بسیار دشوار خواهد بود. 

برخی پژوهشگران – مانند یرواند آبراهامیان و مازیار بهروز- ضمن «ناچیز»جلوه دادنِ توان نظامی حزب توده كوشیده اند تا انجام « كودتا » در روز ۲۸  مرداد ۳۲ را اثبات کنند در حالیکه عموم رهبران و فرماندهان کودتا از ۲۵ تا ۲۸ مرداد در زندان بودند!.با توجه به رَوَند حوادث در این روز برخی صاحب نظران و شاهدان عینی،از جمله بابک امیرخسروی (عضو برجستۀ حزب توده) وقوع «كودتا در روز ۲۸ مرداد ۳۲ » را غیر ممکن و نادرست دانسته اند.  

  به نظرنگارنده در ماجرای منجر به سقوط دولت مصدّق سه طرح  در جریان بود:

۱– طرح کودتای««ت.پ.آژاکس»،

۲– انحلال مجلس توسط دکتر مصدّق و در نتیجه،صدور فرمان قانونی عزل وی توسط شاه،

 ۳– نقش و نقشۀ دکترمصدّق در روز ۲۸ مرداد.

  برتریِ طرح سوم در روز ۲۸ مرداد، هم موجب ناباوری و شگفتی عوامل سازمان سیا در تهران شد، هم باعث حیرت و حیرانی هواداران دكتر مصدّق و هم موجب تعجـّب سلطنت‌طلبان و هواداران حزب توده گردیده بود.                                                                              

             هواداران حزب توده در ۲۵ مرداد ۳۲ 

دکتر مصدّق«جرأت،ازخودگذشتگی و توان تصمیم گیری به موقع» را از ویژگی های اصلی یک رهبرسیاسی می دانست[۱] و با این اعتقاد در روز ۲۸ مرداد،او در برابر یك موقعیـّت تراژیك قرار گرفته بود: انتخاب آگاهانه در برابرِ دو سرنوشت كه می‌بایست انجام می‌گرفت و مصدّق بهای آن را می‌پرداخت.

مقالۀ تند و تحریک آمیز دکتر حسین فاطمی در ۲۵ مرداد۳۲                   

شکست مذاکرات مربوط به نفت و بحران های سیاسی-اجتماعی و مالی و خصوصاً تحرّکات و تظاهرات نیروهای توانمند حزب توده باعث شده بود تا مصدّق با آینده نگری در اندیشۀ نقش و نقشۀ دیگری در برخورد باحوادث جاری باشد، اندیشه ای كه در سخن مصدّق به صدیقی (وزیر كشور) مبنی بر«با مطالعاتی كه كرده ام»[۲] و در این سخن احمد زیرک زاده(یارِ وفادار دکتر مصدّق) معنا می‌یافت:

-«مصدّق نقشۀ خود را داشت و حاضر نبود در آن تغییری دهد.»[۳]

  بنظر می رسد که پس از شکست ابلاغ فرمان عزل مصدّق و خروج شاه از ایران در ۲۵ مرداد ۳۲ ،مصدّق  دچار ترس و تردید شده بود،تردیدی که چندی پیش ماتیسون(کاردارِ سفارت آمریکا در تهران)«دربارۀ گزینش مسیرِ آینده توسط مصدّق»،به آن اشاره کرده بود[۴].این ترس و تردید، ازجمله،شاید به خاطر اختلافاتی بوده که در بزرگ ترین و متشکل ترین حزب هوادار مصدّق، یعنی «حزب نیروی سوم»(خلیل ملکی)در بارۀ «همکاری دولت مصدّق با حزب توده»پدید آمده بود.[۵] از این رو،در سراسر روزهای 25 تا ۲۸مرداد مصدّق ضمن پذیرفتنِ عزل خود،در جستجوی شاه بود و به پسرش (دكتر غلامحسین مصدّق) گفته بود:

-«می‌خواهم ببینم حالا كه مرا عزل كرده، كجا گذاشته رفته؟ چكار كنم؟ مملكت را دست چه كسی بسپارم بروم؟»[۶]

در عصر روز ۲۷ مرداد نیز مصدّق معتقد شده بود:

-«از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاه درخواست شود تا هرچه زودتر به ایران مراجعت فرمایند».[۷]

  به نظر شاهدان عینی،با همۀ اختلافات و انشعابات جبهۀ ملّی، مصدّق اگر می خواست با یک فراخوان رادیوئی و یا با کمک«سپاهِ عظیم و رزم‌دیدۀ توده‌ای ‌ها»[۸] می توانست بر اوضاع مسلّط شود و مخالفان را سرکوب کند.[۹]

 بابک امیر خسروی ضمن اشاره به اخلال‌گری‌ها و اغتشاش‌های حزب توده در ایجاد ترس و نگرانی در میان مردم و تأثیر این حوادث بر عزم و ارادۀ مصدّق تأكید می‌كند:

-«نتیجه آن شد كه تمام توجـّۀ دكتر مصدّق،ستاد ارتش و نیروهای انتظامی به سوی حزب توده معطوف گردید…مهار كردن حزب توده در رأس برنامه‌ها قرار گرفت.تصمیمات كمیسیون امنیـّت در صبح روز ۲۷ مرداد در منزل دكتر مصدّق،اعلامیـّه‌های حكومت نظامی و شهربانی كلّ كشور در همان روز در بارۀ ممنوع ساختن میتینگ‌ها و تجمّعات غیرمجاز، دستور دكتر مصدّق مبنی بر دخالت سربازان و نیروهای انتظامی در عصر و شب روز ۲۷ مرداد برای پراكنده ساختن تظاهرات جمهوریخواهانۀ توده‌ای‌ها و تصمیم‌گیری‌های وی در صبح روز ۲۸ مرداد، نمونه‌های آنست.»[۱۰]

  واگذاری همزمانِ سه نیروی نظامی و انتظامی کشور به سرتیپ محمد دفتری (که وفاداری او به شاه و سرلشکر زاهدی برای مصدّق  آشکاربود) و تعلّل یا امتناع مصدّق جهت فراخواندن مردم برای مقابله با «کودتاچیان» و خصوصاً درخواست مصدّق ازمردم برای ماندن درخانه ها و پرهیز از انجام هرگونه تظاهرات ضدسلطنتی یا رد پیشنهاد رهبران حزب توده برای مقابلۀ مسلّحانه با كودتا، نشانۀ نقش و نقشۀ دیگر مصدّق بود.

  در روز ۲۸ مرداد ،مصدّق حتّی با نزدیك‌ترین یارانش مشورت نكرد و به قول محمد علی موحّد:«آنچه را كه می‌اندیشید به كسی نگفت و تمامِ بارِ مسئولیـّت‌ را خود بر دوش گرفت».[۱۱]

مهندس زیرك‌زاده كه از بامداد روز ۲۸ مرداد در کنار مصدّق بود،می‌گوید:

-«در آن روز،واضح بود كه دكتر مصدّق مردم را در صحنه نمی‌خواهد. از همان ساعات اوّل كه خبر آشوب به نخست‌وزیری رسید تمام آن‌هائی كه در آن روز در خانۀ نخست‌وزیر (بودند) بارها و بارها،تك‌تك و یا دسته‌جمعی از او خواهش كردند اجازه دهد مردم را به كمك بطلبیم،موافقت نكرد و حتّی حاضر نشد اجازه دهد با رادیو مردم را باخبر سازیم. من هنوز قیافۀ خشمناك دكترفاطمی را درخاطر دارم كه پس از آن كه اصرارش برای باخبر كردن مردم به جائی نرسیده بود،از اطاق دكتر مصدّق خارج شده،فریاد زد:«این پیرمرد آخر همۀ ما را به كشتن می‌دهد…»مصدّق با تقاضای او [دكتر فاطمی] برای خبر كردن مردم، مخالفت كرده بود.»[۱۲] 

دكتر سنجابی ضمن تأكید بر وفاداری عموم ارتشیان به مصدّق،با شگفتی یادآور می‌شود:

-«فقط برای من عجیب است كه چطور شده بود كه از طرف دولت دكتر مصدّق  به طرفداران دكتر مصدّق دستور داده شد كه روز ۲۸ مرداد به خیابان نیایند و تظاهرات نكنند. نتیجه این شد كه روز ۲۸ مرداد،هیچ یك از طرفداران مصدّق توی خیابان نبودند، برای اینكه به همه دستور داده بودند كه در خانه‌های‌تان بمانید.»[۱۳]

محمّدعلی عموئی (عضو سازمان نظامی حزب توده) نیز تأكید می‌كند:

-«تعجـّب و حیرت همگان نه از بابت كودتا و كودتاگران، بلكه از بی‌عملی و انفعال دولت ملّی مصدّق بود با آنهمه هوادار و امكانات حكومتی، و حزب تودۀ ایران با آن تشكیلات نسبتاً منسجم و سازمان نظامی.»[۱۴]

 مصدّق با وجود برخی عصبیـّت‌ها و عصبانیـّت‌ها در مقابله با شاه ـ اساساً ـ مرد اصلاح بود و نه مرد انقلاب. ما چنین عقب‌نشینی و تاكتیكی را ـ بارها ـ در زندگی سیاسی مصدّق شاهد بودیم،از جمله در تیرماه ۱۳۳۱ كه طی آن،مصدّق ضمن استعفای محرمانه و غیرمنتظرۀ خود و با «خالی گذاشتن میدان»،نه استعفای خود را از رادیو اعلام كرد و نه دلایل آن را با نزدیك‌ترین یارانش در میان گذاشت[۱۵]به قول كاتوزیان:

-«این هم نمونه‌ای دیگر از وجود دو نیروی دیالكتیكی در سرشت مصدّق بود: جنگیدنِ بدون هراس و با توان بی حدّ و مرز در زمانی كه هنوز امیدی می‌بیند، و بعد، تغییر جهتی به همین قدرت و عقب‌نشینی كامل در زمانی كه همه چیز را از دست رفته می‌داند… »[۱۶]

  با توجـّه به تاكتیك‌ها و عقب‌نشینی‌های مصدّق و ابراز خستگی‌های این «فدائی باز نشسته»[۱۷] كه یكسال پیش معتقد بود: «مردم از دولتی كه زیاد سر كار بماند حمایت نمی‌كنند و خسته می‌شوند»[۱۸] و نیز در ۲۶ فروردین ۳۲ درنامه ای به علی شایگان تأکید کرده بودکه«روحاً بسیارکسل و افسرده ام و نمی دانم کارِ این مملکت به کجاخواهد رسید»[۱۹]رَوَند شكل‌گیری«طرح سوم» را می‌توان چنین ترسیم كرد:     

۱ ـ حضور قدرتمند و روزافزون حزب توده و اقدامات ضدسلطنتی هواداران آن-خصوصاً در روزهای 25-27مرداد- مردم را عمیقاً نگران ساخته بود چندانكه به قول خلیل ملكی:

-«روشنفكران و دانشگاهیان نگران و حیران بودند و از خود می‌پرسیدند به كجا می‌رویم؟ در حالی كه پشتیبانان نهضت مردّد و نگران می‌گردیدند… بازاری‌ها صریحاً از این اوضاع ناراضی بودند. عدّه‌ای از بازرگانان اصفهان و سایر شهرها به تهران آمده و از رجال نهضت می‌پرسیدند: آیا واقعاً مملكت كمونیستی خواهد شد؟»[۲۰]

۲ ـ یك ماه پیش از ۲۸ مرداد،سرلشكر زاهدی (كاندید مخالفان مصدّق برای نخست‌وزیری) به دستور مصدّق از تحصّن مجلس شورای ملّی رهائی یافت و با اینكه او تحت تعقیب دولت مصدّق بود،در بیرون از مجلس توانست پنهان و آشكار به تماس‌ها و فعالیـّت‌های خود ادامه دهد.

۳- در حالیکه برخی یاران افراطی مصدّق(مانند حسین فاطمی) و رهبران حزب توده،خواهان تشکیل مجلس موسّسان برای تغییررژیم سلطنتی به رژیم جمهوری بودند[۲۱]،دکترمصدّق با اعتدال و آینده نگری به دنبال تشکیل شورای سلطنت بود تا به قول دکترعلی شایگان«فرصتی برای خیالات خامِ دیگران نمانَد.»[۲۲]این اقدام نیز ناشی از پای بندی مصدّق به حکومت مشروطه بود چندانکه،بعدها،در این باره،در پاسخ به محمدرضا شاه نوشت:

-«من نه فقط با جمهوری دموکراتیک بلکه با هر رقمِ دیگر آن هم موافق نبودم چونکه تغییر رژیم موجب ترقّی ملّت نمی شود…چه بسا ممالکی که رژیم شان جمهوری است ولی آزادی ندارند،و چه بسیار ممالکی که سلطنت مشروطه دارند و از آزادی و استقلال کامل برخوردارند».[۲۳]

۴ ـ در ۲۶ مرداد،هندرسون از طریق بیروت به تهران بازگشت و در فرودگاه،دكتر غلامحسین مصدّق (به نمایندگی از پدرش) از سفیر آمریكا استقبال كرد.

۵ ـ در بامداد ۲۷ مرداد، به دستور مصدّق، اعلامیـّۀ فرمانداری نظامی تهران، هرگونه تظاهرات ضدسلطنتی را ممنوع ساخت.[۲۴] این اعلامیـّه به طور آشكاری متوجـّۀ تظاهرات ضد شاهی حزب توده بود كه پس از ۲۵ مرداد و خروج شاه از ایران،گسترش بی‌سابقه ‌ای یافته بود.

۶ـ اوج دستگیری و سركوب تظاهركنندگان توده‌ای در شامگاه ۲۷ مرداد و همزمان با دیدار هندرسون با مصدّق بود،گوئی كه مصدّق می‌خواست به سفیر آمریکا چنین وانمود كند كه كنترل اوضاع را در دست دارد و خطری از جانب حزب توده نیست.به گزارش سفارت آمریکا درتهران، در این دیدار،هندرسون از حضور توده‌ای‌ها و اذیّت و آزارِ اتباع آمریکائی،ابراز نگرانی و ناخرسندی کرد.[۲۵]

بنابر روایات دیگر،در این ملاقات،هندرسون به مصدّق گفته بود:

-«دولت آمریكا دیگر نمی‌تواند حكومت او(مصدّق) را به رسمیت بشناسد و به عنوان نخست‌وزیر قانونی با وی معامله كند…دولت آمریكا،دولت زاهدی را تنها دولت رسمی و قانونی ایران می‌داند…»[۲۶]

۷ ـ پس از دیدار هندرسون،مصدّق دستگیری و سركوب توده‌ای‌ها را تشدید كرد[۲۷] به طوری كه حدود ۶۰۰ نفر از افراد، مسئولین و كادرهای حزب توده دستگیر شدند و این امر،ضربۀ بسیار مهلكی بر ارتباطات حزب توده وارد ساخت.[۲۸]

۸ ـ در روز ۲۷ مرداد، مصدّق، نامۀ حمایت‌آمیز آیت‌الله كاشانی برای مقابله با كودتا را رد كرد و در پاسخی كوتاه،به  كاشانی نوشت:

-«مرقومۀ حضرت آقا توسط آقا حسن آقای سالمی زیارت شد، اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملّت هستم، والسلام».[۲۹]

۹ ـ امّا به نحو عجیب و حیرت ‌انگیزی، مصدّق در روز ۲۸ مرداد، از ملّت و هواداران خود خواست تا در خانه‌های‌شان بمانند و از انجام هرگونه تحـّرك و تظاهراتی خودداری كنند.

۱۰ ـ حضور و آمادگی توانمند حزب توده در روز 28 مرداد چنان بود که علاوه بر آماده باشِ سازمان نظامی حزب توده، به روایت کیانوری« حزب توده[در تهران] تنها از بخش كارگری می‌توانست ۲۵ هزار كارگر را به خیابان‌ها بفرستد.»[۳۰]

  با اینهمه،مصدّق، ادامۀ نبرد را دیگر به سود خود و به صلاح ملّت ایران نمی‌دانست و بهمین جهت در بامداد ۲۸ مرداد، پیشنهاد دكتر فاطمی مبنی بر:«به ستاد ارتش دستور داده شود تا اسلحه در اختیار توده‌ای‌ها بگذارند» را رد كرد[۳۱].مصدّق همچنین، درخواست رهبران حزب توده برای «توزیع ده هزار قبضه تفنگ و سلاح‌های سبك به منظور دفاع از دولت مصدّق» را رد نمود[۳۲].سپهرذبیح(سردبیرسابق روزنامۀ  باخترامروز و استاد تاریخ معاصر در دانشگاه های آمریکا) می نویسد:

-«هیأتی که از جانب حزب توده با مصدق تماس گرفت نتوانست موافقت او را برای پخش اسلحه میان توده‎ای‎ها و جبهۀ ملّی‎‏های تندرو جلب کند.گزارش شده است که مصدّق به نمایندگان حزب توده و تنی چند از یاران وفادار خود گفته بود که ترجیح می‌دهد طرفداران شاه او را زجر کش کنند،اما خطر یک جنگ داخلی را نپذیرد.»[۳۳]

به روایت ستوان عموئی،در روز  ۲۸ مرداد سازمان افسران حزب توده:

«بیش از هر زمان و پیش از هر كس، چشم انتظار دریافت مأموریـّتی درخور بود. هیأت دبیران [سازمان افسری] در انتظار اشارۀ رهبری حزب، در كلیۀ شاخه‌های سازمان آماده‌باش اعلام می‌كند. اعضای سازمان به عنوان آخرین دیدار، با همسران و سایر اعضای خانوادۀ خود، وداع می‌كنند و مسلّح به مركز تجمِع شاخۀ سازمان افسران رو می‌آورند.»[۳۴]

سرگرد فریدون آذرنور (عضو بلندپایۀ سازمان نظامی حزب توده) نیز تأكید می‌كند:

-«تمام ۲۴۳ عضو سازمان افسران در تهران، در روز ۲۸ مرداد در انتظار دستور از بالا بودند كه وارد عمل شوند. در بین آن‌ها، ۲۹ افسر هوائی، ۷ افسر توپخانه، ۹ افسر سوار، ۱۷ افسر پیاده، ۲۵ افسر مهندس، ۲۳ افسر ژاندارمری بودند كه هركدام متناسب با وضع شغلی، امكانات خود را داشتند…»[۳۵]

۱۱ ـ مصدّق، ضمن رد پیشنهاد كمك رهبران حزب توده برای مقابلۀ مسلّحانه با كودتا،با وقت‌كُشیِ آشكار و «مهلت خواستن» یا سرِ كار گذاشتنِ رهبری حزب توده[۳۶] كوشید تا در روز ۲۸ مرداد، نیروهای رزمندۀ حزب توده را عقیم یا بلاتكلیف بگذارد.[۳۷] مهندس زیرك‌زاده، ضمن ابراز خوشحالی از ردّ پیشنهاد كمك حزب توده توسط مصدّق و نجات ایران از خطر كودتای این حزب کمونیستی تأكید می‌كند:

-«از اواخر سال ۱۳۲۴ تا مرداد ۱۳۳۲ حزب توده هر وقت می‌خواست می‌توانست با یك كودتا تهران را تصـّرف كند… بخوبی می‌بینیم كه مصدّق با رد كمك حزب توده چه خدمت بزرگی به ملّت ایران كرده است.»[۳۸]

۱۲ ـ مصدّق ـ با وجود اصرار و پافشاری یاران نزدیكش- از تقاضای كمكِ مردمی توسط رادیو خودداری كرد.

۱۳ ـ به روایت سرهنگ حسینقلی سررشته(از افسران هوادار مصدّق):

-«در صبح روز ۲۵ مرداد، مأمور شدم ابوالقاسم امینی، وزیر دربار را دستگیر كنم…تمام قصرها را بازدید كردم ولی اثری از وزیر دربار بدست نیامد.در مجاورت كاخ سعدآباد ساختمانی را مشاهده كردم كه آنتن‌های بلندی داشت.برای بازرسی،داخل آن ساختمان شدم،دیدم سرهنگ حسینقلی اشرفی،فرماندار نظامی تهران، ارنست پرون[۳۹] را كه مقیم آن ساختمان بود ،دستگیر كرده و اثاثیه و نوشته‌های بسیاری را از داخل قفسه‌ها در چمدان‌هائی جا می‌دهد تا به همراه متّهم (ارنست پرون) به فرمانداری نظامی بیاورد.متوجـّه شدم آنتن‌ها نیز متعلّق به دستگاه بی‌سیمی است كه ارنست پرون با آن،با نقاط دور و نزدیك می‌توانست تماس داشته باشد…»[۴۰]

امّا به دستور دكتر مصدّق، ارنست پرون بزودی آزاد می‌شود و در عوض، سرهنگ اشرفی (فرماندار نظامی تهران و دستگیر كنندۀ پرون) بازداشت می‌گردد.سرهنگ سررشته تأكید می‌كند كه: سرهنگ اشرفی با كودتاچیان همكاری نداشت و توقیف او، كمك بزرگی به كودتا بود![۴۱]  

بدین ترتیب،تا ظهر ۲۸ مرداد،شهر تهران فاقد فرماندار نظامی بود.در چنان شرایطی،با توجـّه به تشدید و تراكم تظاهرات پراكندۀ مردم تهران،در اوایل بعد از ظهر ۲۸ مرداد سرتیپ محمّد دفتری،خواهرزادۀ دكتر مصدّق ـ كه «از نزدیكان شاه شمرده می‌شد»[۴۲]  و معروف به همكاری با «كودتاچیان» بود[۴۳]،با وجود مخالفت شدید سرتیپ ریاحی،رئیس ستاد ارتش مصدّق و دیگران، به دستور و اصرار مصدّق، ضمن حفظ ریاست نیروهای مسلّح گمرك،به ریاست فرمانداری نظامی تهران و نیز به ریاست شهربانی كلّ كشور منصوب شد.سرتیب دفتری در بعد از ظهر ۲۸مرداد،با«ماچ و بوسه»و شعارِ«ما همه برادر و شاه پرستیم»،نیروهای بلاتکلیف سرتیپ عطاالله کیانی(معاون ستاد ارتش مصدّق)را درخیابان های تهران،جذب و خُنثی کرد.[۴۴]

۱۴ـ با توجـّه به پیوند فامیلی بین مصدّق و سرتیپ دفتری و وابستگی آشكار سرتیپ دفتری به شاه و دربار،مصدّق با انتصاب وی به ریاست شهربانی كلّ كشور و نیز فرمانداری نظامی تهران،شاید می‌خواست تا با ایجاد نوعی«حفاظ فامیلی و امنیـّتی»، خود و یارانش را از آسیب‌های احتمالی نیروهای مخالف ، مصون و محفوظ بدارد[۴۵] و در عین حال از كشت و كشتار و وقوع یك جنگ داخلی جلوگیری كند.[۴۶]

۱۵-گویا با چنین اعتقادی بود که مصدق،حتّی به نیروهای تحت فرماندهی سرهنگ ممتاز(در خیابان کاخ)نیز گفته بود که دست از مقاومت بردارند و بروند[۴۷]  

۱۶ ـ‌ در چنان شرایطی،از بامداد ۲۸ مرداد 32 تظاهرات در تهران تغییر شكل یافت[۴۸]: در حالیكه در صبح ۲۸ مرداد، مصدّق، دعوت خسروخان قشقائی برای عزیمت به جنوب را رد كرد[۴۹] و هواداران مصدّق به دستور او از آمدن به خیابان‌ها خودداری كردند و حتّی دانشگاه‌ها و مدارس و بازارها هم به دستورمصدّق تعطیل شده بودند[۵۰]، رئیس شهربانی كلّ كشور و فرماندار نظامی جدید تهران (سرتیپ محمّد دفتری) با داشتن فرمانِ دكتر مصدّق برای استقرار نظم و سركوب تظاهركنندگانِ ضد شاهی آماده بود.به گفتۀ مصدّق:

-«سرتیپ دفتری در اروپا بود،من او را خواستم و به ریاست گارد مسلّح گمرك منصوب كردم…در آن روز (۲۸ مرداد) تلفن كردم به وزیر كشور كه «شما حكم ریاست شهربانی را به سرتیپ دفتری بدهید»، برای اینكه او (سرتیپ دفتری) بتواند كار مؤثّری كند، تلفن كردم به ستاد ارتش، به آقای سرتیپ ریاحی كه حكم فرمانداری نظامی را هم به او بدهند.»[۵۱] مفهوم این سخن که سرتیپ دفتری «بتواند كار مؤثّری كند»- با آنچه که در ۲۸ مرداد از سرتیپ دفتری دیدیم- کاملاً روشن و آشکاراست.[۵۲]

منوچهر فرمانفرمائیان،دولتمرد و كارشناس ارشد نفت و از بستگان نزدیك دكتر مصدّق كه در بامداد ۲۸ مرداد با پسر مصدّق (غلامحسین مصدّق) قرار ملاقات داشت،یادآور می‌شود كه در روز ۲۸ مرداد:

-«دیدم چند كامیون سرباز می‌آید و فریاد «زنده باد!» شنیده می‌شود، ولی درست معلوم نبود چه كسی را می‌گفتند. حدس زدم مصدّق تصمیم گرفته كلَك شاه را بكنَد و این كامیون‌ها هم برای تشویق مردم به خیابان آمده‌اند، ولی نزدیك‌تر شدم و شنیدم می‌گویند «زنده باد شاه!» خیلی عجیب بود! چطور جرأت می‌كردند چنین بگویند و چطور هزاران مردمی كه در اطراف بودند اعتنائی به آنها نمی‌كردند؟ ما ناظر تحـّول عمیقی بودیم…»[۵۳]

درچنان شرایطی،هندرسون،ویلبر و کابِل(قائم مقام سازمان سیا)باحیرت و ناباوری،گزارش دادند:

-«یک جنبش نیرومند و غیرمنتظرۀ مردمی و نظامی،منجر به تسخیرِ واقعیِ شهر تهران توسط نیروهای هوادار شاه شده… نه تنها اعضاء دولت مصدّق، بلكه شاهی‌ها و توده ای ها هم از این موفقیـّتِ آسان و سریع كه تا حدود زیادی خودجوش صورت گرفته،در شگفت اند.»[۵۴]  

۲۸ مرداد ۳۲:

 مردم تهران یکی ازتانک های نظامی را تصرف کرده اند                  

سرهنگ نجاتی(عضو نیروی هوائی هوادار مصدّق)یادآور می‌شود:

-«پیروزی سریع كودتاچیان در روز ۲۸ مرداد نه تنها برای ملّت ایران، بلكه برای كرمیت روزولت و سردمداران كودتا، باور كردنی نبود.»[۵۵]

سرهنگ نجاتی که برای دفاع از اقامتگاه مصدّق شتافته بود،با تعجّب فراوان می گوید:

-«عجیب اینكه هزاران تن از مردم تهران در كنار خیابان‌ها یا بر پشت‌بام‌های مجاور خانۀ مصدّق، نظاره‌گرِ اوضاع و در انتظار پایان ماجرا بودند!»[۵۶]

سپهرذبیح نیز نظری مشابۀ نظرسرهنگ نجاتی ابرازمی کند.او ضمن تأکید برعلل روانی و عکس العمل شدید و غیرمشروط مردم برای خُنثی کردن حزب توده در دوران های مختلف و با توجه  به رفتن شاه از ایران در ۲۵مرداد۳۲ و وحدت نظر حزب توده و برخی از یاران مصدّق در مبارزۀ مشترک با شاه، می‌نویسد:

-«…[وحدت نظر حزب توده وبرخی ازیاران مصدّق درمبارزۀ مشترک با شاه]در میان علاقمندان سیاست،ترس واقعی را برانگیخت،به طوری که ترجیح می‌دادند شاهد سقوط دکتر مصدق باشند،اما خطر پیروزی حزب توده را پذیرا نشوند. [درگذشته نیز]هروقت خطرحزب توده احساس می شد،مردم،عکس العمل شدید و غیرمشروطی برای خُنثی کردن حزب توده نشان می دادند».[در۲۸مرداد نیز]«قشربزرگی ازمردمِ علاقمندبه سیاست،درگوشه ای ایستادند تا شاهد سقوط حکومتی باشند که مدّت ها مظهرجدیدی ازناسیونالیسم در ایران بود. در این مورد نیز،به نظر می رسید که دلیل عُمدۀ بی حرکتی مردم ناشی از خطر شدیدی بود که از جانب حزب توده احساس می کردند.»[۵۷]

۲۸ مرداد ۳۲:

 مردم تهران یکی دیگر ازتانک های نظامی را تصرف کرده اند     

مهدی غنی،ازفعّالان ملّی-مذهبی می‌گوید:

-« ما بچه‌های انجمن (اسلامی دانشجویان) این نگرانی را داشتیم كه توده‌ای‌ها دارند می‌برند، یعنی كشور كمونیستی می‌شود… ما نگران حاكمیـّت كمونیست‌ها بودیم…تصـّور ما این بود كه ایران دارد به سمتِ یك جریان كمونیستی می‌رود. این نگرانی موجب شده بود كه در آن 3-4 روز، بی‌طرف بودیم.»[۵۸]

ابراهیم یزدی،رهبر «نهضت آزادی ایران»نیز تأكید می‌كند:

-«اگر در آن زمان از هر ملّی‌گرائی می‌پرسیدند كه بین دربار و كمونیسم (حزب توده) كدام گزینه را انتخاب می‌كنید؟ همگی بدون شك، دربار را انتخاب می‌كردند.»[۵۹]

  خلیل ملكی،رهبر فکری بزرگ ترین سازمان سیاسی هوادار مصدّق(نیروی سوم) در اعلامیـّۀ حزبی خود،در بارۀ ۲۸ مرداد چنان سخن گفت كه موجب حیرت و انتقاد شدید یارانش گردید،چرا كه در آن اعلامیـّه،ملكی نه از كلمۀ  كودتا استفاده كرده بود و نه از ضرورت بازگشت دولت دكتر مصدّق و ادامۀ مبارزه برای تحقّق هدف‌های نهضت ملّی سخنی گفته بود^[۶۰] گوئی که خلیل ملكی آنچه را كه در روز ۲۸ مرداد اتّفاق افتاده و به چشم خود دیده بود  كودتا نمی‌دانست!

بابك امیرخسروی در گفتگوبا نگارنده تأكید می کند:

-«بدور از تعصّبات سیاسی و در ارزیابی‌های تازه، با توجـّه به انشعابات و اختلافات جبهۀ ملّی،حضور قاطع حزب توده و ناامیدی و بی‌تفاوتی مردم نسبت به دولت مصدّق،اینك من، بیش از گذشته، واژۀ «كودتا»را برای تبیین رویداد ۲۸ مرداد ۳۲، نادرست می‌دانم.»[۶۱]

مهندس زیرك‌زاده ـ به درستی ـ می‌نویسد:

-«احتمال یك جنگ داخلی زیاد بود به طوری كه اگر در ۲۸ مرداد چندین كشته داشتیم، مقاومت دكتر مصدّق، صدها بلكه هزارها كشته بجای می‌گذاشت.»[۶۲]

باتوجه به این واقعیّت ها بود كه مصدّق ـ بعدها ـ به وكیل مورد اعتمادش (سرهنگ بزرگمهر) گفته بود:

                    ـ «بهترین حالت، همین بود كه پیش آمد»[۶۳]

***

مهم ترین«میراث ۲۸ مرداد۳۲» این بود که با تبلیغات حزب توده جامعۀ سیاسی و روشنفکری ایران دچارِ نوعی«امتناع تفکر»شد و «عقل نقّال» جایگزینِ«عقل نقّاد»گردید به طوری که عموم روشنفکران ما به جای اندیشیدن،«نقل قول» می کردند.فاجعۀ انقلاب اسلامی محصول این«امتناع تفکّر»بود.

***

در فاصلۀ نخستین چاپ این كتاب (۲۰۰۸) تاکنون، نظرات اصلی كتاب-خصوصاً در بارۀ حوادث روز ۲۸ مرداد ۳۲- مورد موافقت بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است.این امر برای نگارنده نشانۀ نوعی پیروزی نظری است و در عین حال، نشان دهندۀ این است كه بررسی دوران مصدّق و خصوصاً رویداد ۲۸ مرداد ،اینك وارد مرحلۀ تازه‌ای شده و از اسارت ملاحظات سیاسی – ایدئولوژیک  آزاد گردیده است.تحوّلات حیرت انگیزِ سال های اخیر و خصوصاً شعارهای جنبش «زن، زندگی، آزادی»-نشانۀ آگاهی و بیداری نسلی است که ضمن عبور از ۲۸ مرداد ۳۲ دستآوردهای دوران رضا شاه، محمد رضا شاه و شخصیّت هائی مانند محمد علی فروغی را مورد ارزیابی های تازه قرار می دهد.

در همین باره:

The 1953 «Coup d’etat» in Iran and Mosaddeq’s Alternative Plan

[email protected]

[۱] – تقریرات مصدّق در زندان،یادداشت شده توسط جلیل بزرگمهر،ص۱۳۰

[۲] – نجاتی،ص۵۴۱

[۳] – زیرک زاده،ص۳۱۱

[۴] – نگاه کنید به:

Mattison to the Department of State, July 25, 1953, telegram 788,00/7-2553

[۵] – نگاه کنید به:

Mattison to the Department of State, August 12, 1953, telegram 788,00/8-1253

[۶] – دكتر غلامحسین مصدّق، تاریخ شفاهی هاروارد، ص ۱۲ (نوار شمارۀ ۱۲)

[۷]– مصدّق، صص۲۷۲-۲۷۳؛ سنجابی، ص۱۴۸

[۸] – امیرخسروی، ص ۷۴۳

[۹] – انورخامه ای،نشریۀ شهروند امروز، شمارۀ ۱۲ بمناسبت ۲۸ مرداد، شهریور ۱۳۸۶؛ مقایسه کنید با نظر زیرک زاده،ص۳۱۲

[۱۰] – امیرخسروی، صص۶۱۷-۶۱۸، مقایسه كنید با روایت سرهنگ سررشته، ص۱۰۹

[۱۱] – موحّد، ج۲، ص۸۵۷

[۱۲] – زیرك‌زاده، ص۳۱۱، همچنین نگاه كنید به صص۱۴۰و ۳۰۴

[۱۳] – سنجابی، ص ۱۴۵، تاریخ شفاهی هاروارد، ص۱۰ (نوار شمارۀ۱۲) مقایسه كنید باروایت زیرک زاده در بارۀ«گیجی وحیرت بیشترمردم ایران ازوقایع روز 28  مرداد»،زیرك‌زاده، صص۳۰۳-۳۰۴

[۱۴] – عموئی، ص۷۳

[۱۵] – برای نمونه‌هائی از تردیدها و عقب‌نشینی‌های دكتر مصدّق نگاه كنید به: مصدّق، خاطرات، ص۲۴۸؛ مصدّق، نامه‌ها، ج۱، صص۱۰۵ و ۱۶۴؛ مكّی، خاطرات سیاسی،ص۱۸۴؛مكّی، وقایع سی‌ام تیر ۱۳۳۱، صص ۱۶-۱۷؛ نامه‌های دوستان [به دكتر محمود افشار]،ص۲۱۷؛موحـّد، ج۲،ص۱۰۵۶؛اردشیر آوانسیان، خاطرات، صص۴۶۷-۴۶۸

[۱۶] – Homa Katouzian, Musaddiq and the struggle for power in Iran ,pp. 6,14

متن فارسی،ترجمۀ فرزانۀ طاهری،ص۲۰

[۱۷] – مصدّق، نامه‌ها، ج۱، ص۱۰۵

[۱۸] – موحـّد، ج۱، ص۴۳۲ به نقل از یادداشت ۱۸ خرداد ۱۳۳۱ مهندس كاظم حسیبی

[۱۹] – مصدّق، نامه‌ها، ج۲، صص۱۶۱-۱۶۲

[۲۰] – ملكی،نهضت ملّی و عدالت اجتماعی، ص۲۰۵

[۲۱] – «هرکس بخواهدبساط سلطنت را با تشکیل شورای نیابت سلطنت و یا جانشین شاه فراری به وسیلۀ مزدور دیگر،محفوظ نگه دارد،به جنبش استقلال ملّی خیانت می کند و آب در آسیاب استعمارگران می ریزد»:روزنامۀ شجاعت (بجای بسوی آینده)،۲۷مرداد۱۳۳۲

[۲۲] – مصدّق در محکمۀ نظامی،ج۲،ص۶۹۰

[۲۳] – مصدّق ،خاطرات،ص۲۷۳

[۲۴] – روزنامۀ اطّلاعات، سه‌شنبه ۲۷ مرداد ۳۲؛ مصدّق در محكمۀ نظامی، ج۲، ص۴۹۵

[۲۵] – Henderson to the Department of State, August  18, 1953, telegram  788,08-1853

[۲۶] – New York Times, August 19, 1953

خواندنیها، شمارۀ ۹۶، سال ۱۳، ۳۱ مرداد ۱۳۳۲؛ اتابكی، ص۱۸۴.برای روایات دیگر نگاه کنید به: موحّد، ج۲، صص۸۲۷-۸۲۸

[۲۷] – New York Times, August 19, 1953 ; Roosevelt, pp. 182-185

روزنامۀ كیهان، ۲۹ مرداد ۱۳۳۲؛ اتابكی،ص۱۱۶؛مقایسه كنید با نظر غلامحسین  صدیقی در گفتگو با روزنامۀ دنیا، ۲۰ شهریور ۱۳۵۸

[۲۸] – كیانوری، ص۲۶۸؛ كیانوری، «حزب توده و مصدّق»، نامۀ مردم، شمارۀ ۱ و۲، ۱۳۵۹، صص۵-۶

[۲۹] – برای متن نامۀ آیت‌الله کاشانی و بحث‌های مربوط به آن، نگاه کنید به مقالۀ دکتر محمّد حسن سالمی در: فصلنامۀ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره‌های ۶-۷، ۱۳۷۶، صص۱۵۴-۱۶۸؛ کاتوزیان، صص۲۱۳ و۲۱۸؛ روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت، ص۳۶

[۳۰] – خاطرات کیانوری، ص۲۷۸

[۳۱] – مكّی، صص۴۱۱-۴۱۲

[۳۲] – Foreign Relations of the United States, volume X, 1951-1954, Editor in Chief John P. Glennon, Washington, 1989,doc  n° 362, p.784

مقایسه کنید با جوانشیر، ص۳۱۲؛ شایگان، سیـّد علی، خاطرات، صص۹-۱۰؛ کیانوری، ص۲۷۶، ورقا، ص۱۸۶-۱۸۷

[۳۳] – The Mossadegh era: roots of the Iranian revolution. Lake View Press (Original from: University of Michigan),p121

ترجمۀ فارسی، محمد رفیعی مهرآبادی، ص۱۷۹، مقایسه کنید با: جوانشیر، ص۳۰۷

[۳۴] – عموئی، صص۷۱-۷۲

[۳۵] – گفتگوی نگارنده با سرگرد آذزنورپاریس، ۲۰مرداد۱۳۷۴؛ امیرخسروی، ص ۷۱۲

[۳۶] – نگاه کنید به: کیانوری، صص۲۷۶-۲۷۷؛ جوانشیر، صص۳۱۱-۳۱۳؛ مریم فیروز (همسر کیانوری)، خاطرات، ص۱۰۶

[۳۷] – برای نمونه‌هائی از سرگردانی و بلاتکلیفی نیروهای رزمندۀ حزب توده در روز ۲۸ مرداد، نگاه کنید به: جوانشیر، صص۳۰۸-۳۰۹؛ گذشته چراغ راه آینده، صص ۶۲۹ و ۶۷۶؛ عموئی، صص۷۱-۷۳؛ امیرخسروی، ص۶۵۴ و۶۸۳ و۶۸۵؛ ورقا، صص ۴۶-۵۰

[۳۸] – زیرك‌زاده، صص۳۲۲-۳۲۵

[۳۹] – Ernest Perron: منابع مصدّقی پرون را«جاسوس انگلستان در دربار»، «دوست نزدیك شاه»، «از عوامل دست اول كودتا» و…نامیده اند.نگاه کنید به:نجاتی، صص۳۴۴، ۳۶۲-۳۶۳، ۳۷۳، ۴۶۹، ۶۰۴

[۴۰] – سررشته، صص۱۱۰-۱۱۱، مقایسه کنید با: نجاتی، صص۴۱۳ و۶۰۳

[۴۱] – سررشته، صص۱۲۰-۱۲۱

[۴۲] – زیرک‌زاده، ص۱۴۱؛ سررشته، ص۱۲۰

[۴۳] – نجاتی، صص۶۰۴-۶۰۵

[۴۴] – نجاتی، صص۴۴۵-۴۴۶؛ امیرخسروی، ص۷۱۸

[۴۵] – موحـّد، ج۲، صص۸۶۷-۸۶۸

[۴۶] – زیرک‌زاده، ص۳۱۳

[۴۷] – روزنامۀ اطلاعات (ویژۀ ۲۸مرداد)، ۲۹مرداد۱۳۵۸

[۴۸] – عاقلی، ج۱، ص۳۵۱

[۴۹] – مصدّق، نامه‌ها، ص۴۰۴

[۵۰] – نگاه کنید به: اتابکی صص۱۸۷-۱۸۹؛ سنجابی، تاریخ شفاهی هاروارد، ص ۱۰۶۹ (نوار شمارۀ ۱۲)؛ موحّد، ج۲، صص۸۲۷-۸۲۸؛ امیرخسروی، ص۶۱۸؛ ملکی، ص۱۰۵؛ کاتوزیان، ص۲۳۴؛ آبراهامیان، ص۲۵۲

[۵۱] – مصدّق در محكمۀ نظامی، ج۲، ص۴۸۱

[۵۲] – سرتیپ دفتری ۱۴روز بعد از این «کار موثر»، دوباره به پُست اولیّۀ خود، ریاست گاردمسلّح گمرک، بازگشت. روزنامۀ اطلاعات، ۱۰شهریور۱۳۳۲

[۵۳] – فرمانفرمائیان، ص۷۲۲. تورج جوادی، عضوسازمان جوانان حزب زحمتکشان (مظفّربقائی) که درروز۲۸مرداد بسیارفعّال بود، مضمون روایت فرمانفرمائیان از روز ۲۸مرداد را تکرارکرده است: گفتگوی نگارنده با تورج جوادی، اوت۲۰۰۶

[۵۴] – Foreign Relations of the United States, volume X,,docs 348, 349   ؛Wilber, Overthrow of Premier Mossadeq of Iran (November 1952-August  1953). Central Intelligence Agency, March 1954,pp66-67

[۵۵] – نجاتی، ص۴۳۹

[۵۶] – مصدّق، دولت ملّی و کودتا (مجموعۀ گفتگوها و مقالات)، بکوشش مهندس عـّزت‌الله سحابی، ص۲۲۷

[۵۷] –  Zabih,p.179

ترجمۀ فارسی، صص۱۹۸-۱۹۷

[۵۸] – نشریۀ شهروند امروز، شمارۀ ۱۲، بمناسبت ۲۸ مرداد، شهریور ۱۳۸۶

[۵۹] – سخنرانی ابراهیم یزدی در تالار شیخ انصاری دانشكدۀ حقوق دانشگاه تهران، به تاریخ ۲۱ اسفندماه ۱۳۸۴

[۶۰] – نگاه کنید به: حجازی، صص۱۱۵-۱۱۸. برای متن اعلامیۀ حزب «نیروی سوم» به قلم خلیل ملکی نگاه کنید به: صص۱۲۹-۱۳۵ همان کتاب

[۶۱] – گفتگوی نگارنده با امیر خسروی ،پاریس، ۱۵ مه ۲۰۱۱

[۶۲] -زیرک زاده، ص۳۱۳؛ مقایسه کنید با نظر دکترصدیقی: نجاتی، ص۵۳۷؛ عموئی، ص۷۴. در این روز از میان هواداران و مخالفان دکتر مصدّق، جمعاً، ۴۶ تن مقتول و ۳۳۳ تن مجروح شدند. روزنامۀ اطلاعات، ۳۱مرداد۱۳۳۲

[۶۳] – برهان، عبدالله، مصاحبه با سرهنگ جلیل بزرگمهر: كارنامۀ حزب توده و راز شكست مصدّق، ، ج۲، ص۱۹۰

تمامی الفاظ جهان را در اختیار داشتیم و
آن نگفتیم
که به کار آید
چراکه تنها یک سخن
یک سخن در میانه نبود:
_ آزادی!

بیست و چهار سال از خاموشی شاعر بزرگ آزادی و انسان، احمد شاملو، می‌گذرد اما جان خروشان او در تار و پود شعرهای پُرشور و امیدآفرین و اندیشه‌ی ارجمند و انسان‌مدارش جاری‌ست و تاهنوز به بانگ بلند غریو غرّای آزادی را به لبان برآماسیده گل سرخی پرتاب می‌کند. او که روزگار بی‌قرارش را در کشاکش با دو استبداد زیسته بود، به پشت‌داریِ مردم هرگز سرِ تمکین و طاعت در برابر هیچ قدرتی فرود نیاورد چه ازآن‌گونه که خود سروده بود: عدو نه! که انکار خودکامگان دوران بود.

بامداد شاعر به‌تحقیق تجسم و نماد روشنفکری مستقل، آزادی‌خواه و برابری‌جو بود که دشواری وظیفه را در پای‌بندی به آرمان‌های بلند انسانی و مبارزه با تمامی اشکال حصر و حذف و سانسور می‌جست. او از اعضای دیرین و متعهد کانون نویسندگان ایران بود و در این راستا با آغاز دومین دوره فعالیت کانون در سال ۱۳۵۸ به عضویت در هیئت دبیران وقت برگزیده شد و از هیچ کوششی در راه اعتلای آرمان‌های کانون نویسندگان و صیانت از منشور و اساس‌نامه‌ی آن در برابر تقلیل و ابتذال فروگذار نکرد.

شاملو با امضای بیانیه‌ی «ما نویسنده‌ایم»، مشهور به «متن ۱۳۴ نویسنده»، اعتراض آشکار خود را با هرگونه حصر و حذف و سانسور و اعتقاد استوارش به آزادی اندیشه و بیان بی‌هیچ حصر و استثناء برای همگان را بار دیگر بی‌پرده ابراز داشت.

او هدف شعر را تغییر جهان و شاعر را عمیقاً متعهد به انسان می‌دانست. هم ازاین روی جهان واژگانش آن‌چنان به روی ذهن و زبان مردم آغوش گشوده بود که هرچه دستگاه اهریمنی سانسور بر اشعار و نوشتار او بیش‌تر می‌تاخت، بر ارج و ورج شاعر و گستره‌ی محبوبیت و نفوذ کلامش در میان مردم افزوده می‌شد.

در هنگامه‌ای که جان ِ رنج‌آشیان ِکارگر و گلوی زخمی حامیانش را طعمه‌ی تاراج و طناب می‌خواهند و تاب ِ گیسوهای رها را تاب نمی‌آورند، در وانفسایی که بغض سفره‌‍‌‍‌های خالی در غم نان می‌شکند و جان و جهان ِ مردمان ِ اعماق بر سر بازار سودا به یغما می‌رود، در روزگاری که اردوکشی خیابانی برای سرکوب زنان و پرونده‌سازی‌های امنیتی برای فعالان کارگری، معلمان، بازنشستگان، دگراندیشان، فعالان رسانه‌ها و اهالی فکر و فرهنگ فزونی یافته هر روز جلوه‌های فاجعه‌بارتر و جان‌گزاتری به خود می‌گیرد، در ایام امتداد فریب و احتضار فضیلت، یاد و یادگاران او بیش از پیش خاطره‌نشین و خاطرنشان‌مان می‌شود:

آه اگر آزادی سرودی می‌خواند…..

آری شاملو نماد آنانی‌ست که رویای زیبای آزادی را به هزار زبان فریاد می‌کنند و مزارش میعادگاه مردمانی که انسان را بر سریر ِسرنوشت خویش آراسته و ارجمند می‌خواهند.

ادای احترام به او، تجلیل از آزادی‌ست و تقدیر از آزادی‌خواهی‌ که تا واپسین نفس جز در سمت مردم نایستاد و سر بر صف هیچ قدرتی ننهاد.

در بیست‌و چهارمین سالگرد فقدان احمد شاملو، اعضای کانون نویسندگان ایران به‌همراه یاران و دوستداران بامداد شاعر، هم‌چون سالیان گذشته، روز سه‌شنبه دوم مرداد ۱۴۰۳ ساعت ۵ عصر در گورستان امامزاده طاهر کرج، با شاخه‌های گل سرخ در دست، گرد هم می‌آیند تا مزارش را گل‌باران کنند.

کانون نویسندگان ایران
۳۱ تیر ۱۴۰۳

سيروس علی نژاد

به نقل از:بی بی سی

علی میرفطروس نامی آشنا در عرصه فرهنگ از زمان های دور و از قبل از انقلاب است. تا زمان انقلاب، حدود ده سالی می شد که می نوشت و مانند تمام انقلابیون آن وقت ها “سرود آنکه گفت نه” سر می داد، و درباره “منصور حلاج” و “جنبش حروفیه و پسیخانیان ( نقطویان)” قلم می زد و درآنها پاره ای مباحث و ماجراهای تاریخی ایران را بر اساس دیدگاههای ایدئولوژیک بر می رسید.
اکنون با پشت سرگذاشتن تجربه انقلاب، که او را نیز مانند بسیاری از روشنفکران ایرانی عازم خارج از کشور کرده، از باز اندیشی در افکار گذشته و البته باز هم از تاریخ می گوید و جالب تر اینکه در تمام این راه درازی که پیموده به گفته دوست و دشمن صداقت خود را حفظ کرده است.

“برخی منظره ها و مناظره های فکری در ایران امروز” شامل چهار گفتگو با مجله تلاش و یک گفتگو با روزنامه نیمروز و دو مقاله است که یکی از آنها قبلا در فصلنامه کاوه منتشر شده است. در اینجا به صورت نمونه وار به برخی از آنها نگاهی می افکنیم.

در “برخی منظره ها…” – مقاله ای که عنوان کتاب نیز از آن برگرفته شده – میرفطروس به افکار تنی چند از روشنفکران دینی می پردازد و از آن میان بر افکار هاشم آغاجری و اکبر گنجی تمرکز می کند.

درباره افکار هاشم آغاجری نخست توضیح می دهد که او نیز مانند دکتر شریعتی و بسیاری دیگر از روشنفکران دینی معتقد به این امر است که “اسلام ذاتی” با “اسلام تاریخی” فرق دارد.

روشنفکران دینی معتقدند که اسلام، در ابتدای کار دارای همان ماهیتی نبوده که در طول تاریخ و در تعامل با مسائل سیاسی و اجتماعی پیدا کرده است، و از این امر به عنوان اسلام تاریخی و اسلام حقیقی ( اسلام راستین ) یاد می کنند.

میرفطروس بخشی از سخنان آغاجری را از سخنرانی معروفش که موجب دردسرهای فراوان برای او شد، نقل می کند و می نویسد که از نظر او “اسلام تاریخی”، حاصل « استنباط ها، فهم ها، درک ها و سنت ها و عرف های نسل های گذشته است و فهم ها و درک ها و استنباط های علمای دوره های گذشته، ربطی به اسلام ندارد ».

سپس به وارد کردن ایرادات خود به استدلال آغاجری می پردازد و می پرسد « اگر فهم ها و درک ها و استنباط های شخصی علمای دوره های گذشته، ربطی به اسلام ندارد، پس چگونه فهم و درک شخصی ایشان، امروز می تواند ملاک و معیار اسلام راستین باشد؟! این تفسیر به رأی آیا خود نوعی اسلام تاریخی نیست؟ ».

اما در چشم علی میرفطروس افکار اکبر گنجی از لون دیگری است و این جنس و رنگ متفاوت را از همان آغاز با چند جمله آرتور کستلر از کتاب “ظلمت نیمروز” نشان می دهد: « ما برای شما پیام آور راستی و حقیقت بودیم، ولی این پیام ها در دهان های مان به دروغ تبدیل شدند. ما برای شما آزادی به ارمغان آوردیم که در دستان ما به شلاق تبدیل شد. ما … ».

آنگاه به مقایسه مختصر افکار گنجی با دیگر روشنفکران دینی از جمله سعید حجاریان می پردازد و می نویسد: « برخلاف سعید حجاریان که انقلاب اسلامی را انقلاب مدرنیته علیه مدرنیزاسیون می نامد، اکبر گنجی از انقلاب اسلامی به عنوان یک انقلاب ضد مدرنیته که نوستالوژی جهان گذشته را داشت » یاد می کند.

میرفطروس همچنین اکبر گنجی را در زمینه روشنفکری دینی با خود هم عقیده می یابد که گفته است « روشنفکری دینی وجود ندارد زیرا که روشنفکری به عقلانیت [است] و عقلانیت با تعبد به کس یا کسان و متن یا متون خاصی منافات دارد».

ميرفطروس درباره هاشم آغاجری (عکس) توضیح می دهد که او نیز مانند دکتر شریعتی و بسیاری دیگر از روشنفکران دینی معتقد به این امر است که “اسلام ذاتی” با “اسلام تاریخی” فرق دارد اما مهمترین نکته ای
 که در مقاله “برخی منظره ها و …” وجود دارد به نظر می رسد مقایسه روشنفکری دوران مشروطه با روشنفکران دوره های بعد باشد. او درک و دریافت پر مغزی در این زمینه ارائه می دهد و می نویسد « روشنفکران جنبش مشروطیت اساساً در پی کسب قدرت سیاسی نبودند بلکه ضمن خواست کنترل قدرت سیاسی … به دنبال گسترش آموزش و پرورش و استقرار جامعه مدنی بودند. آنان بیشتر تحت تأثیر اندیشمندان لیبرال اروپایی (مانند ولتر، ژان ژاک روسو و منتسکیو) قرار داشتند».

تداوم همین درک و دریافت و نگرش، در گفتگو با نیمروز به این نتیجه می رسد: کار روشنفکری هرچند با سیاست آمیخته است اما وظیفه او بیشتر فرهنگ سازی است نه سیاست بازی.

در مصاحبه با نیمروز از همان عنوان مطلب می فهمیم که میرفطروس معتقد است از «روشنفکری دینی به آزادی و دمکراسی» راهی وجود ندارد. در این گفتگو باز هم افکار دکتر شریعتی و روشنفکران دینی دیگر زیر ذره بین قرار می گیرد.

این یکی از تازه ترین گفتگوهای میر فطروس است که به کتاب راه یافته، و نشان می دهد که وی هنوز به تفاوت ها و تغییراتی که بین افکار دکتر شریعتی و روشنفکران دینی این سالها پدید آمده نپرداخته است.به نظر می رسد باورهای روشنفکران دینی در طول بیست سال اخیر تغییرات زیادی به خود دیده باشد. از جمله اینکه آنان از حکومت دینی همواره بیشتر فاصله گرفته اند. نیز این نکته را نمی توان فراموش گذاشت که روشنفکران دینی در طول سالهای اخیر که روشنفکران سکولار از کمترین امکانات برخوردار نبوده اند، به عنوان بخشی از روشنفکری ایران بار سنگینی بر دوش داشته اند.

هر چهار گفتگوی مجله تلاش که در هامبورگ منتشر می شود، دارای نکات نغزی هستند اما از آن میان گفتگوی مربوط به 28 مرداد، به لحاظ درک و دریافت تازه و گریختن از تکرار همه آن چیزهایی که پیش از این طوطی وار به ما آموخته اند، درخشان است.

میرفطروس معتقد است که تاریخ اجتماعی ایران تاریخ عصبیت ها و عصبانیت هاست که در این اواخر با تاریخ حزبی و تاریخ ایدئولوژیک هم آمیخته شده است. «روشن است آنجا که عواطف و احساسات و عصبیت های سیاسی – حزبی حاکم باشد جایی برای انصاف، اعتدال و عقلانیت سیاسی باقی نمی ماند… ما سالهاست که در این فضای وهم آلود یزدان و اهریمن نفس می کشیم و با شخصیت های دلخواه خویش حال می کنیم! ».

به همین جهت است که شخصیت های دلپسندمان « آنچنان پاک و بی بدیل و بی عیب اند که تن به امامان معصوم و قهرمانان صحرای کربلا می زنند ( مانند میرزا تقی خان امیر کبیر و دکتر محمد مصدق ) و برعکس شخصیت های نادلپسند مان آنچنان سیاه و ناپاک و نابکارند که فاقد هرگونه خصلت نیکوی انسانی یا عملکرد مثبت اجتماعی می باشند (مانند رضاشاه و محمدرضاشاه و قوام السلطنه و … ) ما میراث خوار یک تاریخ عصبی و عصبانی هستیم و به همین جهت است که همواره حال و آینده را فدای این گذشته عصبی و ناشاد کرده ایم ».

کتاب از ابتدا تا انتها نشان از جان بی قرار نویسنده ای دارد که از باز اندیشی در افکار گذشته خود دریغ نمی ورزد و در تغییر به سمت کمال و فهم درست با خود همان رفتاری را می کند که از دیگران انتظار دارد.

مشخصات کتاب

برخی منظره ها و مناظره های فکری در ایران امروز
علی میرفطروس
نشرفرهنگ ( کانادا )
چاپ اول 2004

مأموریت سرّی من در طول جنگ ویتنام*

پیشگفتار: فریدون مجلسی

فریدون هویدا در سال 1303 و در زمان مأموریت پدرش در دمشق، در این شهر زاده شد. پدرش عین‌الملک هویدا، دیپلمات وزارت امور خارجه و کنسول برای منطقه شامات (دمشق و بیروت) بود. دوران کودکی را در این دو شهر گذراند و پس از اخذ لیسانس در رشته حقوق از دانشگاه فرانسوی بیروت به پاریس رفت و تحصیلات خود را تا دکترای حقوق بین‌الملل در دانشگاه سوربن ادامه داد. با زبان فرانسه آشنایی کامل داشت و به زبان‌های انگلیسی و عربی نیز مسلط بود. او پس از اتمام تحصیلات در فرانسه و مقارن با جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط متفقین به ایران بازگشت و تحت تأثیر شرایط آن زمان کشور، تصمیم گرفت تا به سهم خود برای آبادانی ایران و رهایی کشور از اشغال بیگانگان گام بردارد. وی به همراه برادرش (امیرعباس هویدا) و سایر دوستانشان با محوریت حسنعلی منصور کانون مترقی را تشکیل دادند؛ کانونی متشکل از جوانان تحصیل‌کرده اروپا و آمریکا که پیشرو در سیاست ایران بود. فریدون هویدا در سال 1324 به وزارت امور خارجه پیوست و کارش را به‌عنوان کارشناس اداره کتابخانه شروع کرد و پس از کار در ادارات عهود، سوم سیاسی و تشریفات، در سال 1325 به‌عنوان وابسته مطبوعاتی سفارت ایران به پاریس رفت. با اتمام نخستین مأموریتش هنگام روی کار آمدن دولت محمد مصدق، ترجیح داد‌ به جای بازگشت به وزارت امور خارجه و کار در دولت، به یونسکو منتقل شود. دوران حضور او در یونسکو بیش از 10 سال طول کشید و با اتمام مأموریتش در آن سازمان دوباره به ایران بازگشت و به دعوت برادرش و نیز برادر همسرش (حسنعلی منصور) دوباره به وزارت امور خارجه پیوست و در سال 1343 به مدیرکلی امور بین‌المللی و اقتصادی و سپس در سال 1344 به معاونت امور بین‌المللی و اقتصادی وزارت امور خارجه منصوب شد. وی در سال 1350 به‌عنوان سفیر و نماینده دائم نزد سازمان ملل متحد در نیویورک منصوب شد و تا سال 1357 این سمت را عهده‌دار بود. فریدون هویدا در کنار کار در وزارت امور خارجه به‌عنوان یک دیپلمات عالی‌رتبه، در عرصه‌های نویسندگی، رمان و هنر (نقاشی) نیز بسیار توانمند بود. در فیلم‌نامه‌نویسی دستی داشت و علاوه بر این از نویسندگان مجله سینمایی معتبر «کایه دو سینما» بود. او همچنین در سال 1337 در فیلم سینمایی «نشانه لئو» اثر اریک رومر نیز ایفای نقش کرد. بعد از پایان فعالیت‌های اداری و دیپلماتیک به نویسندگی پرداخت و در زمینه تحولات خاورمیانه و جهان کتاب‌هایی به انگلیسی و فرانسه نوشت.

فریدون هویدا دیپلماتی باسواد و زبان‌دان بود، به امور بین‌المللی و سازمان ملل متحد تسلط داشت، دیپلماتی معتبر در سازمان ملل متحد بود، ادیبی شناخته‌شده در ادبیات فرانسه، سینماشناسی ممتاز و منتقد سینمایی بود و در محافل گوناگون سیاسی، هنری و ادبی پاریس و نیویورک نیز دوستان زیادی داشت و شخصیت شناخته‌شده‌ای بود. فریدون هویدا در زمان معاونت امور بین‌المللی و اقتصادی وزارت امور خارجه از طرف شاه مأموریت می‌یابد تا به‌ واسطه دوستان چپ‌گرای فرانسوی خود، زمینه ارتباط با نمایندگان ویتنام شمالی در پاریس را فراهم آورد تا از این طریق ایران بتواند در جهت کاهش مخاصمه میان آمریکا و ویتنام شمالی گام بردارد و زمینه‌ساز صلح شود. وی شرح مأموریت سری خود را بعد از 34 سال از انجام آن، در مقاله‌ای در سال 2001 افشا کرد. روایت او در این مقاله روایت-سیاسی بسیار جذاب است. او از یک سو دیپلماتی ورزیده است و از سوی دیگر نویسنده‌ای زبردست بود‌؛ و این دو موجب شده تا یک واقعیت سیاسی-‌تاریخی را با سبک نویسندگی خود درآمیزد و روایتش چنان پرکشش باشد که در بخش‌هایی از مقاله ناگهان خود را در میانه یک رمان هیجان‌انگیز معمایی می‌یابی، حال آنکه او در حال روایت یک مأموریت سیاسی است. علاوه بر این، مقاله او -فارغ از نتیجه تلاش او و تمایل حکومت ایران- نشان می‌دهد ‌ایران به اعتبار موقعیت سیاسی خود و با در اختیار داشتن دیپلمات‌های شناخته‌شده در وضعی بود که دیگران در شرایط آن زمان برای حل‌وفصل چنین بحران‌هایی خواهان مداخله ایران باشند.

همچنین‌ جالب‌بودن مقاله صرفا به خاطر اقدامی ناکام از طرف پرزیدنت جانسون نیست، بلکه ضمنا نشان می‌دهد که چگونه افکار عمومی و وقایع بر افراد تصمیم‌گیرنده جهانی هم مؤثر است. همچنین مقاله تصویری هم از سیاست‌بازی‌های پشت پرده شاه در کنار آن‌همه مشغله نظامی، نفتی، اقتصادی و سیاسی حکومت فردی او برای رسیدن به نتیجه ارائه می‌دهد. از دوست گرامی آقای معین نیک‌طبع که اصل مقاله شادروان فریدون هویدا را به لطف و تشویق همکار پیشین ارجمندمان آقای اردشیر لطفعلیان در اختیارم گذاشتند، و از همکاری عمده ایشان در تنظیم این مقدمه و پانوشت‌ها سپاسگزارم.

هدیۀ من به تاریخ

فریدون هویدا

در 31 اکتبر 1968 (9 آبان 1347)، پرزیدنت لیندون جانسون وقفه‌ای را در بمباران ویتنام شمالی اعلام کرد که به گفته او می‌توانست به حل‌وفصل مسالمت‌آمیز آن جنگ منفور منجر شود. این اعلامیه غیرمنتظره که تنها پنج روز پیش از انتخابات ریاست‌جمهوری منتشر شد، تقریبا همه را شگفت‌زده کرد. این امر کلا به‌عنوان تلاشی در آخرین لحظه برای کمک به مبارزه انتخاباتی متزلزل هوبرت هامفری2 (معاون رئیس‌جمهور) تلقی می‌شد. تحلیلگران سیاسی در آن زمان می‌گفتند اگر رئیس‌جمهور این کار را در اوایل همان سال انجام می‌داد، می‌توانست انتخاب مجدد خودش را تضمین کند.

اکثر مفسران و مورخان تأیید می‌کنند که جانسون تا اکتبر 1968‌ به‌شدت با مقامات ارشد نظامی همراهی و در برابر هر قدمی به سوی صلح مقاومت می‌کرد. از این‌رو فقط به یک مثال اشاره می‌کنم که اخیرا یعنی در سال 1998 در کتاب «غول معیوب»3 منتشر شد: پروفسور رابرت دالک از تیم کاری لیندون جانسون در سال‌های 1961-1973، اظهار داشته بود که رئیس‌جمهور در اواخر سال 1967‌ می‌توانست از احساسات ضد جنگ در داخل و تحولات سیاسی در ویتنام برای کاهش خسارات خود و پایان‌دادن به خونریزی استفاده کند، اما در عوض به خاطر لفاظی‌ها و آرزواندیشی‌هایش درباره توسعه جنگ، واقع‌بینی خود را از دست داده بود و «به همان راه ادامه داد». درواقع این قضاوت درست نیست. احساس می‌کنم اگر من نیز از بیان حقایقی که می‌دانم دریغ ورزم، اهمال کرده‌ام.

من در سال 1967 به خواست پرزیدنت جانسون مأموریتی بسیار محرمانه را انجام دادم تا دولت ویتنام شمالی را در مورد امکان حل‌وفصل شرافتمندانه مخاصمه آگاه کنم. با گذشت 34 سال از آن مأموریت، معتقدم ‌از قید سوگند رازداری در‌این‌باره آزاد شده‌ام. از این‌رو تصمیم گرفتم در اینجا ورود ظریف و ماجراجویانه خود را در آن دیپلماسی پشت پرده در سال 1967 بازگو کنم.

من در سال 1965 (1344) پس از گذراندن هفت سال به‌عنوان وابسته در سفارت ایران در پاریس و 13 سال به‌عنوان کارمند بین‌المللی در مقر یونسکو در پایتخت فرانسه، به وزارت امور خارجه در تهران بازگشتم و ریاست بخش سازمان‌های بین‌المللی را بر عهده گرفتم. به این ترتیب، هر پاییز در نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک شرکت می‌کردم. در سال 1967 به‌عنوان یکی از نمایندگان ایران بیشتر در کمیته سوم (امور بشردوستانه و اجتماعی) خدمت می‌کردم. گروه 77 (کشورهای در‌حال‌توسعه) از من خواست تا به‌عنوان مذاکره‌کننده اصلی آنها با قدرت‌های غربی برای تکمیل دو میثاق حقوق بشر اقدام کنم.

بعد‌از‌ظهر در ماه اکتبر‌ که داشتم در کمیته سخنرانی می‌کردم، معاون من وارد اتاق کنفرانس شد و با شتاب پشت سر من نشست. یک تکه کاغذ روی میز جلوی من گذاشت. در آن نوشته بود: «وزیر امور خارجه از شما می‌خواهد که برای یک موضوع بسیار مهم و فوری فورا در سوئیت هتلش به او ملحق شوید». این انقطاع مرا ناراحت کرد، اما توانستم سخنانم را پایان دهم و با قدری عصبانیت به سمت معاونم برگشتم؛ چه کاری است؟ من اینجا کارهای فوری دارم… در مورد چیست؟ او پاسخ داد: «من فقط دارم صحبت‌های وزیر را تکرار می‌کنم. واقعا نمی‌دانم که او درباره چه چیزی می‌خواهد صحبت کند… از دستیارانش پرسیدم… آنها در مورد موضوع بی‌اطلاع هستند… تنها سرنخ این است که درست پیش از اینکه وزیر پیام شما را به من بدهد، مأمور رمز یک پیام شخصی از اعلیحضرت به او داد».

متحیر شدم زیرا وزیر (اردشیر زاهدی) تا حدی از من بدش می‌آمد. او به ندرت مرا به سوئیت بزرگش در هتل والدورف آستوریا دعوت می‌کرد. هر سال که برای دو یا سه هفته به نیویورک می‌آمد تا در مجمع عمومی سازمان ملل متحد شرکت کند، در آنجا سخنرانی سیاسی معمولش را ایراد و با همکارانش از سایر کشورها ملاقات می‌کرد. کارمندان دفتر و حلقه همراهان همفکرش او را همراهی می‌کردند. کمتر اتفاق می‌افتاد که وظیفه خاصی را به من بسپارد. این امر برای من بسیار دلچسب بود و مرا آزاد می‌گذاشت تا شب‌ها به انجام فعالیت‌های فوق برنامه خودم بپردازم و دوستان آمریکایی‌ام را که درگیر ادبیات و سینما، تئاتر و هنر بودند ببینم. من با او فقط در مراسم رسمی دیدار می‌کردم و حتی در آن زمان‌ها نیز کمتر با هم صحبت می‌کردیم.

احضار غیرمعمول او مرا به فکر انداخت. بدیهی است که نمی‌توانستم آن را نادیده بگیرم؛ به‌عنوان وزیر، او رئیس من بود. به معاونم دستورهای لازم را دادم و به سمت والدورف آستوریا حرکت کردم. 20 دقیقه بعد وارد سوئیت لوکس او شدم. وزیر مشغول بحث و گفت‌وگو با کارمندان دفتر خود و برخی از دیدارکنندگان بود. به محض دیدن من، به معنای واقعی کلمه از روی صندلی‌اش جست زد و با شور و شوق مرا در آغوش گرفت، انگار یکی از نزدیک‌ترین دوستانش باشم. سپس مرا به اتاق خوابش راهنمایی کرد و گفت: «نمی‌توانیم در مقابل این همه مردم صحبت کنیم». یک فنجان چای به من تعارف کرد و تلگرام کشفِ‌رمز‌شده را به من نشان داد: «فوق‌سری. به فریدون: بلافاصله با پرواز مستقیم ایران ایر عازم تهران شوید. دستورات لازم به کاپیتان و فرودگاه مهرآباد داده شده است. امضا: م. ر. پ. (حروف اول نام شاه.» 

مات و مبهوت بودم؛ دستورات شاه معمولا توسط دفتر محصوص او مخابره و امضا می‌شد. وزیر با تعجب و کنجکاوی به من نگاه می‌کرد. احتمالا فکر می‌کرد من می‌دانستم موضوع درباره چیست. درواقع به‌شدت احساس نگرانی می‌کردم. فکر کردم شاید برای مادرم یا برادرم اتفاقی افتاده باشد. این یک رسم ریشه‌دار ایرانیان بود که اخبار بد را تا جایی که ممکن است از اقوام نزدیک پنهان کنند. اما اگر این پیام حاوی اخباری از این دست بود، وزیر نیز از آن خبر داشت. احتمالا قبلا با دوستانش در ایران تماس گرفته بود. معلوم است که او هم مثل من گیج شده بود. به او گفتم که نمی‌توانم از معنای آن پیام را دریابم. حرف مرا باور نکرد اما رفتار فوق‌العاده دوستانه خود را حفظ کرد. بعدا از یکی از منشی‌هایش فهمیدم که تحت تأثیر این واقعیت قرار گرفته بود که شاه مرا با نام کوچکم خطاب کرده بود. درواقع این طبیعی بود؛ نام خانوادگی ما برای برادرم که نخست‌وزیر بود، محفوظ بود.

نگاهی به ساعت مچی‌ام انداختم، اکنون ساعت پنج بعدازظهر بود. فقط زمان کافی داشتم تا به هتلم بروم، آنچه را نیاز داشتم بردارم و به فرودگاه کندی بروم. وزیر به من اطمینان داد: «نگران نباش، من به ایران‌اِیر دستور داده‌ام، آنها بدون تو پرواز نمی‌کنند، عجله نکن». در اتاق خواب را زدند. یکی از دستیاران وزیر پاکت مهر‌و‌موم‌شده‌ای را آورد که وزیر به من داد: «این یک گزارش بسیار محرمانه است. شما آن را شخصا به اعلیحضرت می‌دهید. بسیار مهم است». مرا بغل کرد و تا در سوئیتش بدرقه کرد.

با عجله به اتاق ساده هتلم رفتم و چمدان کوچکی بستم. تلفنم زنگ خورد؛ دربان به من اطلاع داد که سفیر ما در سازمان ملل متحد در لابی منتظر است. او هم مرا در آغوش گرفت و گفت: «لیموزین من اینجاست، من تو را تا فرودگاه همراهی می‌کنم.»

سعی کردم منصرفش کنم، می‌خواستم تنها باشم و به دلایل احتمالی فراخوان ناگهانی‌ام به تهران فکر کنم. اما او با اصرار دعوتش را به من تحمیل کرد. سفیر؛ دکتر مهدی وکیل،4 یکی از دوستان صمیمی و برادر زن سابقم،5 تلاش زیادی کرد تا «راز» پیام شاه را بگشاید. وقتی به او گفتم که کوچک‌ترین ایده‌ای ندارم، حرفم را باور نمی‌کرد. از نگرانی‌هایم در مورد برادرم و مادرم به او گفتم. او به برادر خودش در تهران تلفنی گفته بود: «خدا را شکر اتفاق ناگواری نیفتاده است، حال مادرت خوب است و برادرت همچنان سر کار است و از سفر ناگهانی شما مطلع است». با اینکه آنها نگرانی من را برطرف کردند، اما سخنان او این راز را عمیق‌تر کرد.

سعی کردم در طول پرواز سه‌ساعته لندن به تهران کمبود خوابم را جبران کنم اما بی‌فایده بود. با نزدیک‌شدن به پایان سفر، چرخش افکار متناقض با سرعت بیشتر و بیشتری ذهنم را اشغال کرده و بر دلهره‌هایم افزوده بود. سرانجام بوئینگ فرود آمد و به محض توقف و باز‌شدن در آن، دو افسر گارد شاهنشاهی وارد قسمت درجه‌یک شدند. آنها مستقیما به سمت من آمدند و من را به سمت ماشین پلیس مقابل هواپیما اسکورت کردند. نگرانی من به اوج رسید؛

– آیا داشتم دستگیر می‌شدم؟

– پرسیدم کجا داریم می‌رویم؟

– یکی از افسران گفت: ما مجاز به گفتن نیستیم.

– چمدانم چه می‌شود؟

– افراد ما در فرودگاه ترتیب آن را می‌دهند.

چند دقیقه بعد دیدم که بین دو افسر در صندلی عقب ماشین گیر کرده‌ام. چهار پلیس سوار بر موتورسیکلت جلوتر از ماشین بودند که آژیر آنها مرتبا صدا می‌کرد. در حالی که رانندگان با کاهش سرعت خود در کناره‌های جاده رانندگی می‌کردند، ماشین ما با سرعت سرسام‌آوری حرکت می‌کرد. آیا داشتند به من خدمات کامل VIP ارائه می‌دادند یا داشتند مرا به سمت یک بازداشتگاه مخفی می‌بردند؟ ماشین از بزرگراه منتهی به حومه شمالی رفت. وقتی تابلویی را دیدم که نشان‌دهنده روستای اوین، محل زندان بدنام پلیس مخفی بود، قلبم به تپش افتاد تا اینکه ماشین از کنار تابلو عبور کرد.

دقایقی بعد ماشین در مقابل در ورودی کاخ شاه در نیاوران توقف کرد. دروازه آهنی باز شد و ماشین به آرامی به سمت کاخ اصلی پیش رفت. من را وارد نوعی کتابخانه کردند. ساعت از 10 شب گذشته بود و هیاهوی گفت‌وگو از اتاق نشیمن نشان می‌داد که یک پذیرایی شام در حال برگزاری بود. تقریبا بلافاصله شاه ظاهر شد و از من دعوت کرد که روی کاناپه‌ای کنارش بنشینم. صدایش جدی بود: «چیزی که می‌خواهم به شما بگویم یک راز مطلق بین من و رئیس‌جمهور ایالات متحده است و باید محرمانه باقی بماند، زیرا کوچک‌ترین درزکردن آن ممکن است بحرانی بین‌المللی ایجاد کند. شما باید سوگند بخورید محتاط و رازدار باقی خواهید ماند. حتی هر اتفاقی هم بیفتد لب از لب باز نخواهید کرد.»

به همان روشی که افراد سطح بالای جامعه خدمتکاران را احضار می‌کردند، فریاد زد: «بیا». بلافاصله، همان‌طور که یک جن در داستان‌های هزار و یک شب می‌توانست ظاهر شود، ناگهان و به‌طور مرموزی، پیشخدمتی ظاهر شد و تعظیم کرد. شاه به او دستور داد قرآنی بیاورد و من به آن سوگند خوردم که رازدار باشم. شاه اگرچه در زندگی روزمره بسیار سکولار بود، اما عمیقا مذهبی بود و اعتقاد داشت که یکی از 12 امام شیعه از او محافظت می‌کند.

سیگاری روشن کرد، چند پک کشید و سپس صحبت را از سر گرفت: «آمریکایی‌ها از جنگ ویتنام خسته شده‌اند. ما -‌او همیشه در اشاره به خودش از ضمیر سوم‌شخص جمع استفاده می‌کرد‌- اغلب به آنها گفته‌ایم که این جنگ اشتباه است… اکنون پرزیدنت جانسون از افزایش تعداد تلفات به‌شدت ناراحت است. او برخلاف ارزیابی مشاوران نظامی خود متقاعد شده است که هیچ طرفی نمی‌تواند در این جنگ پیروز شود، اما در عین حال چون ایالات متحده هم از نظر اقتصادی و هم از نظر نظامی یک ابرقدرت است، می‌تواند در درازمدت ویتنام را به کام مرگ بکشاند. پرزیدنت جانسون نمی‌خواهد زیر بار سنگین گسترش عملیات نظامی و افزایش تعداد کشته‌شدگان در میان نظامیان و غیر‌نظامیان برود. اکنون او طرفدار صلح است، اما صلحی محترمانه و قابل قبول. به‌طور رسمی نمی‌تواند پیش از برداشتن گام‌هایی مهم و ضروری، چنین تغییر سیاستی را اعلام کند. با توجه به «سیستم باز» آمریکا و توجه رسانه‌ها به کاخ سفید، دیپلماسی مخفی یا حتی بی‌سروصدا از سوی رئیس‌جمهور و دستیارانش غیرممکن است. به همین دلیل از من خواسته است که از طرف او به ابتکاری برای ارزیابی و کسب آگاهی از نظر ویتنامی‌ها دست بزنیم. برای این منظور، باید قبل از هر چیز با ویتنام شمالی ارتباطی محتاطانه برقرار کنیم. اکنون که روابط ما با شوروی به‌طور چشمگیری بهبود یافته، واضح است که می‌توانیم از سفارت ویتنام شمالی در مسکو استفاده کنیم. اما کرملین در سرتاسر جهان در رقابت با واشنگتن است… . ممکن است مسکو کل ماجرا را لو دهد تا موقعیت خود را در آسیا، خاورمیانه و جاهای دیگر تحکیم کند و از این‌رو پایتخت شوروی قابل بحث نیست. به هانوی هم نمی‌توانیم برویم. حتی اگر موافقت کنند یک فرستاده ایرانی را بپذیرند، مطبوعات کنجکاو می‌شوند. تنها جایی که آنها در خارج از جهان کمونیسم نمایندگی دارند پاریس است. از آنجایی که شارل دوگل دوست شخصی ماست، فرانسوی‌ها سعی نمی‌کنند از ما جاسوسی یا حرکات ما را فاش کنند. بنابراین، از شما می‌خواهم که فورا به پاریس بروید تا با نماینده ویتنام شمالی ارتباط برقرار کنید». می‌خواستم بگویم که آن مرد مطمئنا با دیدار من موافقت نمی‌کند، اما شاه اخم کرد و من سکوت کردم.

سیگار دیگری روشن کرد و طبق عادتش به مونولوگش ادامه داد: «ما در این مرحله نباید وارد جزئیات پیشنهاد خود شویم. فقط باید روشن کنیم که آمریکایی‌ها آمادگی دارند جنگ را ادامه دهند و بمباران‌های خود را تا زمانی که لازم باشد تشدید کنند. اما ما ایرانی‌ها به عنوان همنوعان آسیایی، از رنج‌های مداوم برادران ویتنامی خود خسته شده‌ایم… و چرا‌که نه. بنابراین، فکر کردیم که اگر آنها ایده یک آتش‌بس شرافتمندانه را بپذیرند که در آن هیچ‌یک از طرفین پیروز یا بازنده تلقی نشوند، ما ایرانی‌ها آماده بازی هستیم؛ نقش میانجی‌های صادق را ایفا و دو طرف را برای مذاکرات دور هم جمع کنیم. آیا متوجه منظورم هستید؟»

کم‌کم داشتم اثرات جت‌لگ* و خستگی سفر طولانی را حس می‌کردم. با این حال با خستگی خود مبارزه کردم و سعی کردم حس هوشیاری خود را نشان دهم. گفتم بله اعلیحضرت. ولی اگر اجازه بدهید ملاحظه‌ای را بگویم. شک دارم نماینده ویتنام (شمالی) در پاریس دیدار با مرا بپذیرد. شاه لبخندی زد و حرفم را قطع کرد: «اگر درِ خانه‌اش را بکوبی و کارتت را به‌عنوان معاون وزیر امور خارجه در سازمان‌های بین‌المللی ارائه کنی، به احتمال زیاد در را باز نمی‌کند. اما تو در جوانی چپ بوده‌ای و بیش از 20 سال در پاریس زندگی کرده‌ای. شما به‌عنوان یک نویسنده و منتقد سینما در پایتخت فرانسه، دوستان لیبرال و حتی کمونیست زیادی داشته‌اید. نه، اعتراض نکن. من مرتبا گزارش‌های مربوط به فعالیت‌های تو را دریافت کرده‌ام.»

گرچه از ماهیت اقتدارگرای رژیم‌های «شرقی» و نظارت مخفیانه بر شهروندان آگاه بودم، اما احساس کردم که شوکه شده‌ام؛ از اینکه حتی به‌عنوان یک کارمند بین‌المللی گمنام که به فیلم و ادبیات علاقه‌مند بودم و در مجله سینمایی کایه دو سینما (Cahiers du Cinema) نقد می‌نوشتم، توسط رژیم شاه از من جاسوسی شده بود. واکنش مرا درک کرد و با همان روحیه دوستانه ادامه داد: «شما افراد زیادی را می‌شناسید که از روابط صمیمانه با ویتنام شمالی و نماینده آن در پاریس برخوردارند. بنابراین، در موقعیت خوبی قرار دارید تا فرد قابل اعتمادی را پیدا کنید که روابط نزدیکی با نماینده ویتنام در آنجا داشته باشد. درواقع، به همین دلیل است که شما را برای این مأموریت انتخاب کردم… می‌دانم که شما همیشه فردی وطن‌پرست و آرمان‌خواه بوده‌اید. به تعهد شما نسبت به کشورتان و نسبت به سیاست‌های مستقل کنونی ما اعتماد دارم. به‌علاوه زندگی‌های اگر نگویم میلیون‌ها نفری را که می‌توان نجات داد در نظر داشته باشید، من مطمئن هستم که موفق خواهی شد و به حفظ رازداری پایبند خواهی بود. همچنین باید از قابل اعتماد بودن دوست فرانسوی که انتخاب خواهی کرد اطمینان حاصل کنی. او باید همه چیز را پیش خودش نگه دارد.»

پلک‌هایم افتاده بود. ساعت از نیمه‌شب گذشته بود. شاه افزود: «حتما خسته هستی. برو خانه و استراحت خوبی داشته باش. می‌خواهی والیوم بهت بدهم؟ (در آن زمان د‌ُزهای بالایی از والیوم مصرف می‌کرد). به دوستان پاریسی خود فکر کنید و فردا صبح سر ساعت 9:30 برای دریافت دستورالعمل‌های بیشتر به دفتر من بیایید و آماده باشید که با اولین پرواز بعد از ظهر به پاریس بروید.»

پس از بررسی کامل بسیاری از دوستان فرانسوی‌ام، تصمیم گرفتم که بورده‌ها (Bourdets) بهترین افراد برای انجام این مأموریت مخفی باشند. آنها به لایه لیبرال غیرکمونیست جامعه عالی پاریس تعلق داشتند (چیزی که فرانسوی‌ها آن را Tout Paris یا پاریسی خالص می‌نامند). کلود بورده،7 یک روشنفکر صریح، رهبری مبارزات جنبش مقاومت را در طول جنگ جهانی دوم بر عهده داشت. گشتاپو در سال 1944 او را دستگیر کرده و به اردوگاه کار اجباری نازی‌ها در بوخنوالد (Buchenwald) فرستاده بود.

کلود پسر یک نمایش‌نامه‌نویس برجسته، ادوارد بورده‌ و کاترین پوزی شاعر سابق، با آیدا آداموف، یک مهاجر روسی و قهرمان تنیس، ازدواج کرده بود. بورده‌ها با انواع جنبش‌های آزادی‌بخش جهان سوم ارتباط داشتند. در طی سال‌هایی که در پاریس بودم، در خانه بورده با مقامات FLN (جبهه آزادی‌بخش ملی الجزایر)، سازمان آزادی‌بخش فلسطین، راه درخشان پرو و گروه‌های کم‌و‌بیش مهم دیگر و همچنین روشنفکران منفرد تبعیدی ملاقات می‌کردم. کلود و آیدا هر دو چپ لیبرال بودند بدون اینکه با خط کمونیست شناخته شوند. کلود در طول اشغال فرانسه روزنامه زیرزمینی کومبا (Combat) را تأسیس کرد که آلبر کامو سردبیر آن شد. پس از جنگ جهانی دوم، کلود هفته‌نامه چپ و غیرکمونیستی ابزرواتور (L’Observateur) را راه‌اندازی کرد. او و آیدا ثروتمند و سخاوتمند بودند. آپارتمان دوبلکس آنها در نزدیکی اتوال (Etoile) و شانزه‌لیزه (Champs Elysees)  محل ملاقات سیاست‌مداران لیبرال و روشنفکران از سراسر جهان بود.

کلود که از نظر اخلاقی قوی و سخت‌گیر بود با سازش با کمونیست‌ها و نیز مرتجعین راست مخالف بود. دولت آمریکا در اوج مک‌‌کارتیسم به دلیل انتقادات کلود از سیاست خارجی آمریکا، از دادن ویزا به او خودداری کرده بود. همچنین مدتی به‌عنوان عضو منتخب مجلس از  شهر پاریس خدمت کرده بود. در طول این سال‌ها با هم دوستان بسیار صمیمی شده بودیم. به محض اینکه هواپیمای من در اورلی فرود آمد، تلفنی با او تماس گرفتم و قبل از ورود به هتل، او را ملاقات کردم. ایده مأموریت من او را مجذوب کرد؛ او با جنگ ویتنام و تمام قربانی‌های انسانی که در پی داشت مخالف بود. بلافاصله با نماینده ویتنام (شمالی) که او را کاملا می‌شناخت تماس گرفت. مای ون بو8 (Mai Van Bo) مرد هانوی در پاریس، پذیرفت که او را بعد از ناهار در خانه شهری خود در مونپارناس ببیند. من و کلود ناهار را در کافه رستوران معروف La Closerie des Lilas صرف کردیم (جایی که در دهه 1920، ارنست همینگوی، در میان دیگر مهاجران آمریکایی، زمان زیادی را در آنجا سپری می‌کرد). بعد از غذا، من با آیدا منتظر ماندم تا کلود به میعادگاه نزدیکش رفت. بعد از تقریبا یک ساعت برگشت. همان‌طور که انتظار داشتم، مای ون بو از پذیرایی از فرستاده شاه طرفدار آمریکا در ایران می‌ترسید. اما با اصرار کلود قول داد به هانوی پیغام بفرستد و برای دیدن من اجازه بگیرد. از کافه به هتلی نزدیک بورده رفتم و با تهران تماس گرفتم. شاه به من دستور داد که به تهران برگردم. در آستانه مراسم «تاج‌گذاری» او به تهران رسیدم.

محمدرضا پهلوی در اوت 1941 (شهریور 1320)، پس از آنکه انگلستان و شوروی ایران را اشغال و پدرش را ناچار به کناره‌گیری کردند، به سلطنت رسید. پدرش (رضاشاه) هیتلر را تحسین می‌کرد و بر بی‌طرفی ایران اصرار داشت. آنها مدعی بودند که برای ارسال تدارکات نظامی به ارتش سرخ به کنترل راه‌آهن سراسری ایران نیاز دارند. برای جشن زمان مناسبی نبود و مراسم تاج‌گذاری از زمان لازم به تعویق افتاده بود. درواقع شاهی که بر تخت بود جشن‌ها و اعیاد را دوست داشت. مجلس در بیست‌و‌پنجمین سالگرد سلطنت او در سال 1965 (شهریور 1344) لقب آریامهر (به معنای واقعی کلمه «نور آریایی‌ها») را به او اعطا کرد و تقریبا بلافاصله مراسم تاج‌گذاری را برپا کرد‌ (چند سال بعد در سال 1971، مراسم تجملی تخت جمشید را با حضور تقریبا 80 پادشاه و سران کشورها به مناسبت دو هزار و پانصدمین سالگرد تأسیس شاهنشاهی ایران توسط کوروش کبیر برگزار کرد. در سال 1977، ریاست جشن‌های گرامیداشت پنجاهمین سال سلطنت سلسله پهلوی را بر عهده گرفت. برگزاری این‌گونه جشن‌ها یکی از جدی‌ترین نقاط ضعف او بود.)

شرایط مرا مجبور کرد برای حضور در مراسم، لباس تشریفاتی سفارت خود را بپوشم (که از آن بیزار بودم). وزیر امور خارجه که از نیویورک برگشته بود از دیدن من در آنجا متحیر شد. از اینکه بدون اطلاع او به تهران برگشته بودم ناراحت بود. به او گفتم که شاه مرا مستقیما احضار کرده است. به من خیره شد و ناگهان پرسید: «مدال‌های شما کجاست؟». به صراحت پاسخ دادم ببینید قربان، این لباس برای من تقریبا هزار دلار هزینه داشت. مدال‌ها خیلی سنگین هستند و پارچه را پاره می‌کنند. من نمی‌توانم هزار دلار دیگر برای تعویض آن خرج کنم. وزیر بهانه‌های من را رد کرد و گفت: «این مدال‌ها را اعلیحضرت به شما داده و نصب‌نکردن آنها اهانت به او است». پاسخ دادم شاه چند لحظه پیش مرا همین‌طور دید و چنین اظهارنظری نکرد. او اصراری به پاسخ نداشت با این حال پرسید: «چرا هنگام ورودت به من گزارش ندادی؟» توضیح دادم چند روز پیش در نیویورک یادتان هست؟ خودتان به من گفتید که شاه دستور بازگشت من را داده است. خب، او یک مأموریت مخفی در مورد دفتر اختصاصی به من سپرده است و به من دستور داده که فقط به او گزارش بدهم. وزیر از لحن گستاخانه من خوشش نیامد اما در عین حال نمی‌توانست مرا سرزنش کند. تلاش کرد تا نشانه‌هایی از ماهیت مأموریت من دریابد. سرانجام پرسید: «تا کی می‌خواهی بمانی؟» پاسخ دادم قطعا نمی‌دانم. منتظر دریافت پیام کسانی هستم که برای اعلیحضرت با آنها در خارج از کشور تماس گرفته‌ام. اما در این بین طبق معمول در وزارتخانه کار خودم را انجام می‌دهم.

باید اضافه کنم که به‌طور کودکانه‌ای از سردرگم‌کردن «رئیس» خودم که نمی‌توانست دستورات مستقیم شاه را زیر سؤال ببرد لذت می‌بردم. اما در عین حال نسبت به ماهیت غیردموکراتیک نظامی که در آن خدمت می‌کردم احساس ناراحتی می‌کردم. حتی برادرم را با وجود مقام و مسئولیت بالایش بی‌اطلاع نگه داشته بودند. هنگام تماشای مراسم تاج‌گذاری، فکر می‌کردم که اگر شاه به‌طور ناگهانی بمیرد چه اتفاقی می‌افتد؟ حکومتش، حکومتی فردی بود که در شخص او تجسم می‌یافت. حتی جباری مانند استالین یک حلقه درونی، یعنی دفتر سیاسی را حداقل در بخشی از اقتدار خود سهیم می‌کرد. من اغلب در حسرت روزهایی که در پاریس بودم، از اینکه که قبول کردم به وزارت امور خارجه برگردم به خودم لعنت می‌فرستم.

این مأموریت سرّی تا حدودی روحیه ناکام مرا تقویت می‌کرد؛ تلاش برای گشودن راه برای صلح احتمالی در ویتنام اقدام مثبتی بود. همچنین از نحوه انجام مذاکرات در مورد میثاق‌های حقوق بشر به نمایندگی از گروه کشورهای در‌حال‌توسعه احساس رضایت می‌کردم. علی‌رغم دستور شاه، با سازمان عفو بین‌الملل که دبیر‌کل آن، مارتین انالز9 (Martin Ennals)، در دهه 1950 همکار من در یونسکو بود، روابط بسیار نزدیک داشتم. چون پاسخی از هانوی مخابره نشده بود، شاه به من اجازه داد به کارم در سازمان ملل متحد برگردم. بحث‌های مربوط به میثاق‌ها تقریبا به‌طور کامل متوقف شده بود. همکارانم از غرب و جهان سوم از بازگشت من استقبال کردند و من مذاکرات خصوصی را برای رفع موانع باقی‌مانده از سر گرفتم.

یک روز صبح، پس از جلسه‌ای با کارکنان در سفارتمان، پیام زیر را از بورده‌ها در دستگاه تلکس دریافت کردم: «دلمان برایت تنگ شده است. با ترتیب‌دادن یک جشن چطوری؟». در «رمز» مورد توافق ما، این کلمات به این معنی بود که نماینده ویتنامی در پاریس از من پذیرایی خواهد کرد. سفیر ما که یادداشت را دیده بود با تعجب به من نگاه کرد. به او گفتم همان‌طور که می‌دانید بورده‌ها دوستان بسیار صمیمی من هستند. این هفته 30سالگی ازدواجشان را جشن می‌گیرند. من باید از شاه اجازه بگیرم تا چند روزی به پاریس بروم. سفیر اخم کرد: «به جای این کار باید به وزیر امور خارجه که مافوق مستقیم شماست، تلگراف کنید». خجالت کشیدم و بهانه‌ای آوردم که‌ این کار خیلی طول می‌کشد، میهمانی شام برای فردا‌ست. اگر اجازه بدهید از تلفن شما استفاده کنم، با دفتر شاه تماس می‌گیرم. اگر مایلید می‌توانید با گوشی اضافی خودتان گوش دهید. به محض اینکه نام من به منشی شاه برده شد، سفیر در کمال تعجب شنید که منشی بدون اینکه سؤالی بپرسد گفت: «فورا شما را به اعلیحضرت شاهنشاه وصل خواهم کرد». شاه بدون معطلی پاسخ داد: «بسیار خب، فورا به پاریس بروید و بعد از میهمانی بدون معطلی به تهران بیایید. موفق باشید‌». سفیر از این حقیقت که شاه بورده‌ها را می‌شناخت متحیر شده بود: «اما چرا می‌خواهد شما به تهران بروید؟» دروغ کم‌وبیش قابل قبولی سرهم کردم که: بله، می‌دانید، مشارکت من به‌عنوان یکی از اعضای سابق دبیرخانه یونسکو در برنامه سوادآموزی، یکی از اولویت‌های شاه است. او می‌خواهد در این مورد با من مشورت کند.

صبح روز بعد به فرودگاه اورلی رسیدم و با یک تلفن سکه‌ای با کلود بورده تماس گرفتم. به من گفت که نماینده ویتنام ساعت دو بعد‌از‌ظهر مرا خواهد دید. ناهار را در Closerie des Lilas خوردیم، اما این بار کلود آنجا منتظر من ماند. مای ون بو، مردی بود در سنین پنجاه‌‌سالگی، کوتاه‌قد با رگه‌های سفیدی در موهای مشکی. کت و شلوار خاکستری پوشیده و کراوات مشکی زده بود. خانه شهری مرتب و فرش‌ها و مبلمان ارزان آن یادآور ذائقه طبقه متوسط رو به پایین بود. پرتره اخم‌آلودی از هو شی مین (Ho Chi Minh)10 بالای سرسرا مقابل در ورودی آویخته بود. هیچ چیز در آنجا حاکی از انقلاب یا جنگ نبود. میزبانم مرا به اتاق نشیمن راهنمایی کرد که صندلی‌های راحتی آن روکشی از پتو داشت. سمت راست شومینه یک میز چرخان قرار داشت که روی آن یک بطری نیمه‌خالی اسکاچ و لیوان بود. خدمتکار با شلوار سیاه چینی با سینی به اتاق آمد و فنجان‌های چای معطر به ما تعارف کرد. پس از تبادل احوالپرسی کوتاه، پیشنهاد شاه را برای مای ون بو شرح دادم و همان‌طور که دستور داشتم بر کلمات صلح محترمانه تأکید کردم.

در تمام این مدت دیپلمات ویتنامی یادداشت‌برداری می‌کرد. از من تشکر کرد و قول داد که به دولت خود اطلاع دهد. سپس یک کاغذ تا‌شده را از جیبش بیرون آورد و عینکش را گذاشت و شروع به خواندن کرد. زبان فرانسه او درست بود اما به‌شدت لهجه داشت. سخنان او با تاریخچه مختصر مبارزات ویتنام برای استقلال آغاز شد. در پایان گفت: «مردم ویتنام ترجیح می‌دهند تا آخرین مرد و زن بمیرند تا اینکه تحت سلطه بیگانگان زندگی کنند». سعی کردم با او درباره حال و آینده آسیا به‌طور کلی و کشورش به‌طور خاص بحث کنم. اما او از سخنان من طفره رفت و مدام بخش‌هایی از کاغذی را که تا کرده و در جیبش گذاشته بود تکرار می‌کرد. قول داد که «به‌موقع» واکنش هانوی به پیشنهاد شاه را به من اطلاع دهد.

همان‌طور که بعدا در تراس رستوران برای کلود توضیح دادم، به نظر می‌رسید آن مرد یکی از اعضای رده‌پایین حزب کمونیست ویتنام بود که از طرف مافوقش هیچ اختیاری برای گفت‌وگو نداشت. او نیز مانند اغلب دیپلمات‌هایی که نماینده کشورهای کمونیستی بودند، از اظهار‌نظر شخصی خودداری می‌کرد و خواستار توضیحی درباره پیام شاه نشد. یک بوروکرات «خالص و بی‌نقص» حزب کمونیست بود که تقریبا نقش یک متصدی میز پذیرش را بازی می‌کرد که نامه‌ای را دریافت و آن را به مافوقش مخابره می‌کند.

فردای آن روز سوار اولین پرواز موجود به تهران شدم و حدود ساعت چهار بعدازظهر به وقت تهران به مقصد رسیدم. سرهنگی از گارد شاهنشاهی مرا به دفتر شاه در نیاوران برد. گزارش ملاقاتم با مای ون بو را دادم. دلیلی برای ماندن من در تهران وجود نداشت. در نتیجه، اجازه یافتم به نیویورک برگردم و کار خود را در مورد میثاق‌های حقوق بشر از سر بگیرم. من از وزیر امور خارجه دیداری تشریفاتی کردم و او تلاش خود را کرد تا ناراحتی‌اش را پنهان کند. درواقع سفیر ما در سازمان ملل قبلا او را از سفر من به پاریس مطلع کرده بود. وزیر سعی کرد اطلاعاتی از من دریافت کند. به او گفتم که شاه از زمانی که در سوئیس دانشجو بود، بورده‌ها را می‌شناخت.

کل سفر من به پاریس و تهران کمتر از چهار روز طول کشید. وظایفم را در کمیته سوم از سر گرفتم. در واشنگتن هیچ صحبتی در مورد پایان‌دادن به جنگ ویتنام مطرح نبود. پنتاگون به پیروزی ابراز اطمینان می‌کرد، در حالی که تظاهرات ضد جنگ در تمام 50 ایالت، به‌ویژه در پردیس‌های دانشگاهی ادامه داشت.

مقاله‌نویسان جانسون را به «نابینایی» در برابر همه پیامدهای ژئوپلیتیک متهم می‌کردند که می‌ترسید به او به‌عنوان رئیس‌جمهوری که یک کشور آسیایی را به دست کمونیست‌ها از دست داده است برچسب زده شود. نه‌فقط جنگ، بلکه برنامه‌های جامعه بزرگ او حتی از سوی اعضای حزب خودش نیز هدف حمله قرار گرفته بود. سفیرمان نیز مانند وزیر امور خارجه اغلب می‌کوشید مرا وادار کند راز سفرهایم به پاریس و تهران را فاش کنم. اما من هوشیار بودم و از پاسخ به سؤالات او طفره می‌رفتم. یک هفته یا شاید کمی بیشتر گذشت و از دوستان پاریسی من خبری نشد. سرانجام در 10 نوامبر پیام زیر در تله‌تایپ سفارت ظاهر شد: «خبر خوب برای جشن‌های بعدی. لطفا به ما بپیوندید. با عشق، آیدا و کلود.»

قبل از اینکه از سفیر بخواهم، خودش با دفتر شاه تماس گرفت. پادشاه به من دستور داد که فورا به پاریس و از آنجا به تهران پرواز کنم. کلود به من گفت که سفیر ما در پاریس او را به شام دعوت کرده و کوشیده است که او را وادار کند در مورد مأموریت من صحبت کند. فهمیدم که سفیر ما در پاریس به دستور وزیر امور خارجه این کار را کرده است. آیدا، کلود و من خیلی خندیدیم. من به‌طور خلاصه تلفنی با سفیر صحبت کردم و به او گفتم که بورده‌ها از مهمان‌نوازی او بسیار سپاسگزار بودند. قرار من با مای ون بو برای ظهر تعیین شده بود. کلود من را تا نزدیکی 

Closerie des Lilas  همراهی کرد و در آنجا منتظر من ماند. نماینده ویتنامی برخلاف دیدار قبلی، کمتر رسمی بود و حتی صمیمیت هم نشان می‌داد. یک پرونده نسبتا ضخیم را از روی میز کوچکی برداشت، آن را ورق زد، کاغذی بیرون آورد و متن را به فرانسوی ترجمه کرد: «هانوی به گرمی از شاه برای ابتکارش برای پایان‌دادن به رنج مردم ویتنام تشکر می‌کرد. دولت ویتنام این پیشنهاد را به‌طور کامل مطالعه کرده و موافقت کرده بود که در هر مکان مناسب با «طرف مقابل» وارد بحث فوری شود. سفارت خودشان را در مسکو به عنوان مکان احتمالی پیشنهاد می‌کرد که نسبت به نمایندگی آنها در پاریس مجهزتر بود. همچنین با شاه در مورد رازداری کامل موافق بود. تأکید شد که هرگونه درز زودرس خبر می‌تواند تأثیر نامطلوبی بر «روحیه» سربازان داشته باشد.

این جلسه در ساعت 1:30 بعد‌از‌ظهر به پایان رسید و به من فرصت کافی داد تا پرواز ساعت چهار بعدازظهر به تهران را بگیرم. از سفیرمان خواستم که ورود قریب‌الوقوع من را به منشی شاه اطلاع دهد. یک لقمه سریع با کلود بورده خورده بودم و با تاکسی به اورلی رفتم. هواپیمای من بعد از ساعت 10 شب در فرودگاه مهرآباد به زمین نشست. هلیکوپتری منتظرم بود و بلافاصله مرا به کاخ شاه برد. پادشاه من را در اتاق خوابش به حضور پذیرفت. روی پیژامه آبی روشنش کیمونو پوشیده بود و چای گیاهی می‌نوشید. می‌دانستم که گرفتار بی‌خوابی بود. به نظر می‌رسید گزارش من او را خوشحال کرده بود. از جایش بلند شد و در اتاق قدم زد. ناگهان ایستاد و گفت: «خیلی دوست ندارم از سفارت آنها در مسکو به‌عنوان یک کانال ارتباطی استفاده کنم، اما مشکل آنها را درک می‌کنم. ظاهرا آنجا یکی از معدود مکان‌هایی است که آنجا امکانات کامل دارند… امیدوارم دوستان فرانسوی شما تا پایان کل ماجرا همچنان محتاطانه رفتار کنند.

در‌این‌باره به او اطمینان دادم که او (کلود بورده) در زمان اشغال فرانسه هرگز چیزی را برای بازجویان گشتاپو فاش نکرد. ماجرای شام سفیرمان و روشی را که او سعی کرده بود اطلاعاتی در مورد مأموریت من استخراج کند، بازگو کردم. شاه خندید. سپس به من تبریک گفت: «تو کارت را بسیار خوب انجام دادی. می‌خواهم تو را در این کار نگه دارم. اما اکنون باید سفیرمان را در مسکو درگیر کنم تا زمانی که جانسون در مورد مکان مذاکرات «اصلی» تصمیم بگیرد. احتمالا آنجا ژنو خواهد بود… آیا به نیویورک برمی‌گردی؟» ضمن اینکه سرم را به نشان تأیید تکان می‌دادم لبخندی زد و گفت: «بسیار خب… به‌عنوان جایزه یک تعطیلات چند‌روزه در پاریس بگیر که در آنجا باید با بیش از یک خانم خوشگل آشنا باشی. همچنین از طرف من از بورده تشکر کن و هدیه را که صبح به خانه مادرت می‌فرستم به آنها بده»‌ (آن هدیه یک فرش ابریشم اصفهان با ابعاد متوسط بود.)

روز بعد به دیدار وزیر امور خارجه رفتم و به او اطلاع دادم که مأموریت ویژه اعلیحضرت تمام شده است و به من دستور داده‌اند که به نیویورک برگردم. وزیر گفت: «من می‌دانم. اعلیحضرت مرا از عملکرد شما آگاه کرده است. ایشان راضی هستند و به من دستور داده‌اند که از طرف ایشان یک پیام قدردانی در پرونده ویژه شما بگذارم. می‌خواهم به شما تبریک بگویم، شما وزارت امور خارجه را مفتخر کردید». از جایش بلند شد و مرا در آغوش گرفت که موجب حیرت من شد.  در مورد دیدار بعدی درباره مذاکرات ویتنام چیزی نشنیده‌ام. فقط متوجه شدم که سفیر ما در مسکو در ماه دسامبر سه بار به تهران سفر کرده بود. هرگز کانالی را که شاه برای ارتباط با پرزیدنت جانسون از آن استفاده می‌کرد، کشف نکردم. سفیر ما در واشنگتن را بی‌خبر گذاشته بودند. حدس می‌زدم که پرزیدنت جانسون باید یک مرد خاص (یا در این مورد، یک زن) در تهران داشته باشد.

به هر حال، در سال 1968، پرزیدنت جانسون ناگهان تصمیم گرفت برای یک دوره دیگر نامزد نشود. اعلامیه او در 31 اکتبر مبنی بر توقف بمباران ویتنام شمالی قطعا به مذاکرات محرمانه پس از ابتکار شاه مرتبط بود. دولت بعدی آمریکا (رئیس‌جمهور نیکسون) روند آن مذاکرات را ادامه نداد. وقتی دیدم دولت نیکسون تصمیم به ادامه جنگ و حتی گسترش آن گرفت به‌شدت ناامید شدم. تلفات طرف آمریکایی تا پیش از اینکه آن دولت به درگیری پایان دهد تقریبا دو برابر شد. حتی اکنون نیز نمی‌توانم درک کنم که چرا دولت‌های جدید تلاش‌های پیشینیان خود را در زمینه سیاست خارجی دنبال نمی‌کنند.

به هر حال، پس از مدتی که در ارتباط با ویتنام بودم، بارها درباره مسائلی با شاه دیدار داشتم اما او هرگز به آن مأموریت سرّی من اشاره‌ای نکرد. تصمیم گرفتم این قسمت از فعالیت‌های دیپلماتیک خود را بازگو کنم تا سابقه‌ای از تلاش پرزیدنت جانسون برای صلح بر جای بگذارم.

منبع:روزنامۀ شرق، سه شنبه 19 تیر 1403

————————————–

*این نوشته ترجمه مقاله زیر می‌باشد:

Fereydoun Hoveyda, A Contribution to History: My Secret Mission During Vietnam War, American Foreign Policy Interests, Volume 23, Number 4, 1 August 2001, pp. 243-252.

واژه Contribution به معنی سهم، مشارکت، کمک، اعانه…، در واقع نویسنده می‌خواهد آگاهی سرّی خود را در اختیار تاریخ قرار دهد.

2. هوبرت هامفری (1911-1978 م): سیاست‌مدار آمریکایی که از سال 1965 تا 1969 در دولت لیندون جانسون معاون رئیس‌جمهور بود. او نامزد حزب دموکرات در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1968 آمریکا بود که از ریچارد نیکسون نامزد جمهوری‌خواه شکست خورد.
3. Robert Dallek, Flawed Giant: Lyndon Johnson and His Time, 1961-1973 (oxford: oxford university press), 1998.
4. مهدی وکیل (؟-1286) تحصیل‌کرده حقوق در فرانسه بود. در سال 1306 به استخدام وزارت فرهنگ و هنر درآمد و در سال‌های پیش از جنگ جهانی دوم سرپرست امور دانشجویان در پاریس و سپس مستشار فرهنگی در آنجا بود. در سال 1959 ریاست دبیرخانه شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد را داشت و در دوره دوم وزارت علی‌اصغر حکمت (1337) به علت سابقه فرهنگی و آشنایی که با حکمت داشت از وزارت فرهنگ و هنر به وزارت امور خارجه انتقال یافت. بعد از انتقال به وزارت امور خارجه به‌عنوان نماینده دائم ایران در سازمان ملل متحد در نیویورک منصوب شد و 12 سال نماینده ایران در آن سازمان بود. آخرین سمت وی نیز سفارت در واتیکان (1354 تا 1355) بود. وی داماد رجبعلی منصور (نخست‌وزیر رضاشاه و محمدرضاشاه) بود و حسنعلی منصور (نخست‌وزیر محمدرضاشاه) برادر همسرش بود. مهدی وکیل متعلق به نسل پیش از جنگ جهانی دوم بود لذا زبان اول او فرانسه بود، البته به انگلیسی نیز تسلط کامل داشت. نطق‌های خود را در سازمان ملل متحد بیشتر به فرانسه ایراد می‌کرد و در امور بین‌المللی و سازمان ملل متحد تبحر داشت. او از نسلی کلاسیک بود؛ بسیار مبادی آداب، با شخصیتی رسمی. و تجربه کار در جامعه ملل را نیز داشت. شایان ذکر است که مهدی وکیل پس از تأسیس سازمان ملل متحد به دبیرخانه این سازمان پیوست و مدارج ترقی را در این نهاد بین‌المللی تا سمت معاونت دبیرکل طی کرد. مهدی وکیل و تقی نصر دو ایرانی بودند که در آن زمان، در دبیرخانه حائز رتبه D-1 بودند که عملا معادل پست معاونت دبیرکل به حساب می‌آمد.
5. فریدون هویدا مدت کوتاهی همسر «نوری»، خواهر حسنعلی منصور بود.
6. عباس آرام (1282-1363) علاوه بر تحصیلات مقدماتی، زبان انگلیسی را به خوبی فرا گرفت و در پلیس جنوب استخدام شد. تا پایان جنگ جهانی اول با درجه گروهبانی در آنجا بود و طی آشنایی با افسران هندی از آنان خواست کاری برای او در هند تدارک ببینند. در سال 1300 به هند رفت و ابتدا در یک تجارتخانه چای مشغول به کار شد و در سال 1302 به عنوان عضو محلی سرکنسولگری ایران در هند استخدام شد. در سال 1314 به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و در مأموریت لندن، دیپلم دوره مقدماتی اقتصاد گرفت. وی در دوران خدمت خود به مدیرکلی سیاسی و سفارت در توکیو، بغداد و لندن رسید و همچنین به عنوان وزیر امور خارجه انتخاب شد. بعد از پایان سفارت در لندن (1349) بازنشسته شد و پس از چندی به تصویب هیئت وزیران به‌عنوان اولین سفیر ایران به پکن اعزام شد. عباس آرام پس از انقلاب اسلامی دستگیر و قریب سه سال در بازداشت به سر برد و یک سال پس از آزادی درگذشت.

* جت‌لگ (Jet Lag) یا پرواز‌زدگی.

7. کلود بورده (1909-1996 م) نویسنده، روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار مبارز فرانسوی بود. تحصیلات خود را در فیزیک گذراند و در جنبش‌های مقاومت فرانسه بسیار فعال بود.
8. مای ون بو (1918-2002 م) سیاست‌مدار ویتنامی که فعالانه در جنبش‌های انقلابی به رهبری حزب کمونیست ویتنام شرکت کرد و سفیر جمهوری سوسیالیستی ویتنام در فرانسه، بلژیک، ایتالیا، هلند و لوکزامبورگ بود. وی در در سال 1973 در هیئت جمهوری دموکراتیک ویتنام برای امضای توافق‌نامه پاریس شرکت کرد.
9. مارتین انالز (1927-1991 م) فعال حقوق بشر انگلیسی که از سال 1968 تا 1980 دبیرکل عفو بین‌الملل بود. در طول تصدی انالز به عنوان دبیرکل، عفو بین‌الملل جایزه صلح نوبل، جایزه اراسموس و جایزه حقوق بشر سازمان ملل متحد را دریافت کرد.
10. هو شی مین (1890-1969 م) سیاست‌مدار و انقلابی اهل ویتنام که از سال 1945 تا 1955 نخست‌وزیر ویتنام شمالی و از سال 1945 تا 1969 رئیس‌جمهور ویتنام شمالی بود. او مارکسیست‌لنینیست و همچنین دبیرکل حزب کارگران ویتنام بود.

گزارش گمان شکن

تهمتن در زندان گوهردشت.

تهمینه در اتاق تمشیت.

          تفتان، پتوی کهنه برخود کشیده

قاف، سیما نهفته در مِه.

<><><> 

کمی آنسوتر

دهان هیئت دولت بوی کله پاچه و کپک می­دهد.

درمجلس دلقکان

نمایندگان با فتق ­های بادکرده چرت می­زنند.

کَشتی قاضی القضات دچار سونامی خون شده،

پهلوان کلیدر پاچه ­های یک روحانی را می­مالد!

احمد شاملو درگور خود می لرزد.

آوازخوانِ هی هی هَها هیهات،

نعرۀ عارفان را زیر پای تازیان می­ریزد.

عارف قزوینی

ساز خود می­ شکند،

گلوی خود می ­بُرد.

در اُم القرای جلادان

لایه ­ای پَهن از مِه لندن

بر سرزمین سیمرغ.

خرس سپیدِ سیبری، سیری­ ناپذیر

بر آتشگاه زرتشت پای می­کوبد.

کاوۀ آهنکوب در اوین ابن ابی طالب.

تهمینه در اتاق بازجویی.

البرز، سیما نهفته درمِه.

مونالیزا لبخندش را از چهرۀ مادرم برمی­دارد.

ولتر گلویش را به پدرم می ­بخشد.

من پر می­ کشم از شانۀ الوند.

<><><> 

در اتاق بازجویی

تهمینه تاق فتاده، تازیانه می­ خورد.

الله ابن عبدالله می ­پرسد:

– «نام؟!»

– «زایندۀ سهراب!»

– « نشانی؟!»

– « سرزمین اهورامزدا!»

امام زمان با تازیانۀ تازی می­ کوبدش.

اما،

بر چهره ­اش هر چه بیشتر اسید می­پاشد،

                                   زیباتر می­شود،

هرچه گلویش را بیشتر می­فشرد،

                                   خوش آواتر می­ خواند،

هرچه حدیث و آیه بر او می­پوشاند،

                                   برهنه­ تر می­شود،

هرچه بیشترش می­ کُشد،

                                   زنده­ تر می­شود!

<><><> 

اسپهبد افشین آذربرزین

کلید ایرانشهر را به اهریمن هدیه می­کند.

«ز کار تو، ویران شد آباد بوم!»

بازرگان در جایگاه بزرگمهر می ­نشیند،

بیضۀ اسلام را در بازی و مغازله می ­بازد.

پتیاره بنت عمر، عربی بلغور می­کند.

در برج میلاد

یک متشاعر، لوطی اش را به خنده وامی­ دارد.

آنسوترک

تهمتن بر تخت شکنجه.

بازجو با تسمۀ روسی می­کوبد و می­ گوید:

«اینجا خروس ­ها هم تخم می­گذارند پسر زال!

اینجا، ملت، امت می­شود!»

در گوهر دشت،

سیاوشی را در رستم می­جویند که به توران پناه برده،

و در توران، سیاوشی را می ­خواهند کُشت

که در دل رستم می طپد…

بر پرتگاهِ الوند، یک مرد آشوری

تنها کسی است که فارسی را

به پارسی سخن می­ گوید.

توس در گوهردشت،

تهمتن در چاهِ شغاد،

تفتان، سیما نهفته در خون.

جن ابن الله،

بسم الله می گوید و ترسخورده،

در فرودگاه تهران،

چمدان پراز خبره­ایش را تحویل می ­دهد

یارانه ­اش را می­ گیرد، دیزی­ اش را می­خورد

به اروپا برمی­ گردد!

شاعران گلخانه ­ای، مداح دلاراند

ملخ ها در حوزۀ هنری تخم ریزی کرده اند.

نویسندگانِ تواب،

تالار وحشت را جارو می ­زنند تا وزیران بیایند.

خدا درخشتک رئیس جمهور، بوی گند گرفته

بازیگران سینما در آغوش هیئت دولت از هوش رفته­ اند.

دشت پر از گوهر،

اینجا گوهردشت است.

خورشید دوباره زاده می­ شود

تا بر سپیدجامگان بدرخشد.

سیمرغ، آنسوی دریچۀ سلول

بُرشی از آوازش را به سوی تهمتن می­ افکند

زمان از پله­ های نامرئی تا آستان دریچه بالا می آید

پرسیمرغ را به درون می اندازد.

<><><> 

فشرده شبی­ ست سنگین گذر

که حضرت جبرئیل اش بر سرزمین سیمرغ افکنده.

گاهی به ناگهان، چیزی میان هوا برق می ­زند.

یکی می­ گوید: «شمشیر امام زمان است!»

دیگری:«جبرئیل برای رهبر آیه آورده!»

آن دیگری: «سفینۀ جاسوسی شیطان است!»

و کمتر کسی است که بداند

این بابک است که گاهی به ناگهان و گاهی بگاهان

از سبلان فرومی تابد

با ستاره­ای رخشان در دستانش!

زمستان 1392

سرو، سفید، و سرخ نام رمان یا گزارشی روایی و داستانی درباره محمدعلی فروغی شخصیت تاریخی و فرهنگی و سیاستمداری است که از سطح فرهنگی جامعه و دولتمردان معاصر خودش جلوتر بود. کتاب به قلم جهانگیر شهلایی، نشر چترنگ ، در واقع به تحلیل روانی و رؤیایی نویسنده از آنچه در آن بیست روز، در فاصله سوم تا بیست و پنجم شهریور 1320 بر فروغی گذشت، می‌پردازد. یعنی از روزی که ایران از شمال و جنوب به اشغال نیروهای روس و انگلیس در آمد تا روزی که به سلطنت رضاشاه پایان داده شد. روزهایی که کشور و سیاستمدارانِ مقهور اقتدار رضاشاه، ناگهان با بن بست و خطر فروپاشی کشور مواجه می‌شوند، و در استیصال و نومیدانه در انتظار آن بودند که رضاشاه، دیکتاتوری که تا کنون تصمیم گیری در باره همه چیز را در اختیار خود گرفته بود برایشان چاره ای اندیشد. گویی خودشان عادت به چاره جویی را از دست داده بودند؛ و او، که در مقابل هرگونه سرکشی متکی و متوسل به قدرت نظامی ارتشی بود که خودش بنیان نهاده بود، اکنون به جای متجاسرین و گردنکشان قومی و منطقه ای، در جنگ جهانی بزرگ، با وجود ادعای بیطرفی، مورد تجاوز زمینی و هوایی متفقین اروپایی قرار گرفته بود، که با طرف مورد علاقه او یعنی آلمان نازی درگیر جنگی بر سر  بودن یا نبودن بودند. لذا تصمیم درباره مقابله با آنان برای ایران نیز رنگ بودن یا نبودن به خود می‌گرفت.

آنها در جنگ بزرگ خودشان اهداف متقابلی داشتند، شامل طمع ارضی و توسعه طلبی ایدئولوژیک و دفاع متقابل، که برایشان رنگ مرگ و زندگی زندگی داشت. ایران که صرفا اسیر جغرافیای خود برای برآوردن نیاز حیاتی تدارکاتی آنان بود و چنان اهداف و امیدهایی را نیز در اندیشه نداشت، ورود به جنگ آنان و با نتیجه ویرانگر محتوم فقط آنچه را که با بیست سال تحمل دشواری و رنج به امید آینده فراهم کرده بود از میان می‌برد.

رضاشاه دستور عدم مقاومت داده بود، و این دستور توسط وزارت جنگ و فرماندگان نظامی به صورت مرخص کردن سربازان وظیفه مشغول به خدمت و تخلیه پادگان‌ها اجرا شده و مسائل امنیتی خطیری پدید آورده وموجب خشم او شده بود. در چنین وضعیتی متفقین به پیشرفت خود ادامه می‌دادند، آنها خواهان چیزی بیش از عدم مقاومت بودند. بن بست بود و همین و رجال مستأصل بودند. از دست آنان کاری ساخته نبود!

باز هم رضا شاه باید خودش تصمیم می‌گرفت. باید پا روی غرور و خودکامگی می‌گذاشت و به سراغ همان کسی می‌رفت که روزی از دست او تاج بر سر گذاشته بود و برنامه‌های توسعه را با کمک تیمی از سیاستمداران کاردان پیش برده بود. اکنون آن تیم را خودش متلاشی کرده، و از تفکر لیبرالی او به نظم آهنین ناسیونال سوسیالیستی و نظامیگری ژرمانوفیل روی آورده و نخست وزیرش فروغی را برکنار کرده  و برنامه توسعه دکتر شاخت را که متین دفتری جوان او را با ایران آورده بود به اجرا گذاشته بود. برنامه ای که با موفقیت هم پیش می‌رفت، اما ناگهان سرکنگبین صفرا نمود!

با آغاز جنگ جهانی دوم آرایش صحنه شطرنج به زیان او بر هم خورد. تا زمانی که هیتلر با استالین متحد بود و لهستان را برادروار میان خودشان تقسیم کرده بودند باکی نبود. اما وقتی هیتلر در اول تیر 1320 به احمقانه ترین اشتباه تاریخی خود دست زد و در عملیات «باباروسا» به لهستان حمله کرد و فردای آن روز روسیه در جنگ با آلمان به متفقین پیوست، ناگهان چینش سواران صحنه شطرنج او به زیانش تغییر کرد. انگلیس‌ها فورا دست به کار شدند، هم روسیه و هم انگلیس برای پیروزی خود و دور کردن دست آلمان از نفت قفقاز و حفاظت از نفت ایران نیاز به دو چیز داشتند: نخست در اختیار گرفتن کریدور و راه آهن ایران که پل پیروزی شد و دوم حذف رضاشاه.

حضور کارشناسان آلمانی در ایران بهانه بود. در سوم شهریور فقط دو ماه از ورود روسیه به جنگ گذشته بود که حمله به ایران آغاز شد. اکنون رضا شاه نیاز به تصمیم و اقدامی داشت که از خودش بر نمی‌آمد. خودش به خانه فروغی تلفن کرد. او را که بیمار هم بود فرا خواند. برایش ماشین فرستاد. با دشمن خود دست داد، از او کمک خواست. وقتی فروغی به خانه بازگشت برادرش پرخاش کرد که وقتی کارها را خراب می کنند، مسؤولیت را به گردن تو می‌اندازند! چرا قبول کردی؟ پاسخ فروغی این بود که عمری از این ملت حقوق و شغل و احترام گرفته و به همه جا رسیده ام، اکنون زمان ادای دین است، زمان نام و ننگ نیست!

نخست وزیر ایران اشغالی شد. قدم اول این بود که کشور اشغال شده را از حالت اشغال درآورد. دیگر اینکه هزینه‌ها را از گردن ایران فقیر بردارد، سوم اینکه خروج آنان پس از جنگ تضمین شود و چهارم اینکه قدم به قدم آخرین مانع را رفع کند. برای آغاز باید به متفقین می‌پیوست و روابط با کشورهای محور را قطع می‌کرد. بدین ترتیب با امضای قرارداد سه جانبه ایران و شوروی و انگلیس، ایران به متفقین پیوست و حضور نظامیان و هزینه آنان تابع توافق سه جانبه قبول و تضمین شد که نیروهای متفقین پس از پایان جنگ بیدرنگ ایران را ترک کنند. اما مانع دیگر استعفای رضا شاه بود، و جانشین او. انگلیسی‌ها در صدد بازگرداند فرزند و حتی نوه محمد حسن میرزای قاجار ولیعهد احمدشاه برآمدند. فروغی پیشنهاد ریاست جمهوری خود را به مصلحت کشور ندانست.

بیست روز التهاب موضوع این کتاب است، تا رضا شاه دانست که باید برود، در 25 شهریور فروغی استعفانامه رضا شاه را نوشت، همان روز رضاشاه از تهران به طرف اصفهان و بندر عباس حرکت کرد و راهی تبعید شد. ولیعهد و جانشین او فردایش در مجلس ادای سوگند کرد. استقلال ایران حفظ شد.

شهلایی در این کتاب احساسات متناقض فروغی را حدس می زند. چگونه در آن روزهای دشوار با پدرش با همسر از دست رفته و عزیزیش، با دوستان به فنا رفته اش داور و تیمورتاش و همچنین با همکار قدیمی و وزرای کنونی‌اش گلشائیان و جواد عامری در شرایطی سوررئالیستی مشورت و جدل می‌کند. خارج از متن واقعیت تاریخی دو شخص را به حضور می‌پذیرد، دکتر منشی زاده که سال‌ها بعد رهبر حزب فاشیست سومکا می‌شود، و جعفر پیشه وری وزیر دولت جمهوری شوروی گیلان و نخست وزیر دولت خود خوانده فرقه دموکرات. آنها را که نمادهای راست و چپ افراطی بودند، از خود میراند.که نماد جایگاه لیبرال خودش است. کتاب هم روال تاریخی دارد و هم جنبه‌های نمادی و شاید جلوه های سوررئالیستی.

فروغی تا انتخابات مجلس بعدی در سال بعد به کار ادامه داد. در مجلس بعدی رأی اعتماد به او از اکثریت ناچیزی برخوردار شد، به همین دلیل آن را برای خدمت در آن شرایط خطیر کافی ندانست و نخست وزیری را نپذیرفت.  مأموریت تاریخی اش به پایان رسیده بود.  سفیر ایران در آمریکا شد. اما پیش از سفر در اثر سکته قلبی در 67 سالگی درگذشت!

روزنامه اعتماد/  پنجشنبه 31 خرداد 1403/ص1 و آخر

در همین باره:

فروغی در ظلمات،(بخش نخست)،علی میرفطروس

صداهای روشن ، علی میرفطروس

زبان بلخ و بامیان

برگرفته از سخنرانی فریدون مجلسی/ رونمایی از ویژه نامۀ شکوه هرات

(دایرةالمعارف ایرانشناسی / 19 اردیبهشت 1403  / با همکاری هفته نامه نیمروز)

توانمندی‌ ادبی زبان فارسی این زمینه را فراهم کرد تا تدریجا زبان معیار برای مردمی‌ شود که به واسطه تفاوت‌های لهجه‌ای و زبانی، توان ارتباط برقرار کردن با یکدیگر را نداشتند. عصر سامانیان در نیمه نخست قرن چهارم هجری، دوران شکوفایی و نوزایی زبان و ادب فارسی است. امیران آل سامان از دهقانان ایرانی و اشراف خراسان بودند. خراسانی که همواره در دست والیان عرب و دچار هرج و مرج و آشفتگی بود در زمان سامانیان به امنیت، آرامش و رفاهی بی‌سابقه دست یافت. پایبندی این خاندان به سنت‌های کهن ایرانی و حمایت از عالمان و دانشمندان، موجب رشد و شکوفایی علم و فرهنگ و پرورش دانشمندان در خراسان بزرگ شد. زبان فارسی در این دوره، زندگی را از سر می‌گیرد و بازار آثار منظوم و منثور فارسی و ترجمه آثار علمی و ادبی به این زبان رونق و گسترش بسیار می‌یابد. اروپاییان این دوره را «رنسانس» یا عصر طلایی شعر و ادب فارسی نامیده‌اند.   صفاریان نخستین حکومت ایرانی بودند که به اهمیت زبان فارسی پی بردند و آن را وسیله‌ای برای حفظ وحدت قومی و ملی ایرانیان قرار دادند، اما این فرمانروایان روشن‌رأی سامانی بودند که پس از برقراری وحدت سیاسی در ماوراء‌النهر و خراسان، برای انسجام و استمرار این وحدت به ایجاد نظام دیوانی متمرکزی که زبان فارسی، زبان اصلی و محوری آن بود همت گماشتند. 

زبان ایران شرقی

فریدون مجلسی، نویسنده، مترجم و پژوهشگر درباره زبانی که ما امروز به آن سخن می‌گوییم، می‌گوید: آقای اشرف غنی، رئیس‌جمهور وقت افغانستان در یکی از سخنرانی‌هایش فریاد می‌کشید و می ‌گفت که ایرانی‌ها خودشان این زبان فارسی را از ما دزدیده‌اند!کلمه دزدی را قبول ندارم. بله، این زبانی که ما امروز سخن می‌گوییم زبان بلخ و بامیان و زبان ایران شرقی است. منظور از بلخ و بامیان، «خراسان» است؛ خراسانی که شامل بلخ و بامیان، بخارا، طوس، نیشابور، هرات و… می‌شود که در قرن چهارم هجری به اوج شکوفایی فرهنگی، علمی و دانش‌پژوهی خود رسیده بود.  اگر نواهای پارسی کهن را شنیده باشید می‌بینید چه سعادتی داشته‌ایم که در بین دو زبان شرقی و غربی، زبان شرقی نصیب ایران امروز ما شد و چه زیبا! هیچ زبان دیگری در ادبیات و به‌ویژه شعر به پای آن نمی‌رسد. 

زبان معیار

این پژوهشگر می‌گوید: باززایی و رنسانس در زبان فارسی از شرق آغاز شد؛ ابتدا به وسیله یعقوب لیث در سیستان در دوره صفاریان و بالاخره توسط اولین دولت بزرگ ایرانی، سامانیان که از خراسان برخاستند و زبان و لهجه آن‌ها زبان معیار شد. زبان‌ها بسیار متفرق و گوناگون بودند. توانمندی‌ ادبی زبان فارسی این زمینه را فراهم کرد تا تدریجا زبان معیار برای مردمی‌ شود که به واسطه تفاوت‌های لهجه‌ای و زبانی، توان ارتباط برقرار کردن با یکدیگر را نداشتند که البته شعرا در این میان نقش مهمی ایفا کردند. 

فریدون مجلسی می‌افزاید: حکومت‌ها غالبا قبیله‌ای بودند، سامانیان اولین حکومت ایرانی بود که قبیله نداشت. ایرانی‌ها خیلی زود مدنی ‌شدند و آن وابستگی‌های قومی و قبیله‌ای که یک مرحله عقب‌تر از مدنیت است در بینشان وجود نداشت، به همین دلیل از ترک‌ها شکست خوردند. ترکان که از پارت‌ها و پارس‌ها جنگاورتر بودند به عنوان سرباز در سپاه استخدام می‌شدند. سرانجام یکی از این سربازان (سلطان محمود غزنوی) به واسطه وابستگی‌های قومی و قبیله‌ای و جنگ‌آوری با یک کودتا حکومت را از سامانیان تحویل می‌گیرد. 

 مگر سلطان محمود زبان دیگری به جز فارسی می‌توانست برای حکومت خود برگزیند؟ صدها شاعر در خانه، دربار و درگاه این شاه ترک حضور داشتند. ضمنا ترکان به علت پراکندگی قبایل و گوناگونی لهجه‌‌ای نمی‌توانستند با یکدیگر صحبت کنند، بنابراین نیاز به یک زبان مشترک داشتند. فارسی، زبان دوستی و پیونددهنده همه زبان‌ها و لهجه‌های گوناگون شد. 

ترکان و گسترش زبان فارسی 

فریدون مجلسی می‌گوید: زبان دولت سامانی به غزنویان به ارث می‌رسد و پس از آن به سلجوقیان و خوارزمشاهیان. با انتقال پایتخت به اصفهان توسط سلجوقیان، این زبان شد زبان رسمی یک دولت بزرگ ایرانی نه یک دولت محلی. دولت‌های محلی مثل آل زیار و آل بویه پیش از آن سعی کردند این زبان را به عنوان زبان دیوانی رایج کنند اما نتوانستند آن را در سراسر کشور گسترش دهند. 

در دوره سلجوقیان این زبان از حلب تا کاشغر (شمال غرب چین) زبان دیوانی است و مردم به زبان فارسی با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. آمدن ابن‌سینا به اصفهان به دعوت امرای دیلمی بود، چرا که ناچار بودند از دانشمندان فارسی‌زبان حمایت کنند. بزرگ‌ترین وزیر سلجوقی، خواجه نظام الملک طوسی، صاحب سیاست‌نامه و دانشمند بزرگ دربار، خیام نیشابوری است. 
همین ترکان سلجوقی هستند که زبان فارسی را به قونیه می‌برند. در حمله مغول، مولوی و خانواده‌اش از خراسان رانده می‌شوند و به ایران کنونی می‌آیند، سپس به حلب و سوریه می‌روند و از آنجا راهی قونیه می‌شوند، در قونیه همان زبان بلخ رایج است، گویا در خانه خود هستند. توسط چه کسانی زبان فارسی به آنجا رفته است؟ توسط فرامرز، کیکاوس، قباد اول، قباد دوم و… پادشاهان سلجوقی روم که اسامی شاهنامه‌ای را برای خود برگزیده‌اند، آن هم در منطقه‌ای که چند زبان بومی مثل کردی، آسوری، عربی و ترکی رایج بود. زبان دیوانی همواره فارسی بوده است و همین اهمیت دادن دیوان به زبان فارسی به توسعه آن می‌افزاید. 

وی خاطرنشان می‌کند: امیر تیمور گورکانی، ایران را درنوردید اما با زبان فارسی به احترام رفتار کرد. تیمور، زبان درباری و دیوانی‌اش فارسی است. نامه‌ها و مکاتبات تیمور موجود است که تمام به فارسی می‌باشد. بعد از او جانشین تیمور، همایون بابر هندوستان را فتح می‌کند و زبان دربار گورکانی هند، زبان فارسی می‌شود. طی قرونی که گورکانیان در هند حکومت می‌کردند زبان دیوانی، فارسی است. 

نامه فاتح قسطنطنیه به پادشاه ایران

این پژوهشگر می‌گوید: محمد فاتح، فتح‌نامه قسطنطنیه را به زبان فارسی می‌فرستد برای پادشاه ترک ایرانی که هر دو فرمانروا به زبان فارسی مکاتبه و حکومت می‌کردند. 

جهانشاه قراقویونلو، بزرگ‌ترین پادشاه قبل از صفویه و بعد از سلجوقی محسوب می‌شود. جهانشاه به جز فارسی با زبان دیگری مکاتبه نمی‌کرد. حتی هنگامی که پسرش علیه او شورش می‌کند بین پدر و پسر مکاتباتی صورت می‌گیرد، نه به زبان فارسی بلکه به شعر فارسی در سبک خراسانی. 
زبان فارسی، زبان دیوانی و درباری سلاطین عثمانی بود و پادشاهان عثمانی به فارسی شعر می‌سرودند که چندین دیوان شعر به زبان فارسی از آن‌ها به یادگار مانده است. 

در دوران حکومت عثمانی، زبان رسمی دیوان فارسی بود اما زبان اردو (لشکریان) ترکی بود و در سپاه ایران هم ترکی نفوذ بسیار داشت. با ضعیف شدن حکومت ایران آن هم طی 400 سال به تدریج از اهمیت زبان فارسی کاسته شد. 

با آغاز قرن بیستم، ترکی زبان رسمی قسطنطنیه می‌شود، اما چون تعداد کردها که جمعیت بومی آنجا را تشکیل می‌دادند زیاد بود، ترکان در مقابل آن‌ها مهاجر محسوب می‌شدند و اهمیت زبان فارسی تا مدت‌ها ادامه داشت. 

تأثیر حملۀ اعراب بر زبان فارسی 

آیا با حمله اعراب به ایران، زبان مردم ایران عربی شد؟ آقای مجلسی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: زبان ما عربی نشد، اگر شده بود ما هم مثل سوریه، مصر، لبنان و سرزمین‌های غیرعربی، عرب شده بودیم. زبان عربی بسیار نفوذ کرده بود و فقط نفوذ این زبان نبود، بلکه اقوامی از عربستان و یمن یه ایران کوچ کردند و ساکن خراسان، مرو و خیوه شدند. مثلا خانواده اسدالله علم از زمامداران رژیم گذشته از عشیره خزیمه از آن جمله‌اند که به ایران کوچ داده شدند. هنوز هم کلمات عربی درخراسان رواج دارد ولی در طول زمان، زبان عرب‌هایی که به ایران کوچ داده شده بودند فارسی شد.  طی دو قرن حکومت عباسیان، برخی از دانشمندان ما برای این که بتوانند با دانشمندان سرزمین گسترده خلیفه عباسی ارتباط بیشتری داشته باشند زبان علمیشان برای چندین دهه به عربی گرایش پیدا کرد، اما ادب وقتی فارسی شد در علوم دیگر هم نفوذ کرد و آن دوران سپری شد. مادر زبان، ادبیات است. 

منبع:روزنامه اطلاعات/ پنجشنبه 17 خرداد 1403

در همین باره:

زبان فارسی و حکومتهای ترکان،استادجلال متینی

استاد شفیعی کدکنی و زبان فارسی از زبان

 سیاست و زبان فارسی،فریدون مجلسی

مفهوم ایران،وطن،زبان فارسی و هویّت ملّی،علی میرفطروس

در ۵ ژوئن۲۰۲۴= ۱۶ خرداد ۱۴۰۳ هومن آذرکلاه،هنرمند بزرگ و خوشنام  تآتر ایران چشم از جهان فروبست.او از نمایندگان برجستۀ تآتر نوین ایران بود که پیش از انقلاب اسلامی با شرکت در نمابشنامه هائی به کارگردانی رکن‌الدین خسروی درخشید از جمله در «استثناء و قاعده» (برتولت برشت) و «گوشه‌نشینان آلتونا» (ژان پل سارتر).

آوار سهمگین انقلاب اسلامی  تآتر ایران را نیز دچار آسیب های سهمگین ساخت و لذا،هومن آذرکلاه در ۱۳۶۱مجبور به جلای وطن گردید. در پاریس او با حضور در نمایشنامۀ«اتللو در سر زمین عجایب»نوشتۀ دکتر غلامحسین ساعدی (به کارگردانی ناصر رحمانی نژاد) بار دیگر توان و ظرفیّت درخشان خویش را نمایان ساخت؛نمایشنامه ای که بطوری حیرت انگیزی آیندۀ تاریک تآتر ایران را نمایان کرده بود…دریغا که زندگی در تبعید و فقدان امکانات نمایشی اجازه نداد تا بسیاری از ظرفیّت های هنری هومن آذرکلاه  آشکار گردد. از جمله کارهای دیگر او حضور در نمایشنامه های زیر بود:

«یادداشت‌های یک دیوانه»،«در انتظار سحر»،«رستمی دیگر»،«مرگ و دوشیزه»و«داستان دو مرد»…با اینهمه،ادب، ایراندوستی و فروتنی هومن آذرکلاه  بهترین صحنه های زندگی او بود. 

خاموشی نابهنگام هومن آذرکلاه را به جامعۀ هنری ایران و خصوصاً به بنفشۀ آذرکلاه(مسعودی)و هنرمند برجسته و محبوب ناصر مسعودی تسلیت می گوئیم.    یادش سبز باد!

صحنه‌ای از نمایشنامه‌ «مرگ و دوشیزه» با بازی هومن آذرکلاه

عکس از بنفشۀ مسعودی(آذرکلاه)

بیانیۀ کانون نویسندگان ایران

قتل مهسا (ژینا) امینی در شهریور ۱۴۰۱ موج‌ دیگری از جنبش اعتراضی و آزادی‌خواهانه‌ی مردم را به راه انداخت، فرازی شد از دهه‌ها مبارزه و «زن، زندگی، آزادی» نام گرفت. زنان روسری‌سوزان به راه انداختند و پرچم‌دار شدند، دانشجویان و دانش‌آموزان مقاومتی فراموش‌نشدنی را رقم زدند و فریاد آزادی‌خواهی و ضرورت تحقق آزادی بیان از گوشه‌گوشه‌ی کشور به گوش رسید. بازداشت‌های بی‌شمار و گستردگی اعتراض‌های عمومی سبب شد که حکومت وادار به نمایش «عفو» شود، گشت‌های ارشاد را از خیابان‌ها جمع کند و به مدد بازوهای تبلیغاتی‌اش خبر از «سهل‌گیری» بدهد.

قریب به دوسال از جنبش «زن، زندگی، آزادی» گذشته، به‌ظاهر آب‌ها از آسیاب افتاده و موج‌ دیگری از اعتراض‌های عمومی فروکش کرده است. حکومت در این دو سال ذره‌ای از سرکوب‌گری خود نکاسته و اکنون نیز بار دیگر شمشیر را از رو بسته تا مبادا «خدای دهه‌ی شصت» از یادها برود؛ گشت‌های ارشاد به خیابان‌ها بازگشته‌اند و علاوه بر ضرب و جرح، پتوپیچ کردن را هم به برنامه‌های خود افزوده‌اند تا «طرح نور» بی‌هیچ درز و روزنی بر زنان آوار شود و روزگارشان را سیاه کند. فضای دانشگاه‌ها بیش از پیش پادگانی شده است و تصفیه‌ها و اخراج‌ها هم‌چنان ادامه دارد؛ آخرین نمونه‌‌اش حبس زنان دانشجوی‌ دانشگاه خواجه ‌نصیر که به بهانه‌ی تن ندادن به «حجاب اجباری» از ورود به دانشگاه و خروج از خوابگاه منع شده‌اند و این‌چنین دانشگاه به زندان برخی از آنان بدل شده است.

بازداشت‌ و احضار کاربران شبکه‌های اجتماعی هم‌چنان ادامه دارد و تا کنون صفحه‌های بسیاری «به حکم دادستانی» مسدود شده‌اند؛ خواه به بهانه‌ی انتشار تصاویری با پوشش اختیاری، خواه به بهانه‌ی انتشار مطالبی در اعتراض به وضعیت موجود و خواه به بهانه‌ی «جریحه‌دار کردن افکار عمومی» آن‌جا که مردمی احساس خودشان را در خصوص واقعه‌ای بیان کرده‌اند. چنان‌که اخیرا شماری از مردم به دلیل بیان‌کردن احساس‌شان در باب مرگ ابراهیم رئیسی بازداشت شده‌اند. به این موارد باید تعقیب و آزار مداوم فعالان صنفی و مدنی را هم افزود، و نیز آزار زندانیان سیاسی و عقیدتی و خانواده‌های آنان را که همه و همه حکایت از خفقانی روزافزون دارند.

آنان که نباید آزادانه بیاندیشند، بگویند و بنویسند، بپوشند، اعتراض کنند، حق‌شان را بخواهند و احساس‌شان را بیان کنند عملا با کالبد بی‌جان زندگی سروکار دارند و تنها به‌شکل آمار و عدد در شمار زندگان می‌آیند. حکومت نیز همین نیست‌ونابود شدن را می‌خواهد؛ مردمانِ آزادی‌خواه را‌ گاه «خس و خاشاک‌»، گاه «اغتشاش‌گر»، گاه «معاند» و گاه «عوامل بیگانه» می‌نامد و همواره در تدارک تحمیل سکوت و سکون بر آنان است.

این خفقان گلوی مردمی‌ را می‌فشارد که هم‌زمان استخوان‌هایشان زیر بار فشارهای اقتصادی در حال خرد شدن است؛ مردمی‌که حتی به گواه آمارهای حکومتی روز به روز فقیرتر می‌شوند و بیش از پیش در تامین نان و آب و سرپناه خود درمی‌مانند. و مگر بدون سرکوب آزادی بیان، بدون پتوپیچ‌کردن و ربودن زنان، بدون فشار روزافزون بر کارگران و دانشجویان و بدون انباشتن زندان‌ها از مردمان معترض می‌شود به فساد سازمان‌یافته و انقیاد و استثمار ادامه داد؟ از همین روست که دهان نمایندگان و ماموران حکومت نیز تنها به قصد تهدید و ارعاب باز می‌شود و آنان بی‌وقفه تداوم خفقان را نوید می‌دهند، تا این‌چنین راه نفس‌کشیدنِ مردمان بسته و راه جولان تبه‌کاران و اختلاس‌گران باز بماند. چنان‌که اخیرا یکی از آنان گفته است «نظام باید سنگر حجاب را پس بگیرد».

همین استعاره‌ی «سنگر» نشان می‌دهد که حکومت همواره خود را در جنگ مداوم با زنان و مردم می‌بیند. مردمی‌که «دشمن»‌اند و سرکوب‌گران باید در خیابان‌ها، دانشگاه‌ها، صفوف اعتراضات صنفی و معیشتی، در خانه‌هایشان و حتی در زندان‌ها حساب‌شان را برسند. اما ناگفته پیداست که این تهدیدها، جز تکرار عبث تقلایی چهل‌وچندساله، گویای شکستی تمام عیار نیز هست و اقرار به این‌که آن «سنگر» پیش‌تر فتح شده است، چنان‌که سنگرهای بسیار دیگر. انزجار و خشم عمومی از سرکوب‌گری حکومت در کوچه‌ و خیابان‌، و نیز پشت سد سانسور و در شبکه‌های اجتماعی خود نمایان‌گر همین شکست است. اگرچه حکومت عزم خود را جزم کرده تا به ضرب و زور یا به‌مدد کارناوال‌هایش این خشم و انزجار را مدفون کند، اما تاریخ جنبش‌ها و خیزش‌های مردمی گواه آن است که آزادی‌خواهی همواره زنده‌ می‌ماند و سر بر می‌آورد، حتی اگر در فراز و فرودهایش آزادی‌خواهان بسیاری به خون کشیده شوند و به خاک افتند.

اکنون نیز مبارزه‌ی هرروزه‌ی زنان، تداوم  مقاومت دانشجویان، استمرار اعتراض‌های معیشتی کارگران و بازنشستگان و واکنش‌های گسترده‌ی مردم در شبکه‌های اجتماعی، به‌رغم سانسور و محدویت‌های اینترنت، گواه تداوم آزادی‌خواهی است. و بی‌تردید باید اذعان کرد که در این‌ راه پر نشیب و فراز حضور و پایداری زنان همواره به‌شکلی مضاعف اثرگذار بوده است. زنان به‌رغم سال‌ها سرکوب سیستماتیک، منع و تبعیض سازمان‌یافته و پایمال‌ شدن بدیهی‌ترین حقوق‌شان هرگز از حضور در عرصه‌های اجتماعی و اعلام خواسته‌هایشان پا پس نکشیده‌اند و این روزها نیز هر زن‌ که با پوشش اختیاری قدم به کوچه‌ها و خیابان‌ها می‌گذارد نماد این مقاومت و پایداری است.

کانون نویسندگان ایران همواره بر حق آزادی بیان بی‌هیچ حصر و استثنا برای همگان پای فشرده است. اکنون نیز به حکم همین اصل بنیادین منشور خود، ضمن حمایت از خواسته‌های زنان، سرکوب آزادی بیان از سوی حکومت را محکوم می‌کند و تمامی نویسندگان، روزنامه‌نگاران و هنرمندان آزادی‌خواه را فرامی‌خواند تا هرچه بیش‌تر پژواک صدای مردم معترض و تحت سرکوب باشند.

کانون نویسندگان ایران
۱۶ خرداد ۱۴۰۳

بخش نخست

بخش دوم

* حلّاج در سیاست دستی بلند داشت و رسالاتی به نامِ «آداب الوزراء» و «سياست» نوشته بود که به سران و سرداران عبّاسی اهداء نموده بود از جمله به حسین بن حمدان عامل کودتا علیه خلیفۀ عبّاسی.

* جلوه هائی از عقاید حلّاج را در آئین ها و عقاید میترائی ، مانوی ، ایزدی ها و اهل حقّ(یارسان ها) می توان دید.

***

کهن ترین سند در بارۀ حلّاج!

   صد سال پس از قتل حلّاج ابن باکویه شیرازی از زبان حمد (پسر حلّاج) به زندگی حلّاج اشاره کرده است.[۱] ابن باکویه ابتداء از شاگردان ابن خفیف شیرازی و سپس شاگرد و جانشین عبدالرحمن سُلَمی مؤلّف طبقات الصوفیّه بود^[۲]. عبدالرحمن سُلَمی(درگذشت سال۴۱۲ /۱۰۲۲) از مشایخ معروف صوفیّه در نیشابور و از نخستین گردآورندگان روایات مربوط به حلّاج بود.[۳] روایت ابن باکویه چه بسا که به توصیۀ سُلَمی صورت گرفته باشد. ابن باکویه به ظاهرِ شرع معتقد و « او را بر سماع و رقصِ ابوسعید ابوالخیر انکاری عظیم بود.»^[۴]

  چندی بعد، روایت ابن باکویه توسط خطیب بغدادی (درگذشت ۴۶۳ /۱۰۷۱) بازنویسی و تکرار شد^[۵] و به عنوان«کهن ترین سند در بارۀ زندگی حلّاج» مورد استناد ماسینیون قرار گرفت.^[۶] ماسینیون به روایات عبدالرحمن سُلَمی و این باکویه اعتبار اساسی داده در حالیکه تحقیقات نشان می دهند که بسیاری از روایات سُلَمی و ابن باکویه فاقد اعتبارند.^[۷] از جمله:حمد (پسر حلّاج) در آخرین سال زندانِ حلّاج (۳۰۹/ ۹۲۲)هیجده ساله بود و بسیاری از سخنان پدرش را نمی فهمید^[۸] از این گذشته،با توجه به سالِ فوتِ ابن باکویه (۴۴۲‌ /۱۰۵۰) حمد در آن زمان می بایست بیش از ۱۰۰سال عُمر کرده باشد! ماسینیون با آنکه روایت ابن باکویه را  پایۀ کارِ خود قرار داده اصالت و اعتبار آن را چنین مورد تردید قرار داده است:

– «…اگر- واقعاً – حمدی وجود داشته که چنین طولانی تا زمان ابن باکویه زیسته باشد،چندان حقیقی نمی نماید که ابن باکویه شخصاً حمد را ملاقات کرده باشد و لذا،بنظر می رسد که او – خود – بی هیچ پروائی حکایاتی در دهانِ حمد گذاشته است.»^[۹]

آثارِ حلّاج

 ماسینیون معتقد است:

-«حلّاج نه یک بدعتگذار دینی بود و نه یک مدّعی سیاسی. او مسلمانِ مؤمنى بود كه حتّی در برابر قوانينِ عرفىِ دولت هم  سرِ تسليم فرود آورده بود.»^[۱۰]

در حالیکه حلّاج پس از تَرکِ خرقۀ صوفیانه بیشتر با «ابن الدنیا»(مردان دنیا) معاشرت می کرد و نسبت به مسائل سیاسی – اجتماعیِ عصرش حسّاس بود. او در سیاست دستی بلند داشت چندانکه رساله ای به نام  آداب الوزراء نوشته بود که علی بن عیسی بن جرّاح، وزیر خلیفه،آنرا در صندوقچۀ اوراق دولتی حفظ کرده بود.^[۱۱]  حلّاج رسالات دیگری به نام السياسة و الخُلفاء و الاُمراء تألیف کرده بود.^[۱۲] او رسالۀ  الدُرّه را به یکی از سردارانِ بزرگ خلیفه به نام نصر قشوری تقدیم کرد که به «فضل و خِرَد شُهره بود»^[۱۳] حلّاج رسالۀ السیاسة را نیز به حسین بن حمدان عامل اصلی کودتا علیه خلیفۀ عبّاسی اهداء نموده بود.^[۱۴] دریغا که این رسالات با قتل فجیع حلّاج نابود شدند. ^[۱۵]

به قول عطار نیشابوری:

-«حلّاج را تصانيف بسيار است و صحبتى و فصاحتى و بلاغتى داشت كه كس نداشت، و وقتى و نظرى و فراستى داشت كه كس را نبود.»^[۱۶]

 ابن نديم ۴۷ جلد از آثار و رسالات حلّاج را نام برده است.^[۱۷]

هُجويرى می گوید:

-«… من ۵۰ پاره تأليف حلّاج را بديدم اندر بغداد و نواحى آن و بعضى به خوزستان و فارس و خراسان…و من گروهی دیدم از مَلاحِده به بغداد و نواحی آن که دعوی تَوَلَّی'(دوستی) بدو داشتند و کلام وی را حجّت زندقۀ خود ساخته بودند و اسم حلّاجی بر خود نهاده بودند.» ^[۱۸]

روزبهان بقلى در روایتی اغراق آمیز از استادش می نویسد:

-«…از قطب جاكوس كُردى شنيدم كه حسين بن منصور حلّاج ۱۰۰۰ تألیف كرد، بيشترين در بغداد بسوختند.»^[۱۹]

   آنچه که از حلّاج در دست است عبارتند از:

١ ـ دیوان الحلّاج (به عربى):مشتمل بر ۸۷ شعر کوتاه و بلند که عموماً لحنی عاشقانه و عارفانه دارند. این شعرها به صورت «سینه به سینه» صد سال پس از قتل حلّاج توسط عبدالرحمن سُلَمی مکتوب شد و به همّت ماسينيون متن عربی و ترجمۀ فرانسۀ آن منتشر گردید.^[۲۰] متن تازه ای از دیوان حلّاج به تصحیح،مقدّمه و شرحِ استاد کامل مصطفی الشیبی منتشر شده است^[۲۱]

۲ ـ کتاب الطواسين:رساله ای است در ۱۱بخش كه گاه به چيستان شباهت دارد.زبانِ رازآمیزِ رساله فهمِ آن را بسیار دشوار می کند.بخشى از اين رساله را روزبهان بَقْلی از عربى به فارسى آورده و بر آن شرحى نوشته كه در شرح شطحيّات مندرج است.^[۲۲] ماسينيون با تأکید بر دشواری های فهمِ الطواسین متن آن را به فرانسه ترجمه كرده و برای درکِ بهتر خواننده، شرح روزبهان بَقْلی را نیز در کنار متن عربی منتشر نموده است.^[۲۳]

۳ ـ ديوان منصور حلّاج (به فارسى).^[۲۴]

ارزش تاريخى اين آثار
١ ـ دیوان الحلّاج: حلّاج در جوانی و بهنگام اقامت در بصره با مکتب شعریِ شاعرِ شعوبی بشّار بن بُرد آشنا و از آن متأثر شده بود.^[۲۵] بشّار بن بُرد از خاندان های باستانی ایران بود که نَسَب به گُشتاسب پسرِ لُهراسب می بُرد؛نکته ای که او در اشعارش به آن اشاره و افتخار  می کرد. نیاکان او در حملۀ تازیان به خراسانِ بزرگ اسیر شده و به عنوان«موالی»تحت قیمومت یا ولایتِ قبیله ای از اعراب در آمده بودند و بشّار در اشعارش از آن ابراز انزجار می نمود.^[۲۶]

 بیش از  ۸ سال از آخرین سال های شاعری حلّاج در حبس و زندان های گوناگون گذشت ولی در دیوان موجودِ حلّاج اثری از شعرهای این دوران نیست! آنچه که این گمان را تقویت می کند فقدان«حبسیّات»در شعرهای این دوره است چنانکه مسعود سعد سلمان، خاقانی شروانی ،عین القضات همدانی، ناصر خسرو قبادیانی، عمادالدین نسیمی، مجدِ همگر و دیگران با حبسیّه های خود رنج و شکنج های زندان و تبعیدشان را ثبت کرده اند.^[۲۷] گفتنی است که سال ها پس از قتل حلّاج یکی از مشایخ صوفیّه از شنیدن برخی اشعار حلّاج دچارِ نفرت و نفرین و انکار می شد و می گفت:

-«لعنت خدای بر آن کس باد که این[شعر]گفته و به آن اعتقاد دارد.»^[۲۸]

   از این گذشته،تحریف و تصحیفِ کاتبان موضوعی است که از دیرباز مورد توجۀ مورّخان و مؤلّفان بوده چندانکه حمزۀ اصفهانی در همان دوره(قرن چهارم/دهم) کتابی به نام  التنبیه علی حدوث التصحیف تألیف کرده بود.^[۲۹] بنابراین بنظر می رسد که اشعار حلّاج در طول یک قرن ضمن «نقلِ سینه به سینه» دچار حذف و تحریف و تصحیفِ کاتبان شده باشد؛ موضوعی که ماسینیون نیز به آن اشاره کرده است.^[۳۱] بر اساس دیوان چاپی ماسینیون ،شاعر نوپرداز معاصر بيژن الهی اشعار حلّاج را به فارسىِ شاعرانه و شیوائى ترجمه کرده است.^[۳۲]

۲ ـ کتاب الطّواسين: ماسينيون این رساله را به عنوان آخرین اثرِ حلّاج تلقّی کرده که در زندان نوشته شده و توسط ابن خفیف شیرازی مخفیانه  از زندان خارج و به دست ابن عطا – هوادار صدیقِ و شجاع حلّاج- رسیده بود.^[۳۳] در جای دیگر ادعا شده:«در سال ۳۰۹/۹۲۲ حلّاج در زندان آخرین دستنوشته هایش را به ابن عطا سپرد.»^[۳۴]

  ابن خفیف شاگردِ سرسخت ترین دشمنان حلّاج بود که به تصوّف گرائید و گویا «از سرِ کنجکاوی» به ملاقات حلّاج رفته و در زندان تحت تأثیر اخلاق و عقاید وی قرار گرفته بود. ماسینیون ضمن اینکه ابن خفیف را «شاهدی مستقل»دانسته،از آن ملاقات به عنوان «ملاقاتی با اهمیّت تاریخی» یاد کرده است.^[۳۵] دانسته نیست که ابن خفیف با چند ملاقات در زندان چگونه مورد اعتماد حلّاج  یا تحت تأثیر عقاید وی قرار گرفته بود؟ از این گذشته،در آخرین ماه های حیات حلّاج در زندان شرایط چندان بر او دشوار شده بود که حامد بن عبّاس- وزیرِ فاسد، هتّاک و کینه جوی خلیفه – ضمن انتقالِ وی به زندان های مختلف،حلّاج را به مجلس خود وارد می کرد و در مقابلِ حاضران بر سرش می کوفتند و ریشش را می کَندند.^[۳۶] چنان شرایط دشواری -بی تردید- نوشتن آخرین اثرِ حلّاج را عملاً غیر ممکن می ساخت ولی ماسینیون بر اساس الطّواسين – به عنوان آخرین اثرِ حلّاج- وی را «صوفیِ سرمست» و «شیفتۀ خدا» (Ravi en Dieu) قلمداد کرده است^[۳۷] در حالیکه استاد محمّد معين و پروفسور هنرى كُربَن با نوعی تردید  الطّواسين را منسوب به حسين بن منصور حلّاج دانسته اند.^[۳۸]

   به نظر نگارنده کتاب الطّواسين از آثارِ اولیّۀ حلّاج است همچنانکه  تفسیر قرآن حلّاج^[۳۹] نیز در جوانی و پس از آشنائی او با ابوالحسین نوری و تفسیر وی در سال های ۲۶۴-۲۶۶ /۸۷۷ – ۸۷۹  نوشته شده است.^[۴۰] جسارت و شجاعت ابوالحسین نوری در مواجهۀ با خلیفۀ عبّاسی نیز شاید در حلّاج تأثیر داشته است. در کتاب الطّواسين تأثیراتی از اندیشه های شاعرِ شعوبی بشّار بن بُرد مشهود است.^[۴۱]  

۳- آنچه که به نام ديوان منصور حلّاج (به فارسى) منتشر شده اثر حلّاج نيست بلكه شاعرِ آن، عارفى به نام کمال الدین حسين خوارزمى است كه در قرن نهم / پانزدهم مى زيست.^[۴۲]   

نظرِ هنری کُربَن  

   چنانکه گفته ایم کتاب استاد ماسینیون پژوهش گرانسنگی است که بسیاری از زوایای زندگی حلّاج را روشن ساخته و از این نظر همۀ ما مدیون و سپاسگزار تلاش های عظیمِ وی هستیم،امّا این کتاب حجیم به سبب آشفتگیِ روش شناختی،حجم روایات افسانه ای و برخی داوری های نادرست تصویر آشفته ای از شخصیّت و عقاید حلّاج ارائه می کند. از این رو،نظرِ پروفسور هنری کُربَن شاگرد برجستۀ ماسینیون در بارۀ وی می تواند قابل تأمّل باشد:

-«در حالی که من در برابر او بدون قید و شرط سرِ تعظیم فرود می‌آورم، تصّور می‌کنم به آسانی می‌توانیم بی پرده و آشکارا به وجود مشکلی اعتراف کنیم که هیچکدام از ما قادر به کتمان آن نمی‌باشد. در آثار ماسینیون تأکیدات و نظرهائی وجود دارد که برای ما قبول آن محال می‌نماید، و قضاوت هائی در آنها دیده می‌شود همراه با آنگونه جانبداریِ فاحش و بارز که چیزی نمانده ما را رنجیده ‌خاطر و مُنزجر سازد.»^[۴۳]

چه حلّاج ها  رفته بر دارها!

   تاریخ دگر اندیشی در اسلام ،تاریخِ رنج و شکنج های هستی سوز است. این رنج و شکنج ها باعث شد تا باورهای بدعت آمیزِ دگراندیشان در ابری از ابهام و زبان تمثیلی پنهان بمانَد؛در این باره، حسین بن منصور حلّاج مبهم ترین و مناقشه برانگیزترین شخصیّت ها است ؛ شخصیّتی که در سَیر و سلوک های عارفانه به رنگین کمانی از باورهائی رسید که جلوه هائی از آنرا در آئین ها و عقاید مانوی، میترائی ، «ایزدی ها» و «اهل حق»(یارسان ها) می توان دید.

  تجربۀ خونین سال‌های اخیر، شخصیّتِ حلاّج را از سایه سارِ اعصار بیرون کشیده و بازاندیشی در زندگی، عقاید و قتل فجیعِ وی را از اهمیّت تازه‌ای برخوردار کرده است؛ گوئی پس از گذشت بیش از هزار سال هنوز نیز سیمای حماسیِ حلّاج – به سانِ مشعلی فروزان – ما را به سوی خود می‌خوانَد.

  با آنچه که گفته ایم،ارائۀ طرحی روشن از عقاید حلّاج بسیار دشوار است و لذا،شایسته است که در ترسیم شخصیّت و عقایدِ وی به جای افسانه های صوفیانه به منابع تاریخی تکیه کنیم و با طبقه بندیِ زمانیِ زندگی و آثار حلّاج و تفکیک حیات عرفانی از زندگانیِ عُرفیِ وی نقبی به روشنائیِ حقیقت زنیم.

   کتاب حاضر طرحی مقدّماتی برای نگاهی تازه به زندگی و عقاید حلّاج است که امیدوارم در کنار تحقیقات پژوهشگران دیگر، چونان «قطره»‌ای از «بحر» بشمار آید و به سانِ «آتشی ز کاروان به جا مانده» در جان های بیدار بگیرد و موجب تأّمّل و شَرَری گردد.^[۴۴]               ع.م

    [email protected]       

________________________

[1] – «بدایة حال الحلّاج و النهایة»،  اربعة نصوص غیر منشوره، تألیف و تدوین لوئی ماسینیون،پاریس، ۱۹۱۴؛

La Passion de Hallaj, Martyr Mystique de l’Islam, Tome 1,PP 49-58

؛ چهار متن منتشر نشده از زندگی حلّاج،ترجمه و تدوین قاسم میر آخوری،صص۱۲۳-۱۴۴  

[2] – در بارۀ ابن باکویه نگاه کنید به مقالۀ استاد عبّاس زریاب خوئی،دانشنامۀ جهان اسلام، ج۲، تهران، ۱۳۷۵، صص۱۲-۱۵

[3] – دربارۀ عبدالرحمن سُلمی و جایگاه او در تاریخ تصوّف نگاه کنید به مقدّمۀ نصرالله پور جوادی در: مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سُلمی…،ج ۱،موسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران،تهران، ۱۳۸۹،صص نُه – سیزده

[4] – نگاه کنید به اسرار التوحید،بخش اوّل ، ص ۸۵ و نیز صفحات ۲۰۷-۲۰۸

[5] – تاریخ بغداد، ج ۸ ، صص ۱۱۲-۱۴۱

[6] – La Passion …, Tome 1, PP 47-58

[7] –  نگاه کنید به نظر استاد عبّاس زریاب خوئی و استاد شفیعی کدکنی در دانشنامۀ جهان اسلام، ج۲، ص۱۵؛ اسرار التوحید، بخش دوم، تعلیقات، ص۶۶۱

[8] – La Passion…, Tome 1,P 317

[9] – La Passion…, Tome 2,P 483

[10] – La Passion …, Tome 3,P 376   

؛ترجمۀ دهشیری،ص۸۴ ؛حلّاج،میسُن،صص۶۷ و ۶۸

[11] –  تحفة الأمراء فی تاريخ الوزراء، هلال ‌بن مُحَسِن صابی،  المحقّق عبد الستّار أحمد فراج، مكتبة الأعيان، المدینه،بی تاریخ، ص ۲۳۱

[12] -الفهرست، ص۲۳۸؛ ترجمۀ تجدّد، ص ۳۵۸

[13] – دنبالۀ تاریخ طبری ، صص۶۸۰۹ و ۶۹۱۱

[14] – الفهرست، صص۲۳۸-۲۳۹، ترجمۀ تجدّد، ص ۳۵۸

[15] –استاد شفیعی کدکنی- به درستی- معتقد است:«متولّیان ایدئولوژیک جامعه [دیانت و خلافت] عاملِ از میان رفتنِ نسخه های کهنِ بسیاری بوده اند که عالماً و عامداً از بین رفته اند… در دنیای قدیم که غالباً چند نسخه ای بیشتر از یک کتاب وجود نداشته است توفیق در این راه کارِ دشواری نبوده است به ویژه که این عمل «قُربة إلی الله»باشد.» مجلۀ نامۀ بهارستان، شمارۀ ۹ و ۱۰، بهار – زمستان ۱۳۸۳، ص۱۰۷

[16] – تذكرة الاولیاء، ص ٥٨٣

[17] – الفهرست، صص۲۳۸-۲۳۹؛ ترجمۀ تجدّد، صص ۳۵۸-۳۵۹

[18] – کشف المحجوب،صص۲۲۲ و ۲۲۳ .چنانکه گفته  ایم: محمّد طاهر قمی در ذكر عقاید پیروان حلاج پس از قتل وی یادآور می شود:«آنان عقاید خود را آشكار  نمی ساختند و در سرداب ها بدان گفتگو  می داشتند».تحفة الاخیار،انتشارات نور،بی جا،۱۳۳۶، ص۳

[19] – شرح شطحیّات، ص۴۵۵ به تصحیح هنری کُربن و محمّد معین، انستیتو ایرانشناسی ، تهران-پاریس، ۱۳۳۷،مقدّمه، ص ٧٠

[20] – دیوان الحلّاج،ترجمه و تحشیۀ لوئی ماسینیون،پاریس، ۱۹۳۱

[21] – شرح دیوان الحلّاج ،بیروت- بغداد،۱۹۷۴

[22] – شرح شطحیّات،صص ۳۷۳-۴۵۴

[23] -کتاب الطواسین،به انضمام شرح روزبهان بقلی،تصحیح و تحقیق لوئی ماسینیون، پاریس، ۱۹۱۳؛

  La Passion…, Tome 3,PP 297-344

[24] – دیوان حلّاج،انتشارات سنائى، تهران،۱۳۳۴

[25] – La Passion…, Tome 1,P 62

[26] – تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال… ،محمدی ملایری، ج ۱، صص۱۳۶-۱۳۷.از بشّار بن بُرد در بخش «زنادقه و ملاحده» سخن خواهیم گفت.

[27] – در این باره از جمله نگاه کنید به عمادالدین نسیمی شاعر حروفی،علی میرفطروس، چاپ دوم ،انتشارات نیما،آلمان،۱۹۹۹،صص۶۹-۱۶۸؛«ناصرخسرو قبادیانی صدای طغیان، تنهائی و تبعید»،تاریخ در ادبیّات،علی میرفطروس،چاپ دوم،نشرفرهنگ،کانادا،۲۰۰۸ ،صص۳۹-۷۱

[28] -نگاه کنید به سیرت شیخ کبیر ابو عبدالله ابن خفیف شیرازی،ابوالحسن دیلمی،ترجمۀ رکن الدین یحیی بن جُنید شیرازی،تصحیح ا.شیمل – طاری،به کوشش توفیق سبحانی، انتشارات بابک،تهران ، ۱۳۶۳، ص۱۰۱؛ چهار متن…، ص ۱۴۱؛ سِیَرِ اَعلام النبلاء، ذهبی، ج۱۴، مؤسسه الرساله، بیروت، ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶، ص۳۲۵

[29] – عبدالحسین زرّین کوب ،تاریخ در ترازو، انتشارات امیرکبیر، تهران،۱۳۶۲، صص۱۵۴- ۱۵۶.استاد شفیعی کدکنی در مقالۀ «نقش ایدئولوژیک نسخه بَدَل ها» به این موضوع مهم پرداخته است.نگاه کنید به: مجلۀ نامۀ بهارستان، شمارۀ ۹ و ۱۰، بهار – زمستان ۱۳۸۳، صص۹۳-۱۱۰. مقایسه کنید با تصوّف و ادبیّات تصوّف،یوگنی برتلس،ترجمۀسیروس ایزدی، انتشارات امیرکبیر، تهران،۱۳۸۲،ص۱۴؛سیمای دو زن،سعیدی سیرجانی، چاپ دوم، نشر نو، تهران، ۱۳۶۸، ص۹.در بارۀ اهمیّت این موضوع و ضرورت «نگاهی دیگر» به متون ادبی و تاریخی نگاه کنید به مقالۀ سیما داد:« نظری به مقالۀ نقش ایدئولوژیکِ نسخه بدَل ها» از دریچۀ نقدِ جامعه شناختیِ متن در مکتب انگلو امریکن، مجلۀ نامۀ بهارستان، 4 شمارۀ ۱، تابستان-زمستان ۱۳۸۵، صص۳۸۱-۳۸۴

[31] – La Passion…, Tome 3,P 296  

[32] -اشعار حلّاج،ترجمۀ بیژن الهی،انتشارات انجمن شاهنشاهی فلسفه،تهران،۱۳۵۴

[33] – La Passion…, Tome 1,PP 555-556

[34] –  Tome 3,P 299 La Passion…,

در متن ماسینیون به جای سال ۳۰۹ تاریخ ۳۹۰/۹۲۲ ثبت شده است.

[35] – La Passion…, Tome 1,P 552

[36] – چهار متن…، ص ۴۲؛ دنبالۀ تاریخ طبری، ص۶۸۶۷؛ شرح دیوان الحلّاج، مقدّمۀ الشیبی، ص۵۵

[37] – La Passion …, Tome 1,P 271

[38] – عَبْهُر العاشقین، مقدّمه ،ص ٧٠

[39] –  مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سُلمی و بخش هایی از حقایق التفسیر…،ج ۱ ، گردآوری نصرالله پورجوادی، موسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفۀ ایران،تهران،۱۳۸۹،صص۲۳۵-۲۹۲

[40] – از ابوالحسین نوری در بخش«زندگی و عقاید حلّاج» سخن خواهیم گفت. برای تفسیر  نوری نگاه کنید به مجموعه آثار ابو عبدالرحمن سُلمی…،ج۱، صص۲۲۵-۲۳۴

[41] – در این باره نگاه کنید به بخش «زندگی و عقاید حلّاج».

[42] – نگاه کنید به:سعید نفیسی،تاریخ نظم و نثر در ایران،ج1،تهران ،۱۳۴۴، ص۲۴۳؛ جواهر الاسرار و زواهر الانوار(شرح مثنوی معنوی)، تألیف مولانا کمال الدین حسین بن حسن خوارزمی، مقدّمه، تصحیح و تحشیۀ محمد جواد شریعت، ص۱،کتابفروشی مشعل، اصفهان،۱۳۶۰ ؛ «دیوان منصور حلّاج از کیست؟»، مهدی درخشان، ضمیمۀ مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات تهران،۱۳۶۰، صص۶۵-۷۴؛قوس زندگی حلّاج، ص۱۸؛شرح فصوص الحِکم خوارزمی، تحقیق نجیب مایل هروی، ج۱، انتشارات مولی، تهران، ۱۳۶۴، صص ۱۷- ۱۸؛ اسرار التوحید، بخش اوّل ،مقدّمّۀ شفیعی کدکنی، صص۱۰۵-۱۰۶

[43] – سخنرانی در یادبودِ لوئی ماسینیون، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران، شمارۀ ۳، فروردین۱۳۴۲، ص۲۶۹

[44] – در اینجا «سپاسگزاری نگارنده» از دوستان عزیزی که در سامان یافتن این کتاب یار و مددکارِ بوده اند حذف شده تا در متن کامل کتاب منتشر گردد.

امروز(دوشنبه ۷ خرداد ۱۴۰۳ / ۲۷ می ۲۰۲۴) ناهید موسوی،روزنامه نگار شجاع و شریف  چشم از جهان فرو بست. در همۀ سال های رنج و شکنج جمهوری اسلامی و با وجود ممنوعیّتِ قلمی،ناهید کوشیده بود تا با نام های مستعارِ«افسانۀ ناهید» و…چراغ آگاهی و مبارزه علیه ظلم و ستمِ حاکم را  فروزان سازد و برای آزادی و حقوق زنان ایران مبارزه کند؛نبردی که سرانجام او را  بیمار و بستری کرده بود.

ناهید موسوی از شاگردان استاد سیروس علی نژاد بود و گزارش هایش در مجلّات تهران مصوّر،دنیای سخن، فیلم، زنان،آدینه،جامعه سالم و پیام امروز از بهترین گزارش ها و مقالات بشمار می رفت.

فرزانه و فروتن بود و از دسته بندی های سیاسی-ایدئولوژیک پرهیز داشت.از دکتر آفاق(همسر دکتر چنگیز پهلوان؟) سخن ها می گفت: پزشک فرهنگدوستی که در آن «تیغ زارِ شرایط» توانسته بود او را «سرِ پا» نگه دارد…

نامۀ زیر  سال ها پیش منتشر شده و بخشی از دغدغه ها و دریع های ناهید موسوی(افسانۀ ناهید) را  آشکار می کند.     یادش گرامی باد!

یادِ بعضی نفرات،روشنم می دارد!

۲۵ آبان ۱۳۷۳=۱۶نوامبر۱۹۹۴

پس ازمدت ها بی خبری،امروز نامۀ«ن»رسید و خوشحالم کرد.بی اختیار این شعر نیما را زمزمه کردم:

-«یادِ بعضی نفرات،روشنم می دارد!»…

هنوز یادِ چهرۀ زیبا و شخصیّتِ متین و صمیمی اش مرا سبز و سرشار می کند.او نخستین روزنامه نگاری بود که پس از انتشار کتاب«حلاج» به سراغم آمده بود تا با من گفتگوئی برای یکی ازمجلّات معروف انجام دهد،ولی من-با توجه به حس و احساسم ازسلطۀ« تازی ها و نازی ها»،از پذیرفتن پیشنهادش پرهیزکرده بودم.

نامه اش سرشار از شِکوه و شکایت است،آنهم از سوی روزنامه نگارشجاعی که درتمام این سال ها به شرافت قلم و آرمان های انسانی  وفادار مانده است.نامه اش در عین حال حکایتی است از شرایط دشوار نویسندگان و شاعران ما  در سلطۀ تازی ها و نازی ها:

-«…پس از بازگشت-به علل عدیده-که بخش عُمده اش را نگفته می دانید-اعصابم به شدّت کش آمد.اکنون بیش ازسه ماه است که به تجویز پزشک با دُوزِ بالا  دارو  می خورم و نزدیک به یک و ماه نیم درخانه استراحت کردم…لابد می دانید که تعدادی ازنویسندگان،نامه ای با عنوان«ما نویسنده ایم»منتشرکرده اند.روزنامۀ کیهان،دیشب فحاشی را آغاز کرده. درمطلب امروزش-مثلاً -سوابق شاملو و دیگران را «رو» کرده بود،مطلبش ادامه دار است!

امّا درد،این نیست.درد درجائی عمیق تر و نزدیک تر وجوددارد؛دردِ جامعۀ روشنفکری موجود را نمی توان باصدای بلند  اعلام کرد،چون همانندِ تُفِ سربالا خواهد بود،امّا انکارش جنایت است…ما زیرِ بلیط کسی نیستیم،حداقل آن تعدادی که من می شناسم.نمی دانم!.اگرطرفداران دموکراسی به شیوه های غیردموکراتیک عمل کنند،چه باید گفت.واقعاً نمی دانم!امّا می دانم که تا دموکراسی  راهِ درازی داریم.[پس از انتشار«ما نویسنده ایم»]بعضی شاعران امضای شان را پس گرفتند از جمله…در دانشگاه امام صادق یکی از دانشجویان،کاغذی به دکتر[چنگیز]پهلوان داده که در آن نوشته شده بود:«امضاء کنندگان[متنِ«ما نویسنده ایم»]در روزِ معیّنی در مسجد امام حسین جمع شوند تا به سئوآل دانشجویان پاسخ دهند،واِلّا«حزب الله»با آنان برخورد خواهد کرد.

……………….

………………..

بیرون مان،دیگران را کُشته،درون مان،خودمان را…

لطفاً تا حد امکان هوای نویسندگان را داشته باشید».  ن

* بسیاری از سیاستمداران از دخالتِ حلاّج در سیاست و حکومت پشتیبانی می‌کردند.آن ها حتّی به حلاّج پیشنهاد خلافت کردند و امیدوار بودند که او مقام خلافت را بپذیرد.

*  بیش از ۸ سال از آخرین سال های شاعری حلّاج در حبس و زندان گذشت ولی در دیوان موجودِ حلّاج اثری از این «حبسیّات»نیست!

***

اشاره:

  بخش نخست پیشگفتارِ تازۀ کتاب حلّاج مورد عنایت بسیاری قرار گرفته است چندانکه دوستانی خواستار پیش خرید نسخه ای از متن کامل حلّاج شده اند تا مانند کتاب دیگر همّت عالی خود را ابراز نمایند. در پاسخ یادآور می شوم که با توجه به انتشارِ غیر مجازِ کتاب هایم در خارج از کشور  و با توجه به تحوّلات مهمّی که در پیش است ، متن تازه و کامل حلّاج در میهن محبوب منتشر خواهد شد.

در زیر، بخشهای پایانیِ پیشگفتارِ تازۀ حلّاج از نظر خوانندگان عزیز می گذرد  ع.م

حلّاج و کودتا

ضعف دیگر کتاب استاد ماسینیون، آشفتگی در رَوَند تاریخیِ سوانحِ زندگی حلّاج است. مثلاً: او در ذیل سال‌های ۲۹۲- ۲۹۵/۹۰۵-۹۰۸ از قول ابن فارِس روایت می‌کند که حلّاج در بازارهای بغداد نُدبه و زاری می‌کرد و خواستارِ مرگ خود بود:

-«ای مسلمانان! مرا از دست خدا برهانید!خدا خونم را بر شما حلال کرده است.مرا بکُشید!خونم برشما حلال است.مرا بکُشید تا شما مجاهد باشید و من شهید.»^[۱]

  این سخنانِ مجنونانه زمانی ابراز می شد که جمعی از وزراء ، درباریان، بازرگانان و فرمانروایانِ شهرها به حلّاج گرویده بودند.^[۲] ماسینیون نیز معتقد است که در این زمان حلّاج به عنوان یک«قطب سیاسی» مورد توجۀ افراد لائیک و بازرگانان بود و سیاستمدارانی مانند حمد قُنّائى (كاتب دربار) و سردارانی مانند حسین بن حمدان از دخالت حلاّج در سیاست و حکومت پشتیبانی می‌کردند.آن ها حتّی به حلاّج پیشنهاد خلافت کردند و امیدوار بودند که او مقام خلافت را بپذیرد.^[۳] چنانکه خواهیم گفت حلّاج رسالاتی در بارۀ سیاست نوشته بود و از جمله کتاب السیاسة را به فرماندۀ نظامی خلیفه،حسین بن حمدان اهداء نموده بود.^[۴] حمدان در سال ۲۹۶ / ۹۰۹ در کودتا علیه خلیفۀ عبّاسی شرکت داشت که منجر به خلع خلیفه و حکومت ناپایدارِ شاهزادۀ شاعر – عبدالله بن مُعتزّ – شده بود.^[۵] به قول ماسینیون:

– « در کودتا علیه خلیفۀ عبّاسی حلّاج مشاورِ نزدیک حسین بن حمدان بود.»^[۶]

  بنابراین، چگونه ممکن بود که دو – سه سال قبل از کودتا، حلّاج – به عنوان یک «قطب سیاسی»- چنان سخنان جنون آمیزی را در برزن و بازارهای بغداد فریاد کرده باشد؟

بازرگانِ شورشی    

   در متون صوفیّه کلمۀ «حلّاج» ناظر بر کرامات حلّاج در إشراف و آگاهی وی به «اَسرار درون مخاطبان»است،از این رو، او را «حلّاج الاسرار» یا «حلّاج القلوب» نامیده اند. طبق این روایات: روزى حلّاج گذارش به دکّان پنبه‏ زنى افتاد و با انگشت به پنبه ‏ها اشاره کرد که ناگهان دانه‏ ها به یک سو و پنبه‏ ها به سوی دیگر رفتند… این امر موجب حیرتِ پنبه‌زن و دیگر مردمان شد.^[۷]

 ماسینیون شغل پدر حلّاج را«پنبه زن»( Cardeur de coton )دانسته و معتقد است که بعدها حسین حلّاج نیز شغل پدرش را دنبال نمود و از آن طریق زندگی می کرد.^[۸]

  استاد نیکلسون نیز معتقد است که حسین بن منصور حلّاج «صنعتگرِ فقیری بود که زندگانی خود را از راه حلّاجیِ پشم می گذراند.»^[۹]

  بنظر نگارنده پدر حلّاج تاجری بود که برای تجارت پنبه از بیضای فارس به مناطق پنبه خیزِ  خوزستان و عراق سفر می کرد و در یکی از سفرها پسرش حسین را نیز به آن نواحی برد. پدر حلّاج بعدها در محافل عُمدۀ پارچه بافیِ بغداد و شوشتر دارای موقعیّت خوبی شد.^[۱۰]

   پس از مرگ پدر، حلّاج شغل وی را دنبال نمود و مانند بسیاری از صوفیّه از طریق پیشه وری و تجارت «امرار معاش» می کرد.^[۱۱] حضور حلّاج در شهرهای مهم نسّاجیِ خوزستان و عراق (مانند شوش، اهواز، شوشتر و واسط ) و سفرهای او به مراکز مهم پارچه بافیِ (مانند کشمیر، مولتان و تورفانِ چین) تأئید کنندۀ این مدّعا است. این سَیر و سیاحت ها در جهان بینی و تعالی شخصیّت حلّاج نقش داشتند. یکی از مظاهر این جهان بینی و تعالی شخصیّت آشنائی حلّاج با رهبرِ قرمطیان و تعالیم إخوان الصّفا بود^[۱۲] سازمان هائی که برای ایجاد دگرگونی های سیاسی معتقد به نفوذ در  دستگاه خلافت و جلب و جذب امیران و درباریان بودند چندانکه قرمطیان خراسان بسیاری از درباریان و حتّی امیر نصر سامانی را به آئین قرمطی در آورده بودند.^[۱۳] با چنان اعتقادی حلّاج ضمن نفوذ در دستگاه خلافت و جذب فرماندهانی مانند نصر قشوری،بَدْر اعْجَمِی و حسین بن حمدان در کودتا علیه خلیفۀ عبّاسی نقش داشت.برخی نویسندگان تأکید می کنند:

– «حلّاج افکار عمومی را از اطاعتِ خلافت عبّاسی منحرف می کرد.»^[۱۴]

به نظر استاد نیکلسون:

-«… این عوامل سیاسی بودند که بر قتل حلّاج صحه گذاشتند.»^[۱۵]

  کارا د وُوُ  می‌ نویسد:

  -« قساوت وحشیانه‌ای که در قتل حلاّج بکار رفت نشان می‌دهد که مرام و مسلکِ وی تا چه حد در جامعۀ آن روز مؤثّر بوده و این مواعظ و عقاید چه خطرات بزرگی متوجۀ اسلام می‌ساخت.»^[۱۶]     

هربرت میسُن معتقد است:

-«مسألۀ عُمده در عرصۀ سیاسی بغداد که به محاکمه و اعدام حلّاج منجر شد تهدیدی بود که او در عرصۀ سیاسی این شهر برای قانون و نظم عمومی به وجود آورده بود.»^[۱۷]

  محقّق معروف عراقی کامل مصطفی الشیبی یادآور می شود :

– «عامل سیاسی در قتل حلّاج اهمیّت زیادی داشته است.»^[۱۸]

استاد عبدالحسین زرّین کوب می نویسد:

-«حلّاج مخصوصاً چون با قرامطه و بعضی طبقات شیعه هم روابطی داشت سوء ظن وزیر خلیفه را بشدّت تحریک کرد.»^[۱۹]

استاد شفیعی کدکنی نیز تأکید می کند:

-«حلّاج مطالبات سیاسیِ آشکاری داشته و شهید راهِ همان مطالبات سیاسی شده است.»^[۲۰]             

   با اینهمه از مضمون «مطالبات سیاسی حلّاج» خبر چندانی نداریم!

حذف یک روایت مهم!

    ماسینیون – بارها – به کتاب الفهرست ابن ندیم استناد کرده ولی روایت مُهمِ وی در بارۀ ماهیّت سیاسی فعالیّت های حلّاج را نادیده گرفته است. کتاب الفهرست از معدود منابعی است که در فاصلۀ کمی پس از قتل حلّاج تألیف شده است(حوالی سال ۳۷۷ / ۹۸۷).ابن ندیم – مانند پدرش – در بازار کتابفروشانِ بغداد (سوق ‌الورّاقین) به شغل کتابت اشتغال داشت و لذا،با بسیاری از روشنفکران و نویسندگان بغداد آشنا بود. ابن ندیم در بارۀ خصلت سیاسی شخصیّتِ حلّاج تأکید می کند:

– «حلّاج، نسبت به سلاطین؛ جسور، و در واژگون كردن حكومت ها از ارتكاب هيچ گناه بزرگى، روى گردانى نداشت.»^[۲۱]

  چند سال بعد عبدالقاهر بغدادی نیز نوشت:

-«حلّاج برخی از نزدیکان خلیفه را فریفته بود تا جائيكه دستگاه خلافت از بيم شورش (فتنه) به دشمنىِ او برخاست و به زندانش افكند.»^[۲۲]

  در همین رابطه،ماسینیون کلمۀ « مُصطلِم »را «شیفتۀ خدا» (Ravi en Dieu) ترجمه کرده^[۲۳] در حالیکه این کلمه دارای معانی متعدّدی است از جمله، «ریشه برانداز» (انقلابی) که با توجه به مبارزات سیاسی حلّاج و شرکت وی در کودتا علیه خلیفۀ عبّاسی با روایت ابن ندیم و بغدادی تناسب دارد.    

 دو وزیرِ ایراندوست

   خراسان و خصوصاً منطقۀ طالقان از پایگاه های اصلی تبلیغات حلّاج بود و لذا  

پس از قتل حلّاج پیروانش در طالقان موجب شورش هائی شده بودند و تقاضای های مُکرّرِ حامد بن عبّاسِ (وزیر خلیفۀ عبّاسی و قاتل حلّاج) از دولت سامانی برای «استرداد یاران حلّاج» بی جواب مانده بود.به روایت ابن مسکویه:

-«بیش از ۲۰ نامه نوشتند تا یاران حلّاج را بفرستند.بیشترِ نامه ها بی پاسخ ماند و گفته بودند:خواهیم جُست و فرستاد.»^[۲۴]

  ماسینیون می نویسد که ابوالفضل بلعمی وزیر دولت سامانی نیز مریدِ حلّاج بود که در سال ۳۰۹ / ۹۲۱ از دستورِ حامد بن عبّاس جهت استرداد پیروان حلّاج در خراسان سرپیچی کرده بود.^[۲۵] بنظر می رسد که ماسینیون و به تَبَعِ او ، هربرت میسُن^[۲۶] ابو عبدالله جیهانی را با ابوالفضل بلعمی اشتباه کرده است زیرا در این سال ها (۳۰۱-۳۱۰ / ۹۱۴ – ۹۲۲) وزیرِ امیر نصرسامانی جیهانی بود نه بلعمی. ابن فضلان جهانگرد معروف نیز در گزارش سفر خود به بخارا تأکید کرده که در سال ۳۰۹ / ۹۲۱ توسط جیهانی به ملاقات امیر نصر سامانی رفته بود.^[۲۷]  قرینۀ دیگر اینکه پس از قتل حلّاج و عدم استرداد پیروان حلّاج به خلافت عبّاسی جیهانی به اتّهام زندقه از وزارت عزل و ابوالفضل بلعمی جانشین وی گردید.^[۲۸]

گُل؟ یا گِل؟

   در روايت ها آمده است که به هنگام قتل حلّاج، گروهى از مزدوران دولتى در لباس هاى شخصى، حلّاج را سنگسار می كردند و بر او دشنام می دادند. شبلى (دوست سابق حلّاج كه به انكار عقايد وی پرداخته بود) نيز براى سنگسارِ حلّاج و تأئيد عمل ديگران و در عين حال براى اينكه حقوق دوستى های گذشته را رعايت كرده باشد، گِلى از زمين برداشت و آنرا  به جاى سنگ، به سوى حلّاج پرتاب كرد، اما گِل در نظر ماسينيون به شاخۀ  گُل تبديل شده است!.^[۲۹] پرسیدنی است که در آن هنگامۀ نفرت و نفرین و سنگسار  پرتاب گُل از طرف شبلی چقدر می توانست واقعی باشد؟ در روایتی ماسینیون وضعیّت شبلی را چنین نقل می کند:

– « سپس شبلی در میان گروهی سررسید. شال اش را به گردنش بسته بودند و به سوی حلّاج می کشاندند تا او نیز حلّاج را لعنت(maudit) کند.»^[۳۰]

   آنچه که وجودِ گِل را بیشتر تقویت می کند اینست که در همین روایت، حلّاج به گلایه می گوید:

-« آنان که نمی دانند[سنگ]نمی باید انداخت،معذورند،از او [شبلی]سَختم می آید که می داند نمی باید[گِل] انداخت.»^[۳۱]

 بنابراین،اگر گُلی در کار بود- با توجه به خصلت شاعرانۀ حلّاج – چه بسا که موجب خوشنودی و رضایت وی می شد!

مذهبِ شورشیانِ زَنْج

  ماسینیون در سخنی تناقض آمیز،حلّاج را یک «سُنّىِ راستین» (orthodoxie) و گاه «فردی شیعه» می نامد که «معتقد به بازگشت مهدی موعود بود.»^[۳۲] …«درنگ حلاّج در میان شورشیانِ زنج سبب بدنامی حلاّج به عنوان یک سرکش  شد… بدون شک بر اثر معاشرت با این گروه است که حلاّج در نوشته هایش اصطلاحات عجیبی آورده است که نشانۀ شیعه گری افراطی(غُلات)است؛ اصطلاحات عجیبی که اساس اجتماعی شهرت حلّاج به عنوان داعی و مُبلّغِ  شیعه بوده است.»^[۳۳]

   در بخشی از کتاب، ما از قیام بردگان زنج (زنگیان) سخن گفته ایم.در اینجا تأکید می کنیم که برخلاف نظر ماسینیون^[۳۴] هربرت میسُن^[۳۵] انتساب این شورش عظیم به شیعیان زیدیّه (هوادارِانِ زید بن علی،برادر امام محمد باقر) فاقد اصالت تاریخی است زیرا برای این انتسابِ مهم  ابتداء باید وحدت نظری و یکپارچگیِ مذهبی هزاران بردۀ کثیر العقیده را اثبات کرد؛موضوعی که بخاطر تنوّع قومی – قبیله ایِ بردگان آفریقائی در قیام زنج (زنگیان) قابل حصول نیست. تنوّع قومی و زبانی بردگان آفریقائی باعث می شد که آنان سخنان رهبرِ قیام، علی‌ بن محمد برقعی را نفهمند چندانکه مجبور بودند تا سخنانش را برای بردگان ترجمه کنند.^[۳۶] بلیایف یادآور می شود:

-« زنگیان سخنان عربی رهبرشان را نمی فهمیدند و او ناچار به یاری مترجم با آنان سخن می گفت،امّا برای آنهمه زبان ها و گویش های گوناگون و فراوانِ بردگان آفریقائی که از «قارۀ سیاه» آورده بودند ،یافتن مترجم یکسره ناممکن بود.در نتیجه چنین می نمود که برای زنگیان،[سخنان] پیشوا و مُبلّغ شیرین زبان شان گُنگ و آنها برای موعظه های وی کَر بودند.»^[۳۷]  

  متأسفانه کتاب تاریخ نهضت زنگیان اثر محمد پسرِ حسن بن سهل (کاتبِ رهبر زنگیان و از خاندان ایرانیِ سهل) به دست ما نرسیده^[۳۸] و آنچه که در تاریخ طبری از قول وی روایت شده اعتقادات مذهبیِ شورشیان زنج را روشن نمی کند^[۳۹] لذا، قراردادنِ خَیلِ بی شمارِ بردگان ذیلِ «شیعیان زیدیّه» نوعی«سهل انگاری نظری» است.برخی مورّخین ضمن اینکه رهبر زنگیان را به خوارجِ منسوب نموده، از اذیّت و آزار و توهین به زنان و فرزندان خاندان پیغمبر اسلام در سپاهِ زنج یاد کرده اند.^[۴۰]

کعبه را ویران کن!

   ماسینیون جنبش قرمطیان را نیز «از فرقه های شیعی» دانسته است.^[۴۱] در  بخش «نهضت قرمطیان» از این جنبش اجتماعی سخن خواهیم گفت، امّا پُرسش اینست که این چه فرقۀ اسلامی یا شیعی بوده که با تعطیل کردنِ حج، حمله به خانۀ کعبه، کَندنِ «حَجرة الاسود » و مصادرۀ اموال و جواهرات درون کعبه، اساس شاکلۀ اسلام را زیر پا نهاده بود؟ نویسندۀ کتاب  اعیان الشیعه که از آن به عنوان «دائرة المعارف شیعه» یاد می شود  در این باره معتقد است:

-«فرقه های غُلات و قرامطه و امثال اینها را جزء فِرِق شیعه پنداشتن و آنان را با شیعه یکسان دانستن،خود ستمی بزرگ می باشد زیرا فرقۀ شیعه از هرکس که با ضروریات دین اسلام مخالفت کند،تبرّی و بیزاری می جویند و مخصوصاً از قرمطیان تبرّی جسته و آنان را جزء فِرَق مسلمین نمی دانند.» ^[۴۲]

استاد ماسینیون ضمن اشاره به رابطۀ نزدیک حلّاج با رهبر قرمطیان ابو سعید گناوه ای^[۴۳] معتقد است که مقصود حلّاج از«اَهدِمْ الكعبه» استقبال از شهادت بود، يعنى «كعبۀ اصنام بدن را ويران كن و شهید شو!»^[۴۴]

گفتنی است که ماسینیون در سراسر کتابش نام ابوسعید گناوه ای را «ابوسعید جنّابی» ذکر کرده است.این موضوع – که در تحقیقات پژوهشگران دیگر نیز تکرار شده – مصداق دیگری از «تعریب»(عربی گردانی) است که نتیجۀ آن – چنانکه گفته ایم – هویّت زدائی از شخصیّت های تاریخ و فرهنگ ایران است.ماسینیون نام یکی از فرماندهان قرمطی – ابن ابی الفوارس – را  نیز به صورت «ابن ابی القُوس» ( Ibn Abi l-Qaws) ضبط کرده است.^[۴۵] ابن ابی الفوارس در سال ۲۸۹ / ۹۰۱ دستگیر شد و در مواجه با خلیفۀ عبّاسی به درشتی صحبت کرد به طوری که خلیفه فرمان داد تا دندان‌هایش را بیرون کشیدند، سپس دست ها و پاهایش را بُریدند ، گوشت‌ تنش را از روی استخوان‌هایش برچیدند، گردنش را زدند و پیکرش را به دار آویختند.^[۴۶] به روایت مسعودی: «پس از آن[پیکرِ ابوالفوارس]را به محلّۀ کلیساها بردند و با قرمطیانِ دیگر بیاویختند.»^[۴۷]

معارضه با قرآن!

  حلّاج از دوران جوانی دارای اندیشه ای دلیر و گستاخ بود و یکی از نخستین اختلافاتش با مشایخ صوفیّه این بود که مدّعی شده بود «با قرآن معارضه می کند و می تواند کتابی بهتر از قرآن بیاورد.»^[۴۸] ماسینیون در این باره نیز کوشش کرده تا حلّاج را از اتّهام«کفر گوئی»برهاند.^[۴۹] ادعای «معارضه با قرآن» در عقاید شعوبی ها – از جمله ابوالعبّاس ایرانشهری و ابن مقفّع – نیز وجود داشت و شاید حلّاج در این باره تحت تأثیر آنان بود.^[۵۰]

 در جای دیگر اشاره کرده ایم^[۵۱] که با توجّه به ذخائری از باورهای مانوی در باورهای قرمطیان(خصوصاً مفهوم نور) یا ستایشِ آفتاب و خورشید و تقدّس نان و پنیر و شراب (در آئین های خُرّمدینان و حروفیان)،شایسته است که این جنبش ها را در شمار جنبش هائی بدانیم که با شعوبیگری و زندقه  در سودای تجدید حیاتِ آئین هایِ ایرانِ پیش از اسلام بودند. گوبینو و پروفسور براون برخی از این جنبش ها را «نمونه ای از تجلّیات روحِ ایرانی» دانسته که «هیچگاه از غُور در اندیشه های کُفر آمیز  باکی نداشته است.»^[۵۲] التون دانیل نیز در بررسی شورش های ایرانیان پس از حملۀ تازیان معتقد است:

– «همۀ این سرکشی ها دارای گرایشی به افکارِ کافرانه و حتّی خطرناک نسبت به اسلام بود یا چنین پنداشته می شدند.»^[۵۳]

حلّاج و زکریای رازی؟

به نظر ماسینیون:

-«حلّاج رژیم مقتدر عبّاسی را مشروع می دانست و به کاخ خلیفه و مادرِش رفت و آمد می کرد.»^[۵۴]

   در این باره باید گفت که حلّاج با عِلمِ طبّ و کیمیا (شیمی) آشنا بود^[۵۵] و با پزشک معروف و فیلسوفِ عقلگرا زکریای رازی مصاحبت داشت چندانکه رازی در کتاب الحاوی از حلّاج به عنوان «استادِ خود» یاد کرده است.^[۵۶] هُجویری و عطار نیز از حلّاج به عنوان «استادِ زکریا رازی» یاد کرده اند.^[۵۷] معلوم نیست که این «استادی» مربوط به کدام رشته بوده ولی آیا عقاید نقّادانۀ رازی در بارۀ ادیان و مذاهب نیز موضوع گفتگوهای رازی و حلّاج بوده است؟در هر حال،بنظر می رسد که حلّاج بهنگام اقامت در اهواز با زکریای رازی در بیمارستان معروف جُندی شاپور ملاقات کرده بود.^[۵۸] بنابراین،«رفت و آمد حلّاج به دربار خلیفه» می توانست به خاطرِ عِلم و اطلاع وی در طبابت و کیمیاگری (شیمی) بوده باشد چندانکه حلّاج بیماری خلیفه و مادرش را درمان کرده بود.^[۵۹]

ادامه دارد

___________________________________

[۱] – La Passion …, Tome 1,P 68        

[۲] – مسالک الممالک، اصطخری، به کوشش ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۴۰، ص۱۳۰؛ صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۴۵، ص۶۱؛ سِیَر اعلام النّبلاء، ذهبی، ج۱۴، ص۳۴۷

[۳] –  قوس زندگی، ص ۳۵؛  La Passion …, Tome 1,PP 487-494

[۴] – الفهرست، صص۲۳۸-۲۳۹، ترجمۀ تجدّد، ۳۵۸

[۵]– تجارب الاُمم، ج ۵، ص ۵۵؛ تاریخ طبری، ج۱۵، صص۶۷۷۴-۶۷۷۵؛ دنبالۀ تاریخ طبری، عریب بن سعد قرطبی، صص ۶۸۰۷- ۶۸۰۸؛ الکامل فی التاریخ، ابن‌اثیر، ج ۶، ص ۵۶۹

[۶] –    La Passion …, Tome 1,P 69

[۷] – چهار متن…، ص۱۲؛ تاریخ بغداد، ج۸، ص۱۱۴؛ تذکرة الاولیاء، ۵۸۶؛ تاریخ الصوفیّه، ابو عبد الرحمن سُلمی، ترجمه و تألیف غزال مهاجری زاده، انتشارات طهوری، تهران، ۱۳۸۹، ص۷۰

[۸] – La Passion…, Tome 1, p326

[۹] – تصوّف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا، ترجمه و تعلیقات شفیعی کدکنی، انتشارات توس، تهران، ۱۳۵۸، ص ۵۵

[۱۰] –   نگاه کنید به:   La Passion…, Tome 1, PP102,185

[۱۱] – برای لبستی از «عارفان پیشه ور» یا «پیشه وران عارف» نگاه کنید به عمادالدین نسیمی شاعر حروفی، علی میرفطروس،انتشارات عصر جدید،سوئد، ۱۹۹۳، ص۸۵

[۱۲] – در بارۀ قرمطیان و إخوان الصفا در صفحات آینده سخن خواهیم گفت.

[۱۳] – سیاست نامه،خواجه نظام المک توسی،ص۲۸۵ِ؛جنبش های اجتماعی در ایران…،رضازادۀ لنگرودی ، صص۳۶۸-۳۶۹

[۱۴] – مجالس المؤمنین، نورالله شوشتری، ج۲، انتشارات اسلامیّه، تهران، ۱۳۷۷، ص ۳۶؛ روضات الجنّات، محمد باقر انصاری، ج۳، به اهتمام اسدالله اسماعیلیان، قم، ۱۳۹۱هجری، ص۱۱۰

[۱۵] -پیدایش و سَیرِ تصوّف،ترجمۀ محمد باقر معین،انتشارات توس،تهران،۱۳۵۷ ،ص ۲۰۹

[۱۶] – Carra de vaux,  Gazali, P200

[۱۷] -حلّاج ، ص۸۸

[۱۸] – تشیّع و تصوّف، کامل مصطفی الشیبی،ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو،انتشارات امیرکبیر، تهران،۱۳۵۹، ۶۸

[۱۹] – ارزش میراث صوفیّه،چاپ پنجم،انتشارات امیر کبیر،تهران،۱۳۶۲،ص۶۳ .همچنین نگاه کنید به حستجو در تصوف ایران،چاپ دوم، انتشارات امیرکبیر ،تهران،۱۳۶۳،ص۱۵۴؛ تشیّع و تصوّف، صص۶۷-۶۸

[۲۰] – دفتر روشنائی…، ص۲۷

[۲۱] -الفهرست ، ص۲۳۶؛ ترجمۀ تجدّد، ص۳۵۵

[۲۲] – الفَرْقُ بین الفِرَق و بیان الفرقة الناجیة ، دار الآفاق الجدیدة، بیروت،الطبعة الثانیة،۱۹۷۷ میلادی، ص ۲۴۸

[۲۳] – 271,320 ,  La Passion …, Tome 1,PP 141-142

[۲۴] – تجارب الُامَم، ج ۵، ص۱۳۵؛ترجمۀ استاد علینقی منزوی،ج ۵-۶،انتشارات توس،تهران، ۱۳۷۷ ،ص۱۳۷؛دنبالۀ تاریخ طبری،ص۶۸۷۲

[۲۵] –    584 , 558 ,536-537 La Passion …, Tome 1, PP 71

[۲۶] – حلّاج، ص۳۶

[۲۷] – سفرنامۀ ابن فضلان،ترجمۀ ابوالفضل طباطبائی ،انتشارات بنیاد فرهنگ ایران،تهران، ۱۳۴۵، ص۶۲. کتاب ارزشمند سامانیان نیز دوران وزارت جیهانی را از سال ۳۰۱ تا ۳۱۰ /۹۱۴ تا ۹۲۲ ثبت کرده است: سامانیان، جواد هروی، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۲، ص۲۴۸. همچنین نگاه کنید به بخارا دستآورد قرون وسطی، ریچارد فرای، ترجمۀ محمود محمودی، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، ۱۳۶۵، ص۸۷؛ تاریخ ایران کمبریج، ج۴، به کوشش ریچارد فرای، ترجمۀ حسن انوشه، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۳، ص۱۲۴

[۲۸] – دربارۀ جیهانی و بلعمی در بخش زندگی حلّاج سخن خواهیم گفت.

[۲۹] –   La Passion…, Tome 1, p. 663 ; قوس زندگی…، صص ۵۸-۵۹ مقایسه کنید با نظر استاد عبدالحسین زرّین کوب، حستجو در تصوف ایران، چاپ دوم، انتشارات امیرکبیر ،تهران، ۱۳۶۳، ص۱۵۱

[۳۰] – La Passion …, Tome 1,P. 660

[۳۱] -تذکرة الاولیاء،ص ۵۹۲

[۳۲] – La Passion…, Tome 1,PP 245-250 ,371-376   

[۳۳] –     ; Encyclopédie de l’Islam,Tome 3,P102 La Passion…, Tome 1,P 533

[۳۴] – La Passion …, Tome 1,PP 63 ,104-106 , 209-210

[۳۵] – حلّاج، ترجمۀ مجدالدّین کیوانی،نشر مرکز،تهران،۱۳۷۸، ص۲۲

[۳۶] – نگاه کنید به تاریخ طبری، ج۱۴، ص۶۳۱۴

[۳۷] – سه مقاله در بارۀ بردگی، ترجمۀ سیروس ایزدی،انتشارات امیرکبیر،تهران،۲۵۳۶، ص۵۰

[۳۸] – ابن ندیم از کتاب«اخبار صاحب الزنج» یاد کرده است. الفهرست، ص۱۶۰

[۳۹] – نگاه کنید به تاریخ طبری،مجلّدات ۱۴ و ۱۵

[۴۰] – مُروج الذّهب، ج۲، صص۶۰۷-۶۰۸؛مقایسه کنید با شورش بردگان،احمد فرامرزی،چاپخانۀ داورپناه ، تهران، ۱۳۴۷، ص۲۵

[۴۱] –   La Passion…, Tome 1,P 235, Tome 3,PP205-209

[۴۲] – اعیان الشیعه، سید محسن امین ،ج ۱،ترجمۀ کمال موسوی،انتشارات اسلامیّه، تهران ، ۱۳۴۵ ،صص۱۳۲ و ۲۷۹

[۴۳] – La Passion …, Tome 1,PP179,245,247,369; Tome 3,PP 205-209

[۴۴] –  La Passion…, Tome 1, pp. 586-588,688-689؛ قوس زندگی حلّاج، ص۴۷

[۴۵] – La Passion…, Tome 1,PP 380,381,496,498,646

[۴۶] – تاریخ طبری، ج۱۵، ص۶۷۱۲؛ النجوم الزاهرة فى ملوک مصر و القاهرة، ابن تغری بردی، ج۳، دارالکتب المصریّه، قاهره، ۱۳۵۱ / ۱۹۳۲، ص۱۲۶

[۴۷] – مروج الذّهب،ج۲،ص۶۶۳

[۴۸] – المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الاُمم، ج ۱۳، دار الکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱، ص ۲۰۳؛ رسالۀ قُشیریّه، عبدالکریم بن هوازن قُشیری،ترجمۀ حسن بن احمد عثمانی،به تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران،۱۳۵۴،ص ۵۸۹ ؛الفرق بین الفِرَق، عبدالقاهر بغدادی،ص۲۴۷ ؛العِبَر فی خبَر مَن غَبَر ،شمس الدین الذهبی، ج ۱، دار الكتب العلمية ،بيروت ، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵، ص ۴۵۶؛ شَذرات االذّهب، ابن العماد الحنبلی، ج۴، ص۴۳؛ تذکرة الاولیاء، ص۴۵۲

[۴۹] – ,154-157 La Passion…, Tome 1, pp. 114-115

[۵۰] – در بارۀ عقاید ایرانشهری و ابن مقفّع در بخش ملاحده و زنادقه سخن خواهیم گفت.

[۵۱] – مقالۀ نگارنده در بررسی کتاب «قلندریّه در تاریخ» و «جنبش های اجتماعی در ایرانِ پس از اسلام»:

 https://mirfetros.com/fa/?p=35833

[۵۲] – تشیّع و تصوّف، ص۲۱۴

[۵۳] – Elton L. Daniel: The political and social history of Khurasan(under Abbasid rule 747–820), University of Michigan Library , 1979, P126

تاریخ اجتماعی و سیاسی خراسان در زمان حکومت عباسیان ،ترجمۀ مسعود رجب نیا، شرکت انتشاراتی علمی و فرهنگی،تهران،۱۳۶۷، ص۱۳۶

[۵۴] – La Passion …, Tome 1,P 532

[۵۵] – دنبالۀ تاریخ طبری،ص۶۶۸۶ ؛La Passion …, Tome 1,P237

[۵۶] – La Passion …, Tome 1,PP189,244-245

[۵۷] – کشف المحجوب ، ص۲۲۱؛ تذکرة الاولیا، ص۵۸۴.در حالیکه استاد ماسینیون ارتباط حلّاج با زکریای رازی را «مُسلّم»می داند،استاد مهدی محقّق در کتاب فیلسوف ری (نشر انجمن آثار ملّی،تهران، ۱۳۴۹ ، ص۲۰۹) به استناد روایتی از هُجویری در بارۀ ابن خفیف شیرازی معتقد است که «محمد زکریا پیری بود از محقّقان علمای طریقت در پارس…و مسلّماً این شخص نمی تواند ابوبکر محمد بن زکریای رازی پزشک مشهور بوده باشد.» نگارنده در متون صوفیّۀ این عصر ،از جمله در کتاب سیرت ابن خفیف شیرازی(تألیف ابوالحسن دیلمی) نامی از «محمّد زکریا از محقّقان علمای طریقت در پارس» نیافته و لذا، این تشابۀ اسمی را در راستای«جعل حلّاج دیگر»می داند.

[۵۸] – La Passion …, Tome 1,P189 .در بارۀ مرکز پزشکی جُندی شاپور و اهمیّت آن در پیش و پس از اسلام نگاه کنید به مقالۀ استاد محمّدی ملایری، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام ، انتشارات توس،تهران،چاپ سوم،۱۳۷۴ ،صص۲۲۹-۲۵۳

[۵۹] – تاریخ بغداد،خطیب بغدادى، ج ۸، ص ۱۳۰

اصلاحات اجتماعی و فرهنگی محمد بن سلمان ولیعهد و نایب السلطنه عربستان در دهه دوم قرن بیست و یکم بحث‌های بسیاری را در داخل و خارج آن کشور از جمله در ایران برانگیخته است. در ایران که برای ما جالب‌تر است نظرات متفاوت است. گروهی به اصلاحات رفتاری و اجتماعی بن سلمان از دیدگاه محافظه کارانه مذهبی آن را با انتقاد می‌نگرند و برخی از جنبه‌های آن را، خصوصا با توجه به آزادی‌های اجتماعی برای زنان، غربگرایانهو مغایر بنیادگرایی اسلام سنتی و سلفیِ وهابی می‌دانند که بیش از یک قرن با تعصب و شدت بر جامعه سعودی حاکم بوده است.تضعیف دیدگاه وهابی برای ایرانیان اصولگرا نگران کننده نیست، زیرا وهابی‌ها شیعیان را اصولاً رافضی و خارج از دین می‌پندارند و بقاع متبرکه در قبرستان بقیع را نیز چنان که گویی به منزله پرستش ابنیه و نمادهای تجسّمی باشد، به عنوان نشانه‌های کفر تخریب کرده و موجب آزردگی شدید شیعیان شده‌اند. با اینکه یک پنجم جمعیت عربستان شیعه‌اند، حتی از نزدیک شدن شیعیان با آن مزارها جلوگیری می‌کردند. در عین حال اصولگرایان ایرانی نیز با نگرانی از اینکه مبادا آزادی‌های فرهنگی و اجتماعی در عربستان در مطالبات نسل جوان ایران امروزی، خصوصا در میان بانوان، تاثیرگذار و وسوسه انگیز باشد به آن اصلاحات از دید انتقادی می‌نگرند. این در حالی است که در عربستان زنان تا یکی دو سال پیش حتی اجازه رانندگی نداشتند، در حالی که در ایران از آغاز صدور گواهینامه رانندگی در صد سال پیش چنین حقی برای بانوان ایرانی محفوظ بوده است.رعایت حجاب کامل و عبای عربی برای زنان عربستان عربی همیشه اجباری بوده است، و اصولا زنان در زندگی اجتماعی و اشتغال حرفه‌ای در کشورشان نقشی نداشتند، در حالی که زنان ایران همیشه در این زمینه‌ها از آزادی عمل برخوردار بوده‌اند و چادر فقط در شهرها رایج بود و روستاییان پوشش‌های سنتی و قومی خودشان را داشتند. از این رو اجباری شدن حجاب از سال دوم پس از انقلاب اسلامی برایشان تازگی داشته است. در عربستان نمایش‌های هنری و تئاتر و موسیقی کلاً ممنوع بوده است، در حالی که در ایران ممنوعیت‌هایی مانند خوانندگی انفرادی برای بانوان یا محدودیت‌های هنری و نمایشی پس از انقلاب همیشه مجادله‌انگیز بوده است. در چنین شرایطی با شناختی که ایرانیان از جامعه همواره بسته عربستان داشتند، شاید تحولات دوران بن سلمان حیرت انگیزتر نیز بوده باشد. کشورهای قبیله‌ای دیگر شبه جزیره عربستان که در هفتاد سال اخیر به منابع مالی حاصل از استخراج و فروش نفت دست یافته‌اند، به دلیل سفرهای خارجی و حضور گسترده کارشناسان فنی و مالی و مدیریتی اروپایی به صورت تدریجی چشم‌ها‌‌‌‌یشان عادت کرده و موجب تأثیر گذاری نسبی در رفتارهای اجتماعی بومی نیز شده است. این تحولات تدریجی در کویت و بحرین و قطر و امارات متحده عربی و حتی در سلطنت محافظه‌کارتر مسقط و عمان در طی این مدت طولانی تأثیر سازگارانه‌تری بر جامعه گذاشته و مرز رواداری آنان را بالاتر برده است.به‌خصوص بهره‌مندی از امکانات مدرن زندگی رایج در دهکده جهانی، شامل خدمات و تراکنش‌های اعتباریِ بانکی و تجاری، فروشگاه‌های مدرن و مراکز خرید، باشگاه‌های ورزشی و مسابقات داخلی و بین المللی زمینی و دریایی، همزیستی با بیگانگانی که در بیشتر آن جوامع شمارشان از جمعیت‌های بومی نیز بیشتر شده است، موجب الزام به استفاده بیشتر از کار بانوان در عرصه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز گردیده است. در عربستان این روند با وجود ثروت بیشتر با سرعت کمتر و نگرانی و مراقبت‌های بیشتری همراه بوده است. این نکته نیز بحث درباره شتاب توسعه اجتماعی در عربستان را داغ‌تر کرده است. 

توسعۀ آمرانۀ رضاشاه و اصلاحات بن سلمان

دیده می‌شود که اصلاحات بن سلمان را با تلاش شتابزدۀ رضاشاهی در توسعۀ فرهنگی و اجتماعی، با الگو قرار دادن جوامع غربی، مقایسه می‌کنند، و معتقدند که به همان دلایلی که آن نوع توسعه که ظرفیت‌های اجتماعی و اعتقادی ایرانیان را برای جذب آن در نظر نداشت با مقاومت مواجه شد و سرانجام نیز با وجود گذشت نیم قرن به انقلابی اسلامی و سنت‌گرا مواجه شد! در عربستان نیز چنان سرنوشتی در انتظار انقلاب اجتماعی بن سلمان خواهد بود. برخی ظواهر مبتنی بر آگاهی‌های ما ایرانیان از آنچه از قدثم در جامعه عربستان می‌گذشته است، و دیدگاه محافظه کارانه‌ای که خاندان سلطنتی پرشمار عربستان خودش در رأس آن و مُفتیان متعصّب وهابی در حمایت و در کنار آن قرار داشتند، می‌تواند آن مقایسه آن را با مقاومت در مقابل تجددگرایی رضاشاهی توجیه کند. اما گرچه آن دیدگاه با ریشه‌های تاریخی و نتایجی که به بار آورد برای خود جای بحث و نقد دارد، اما اگر با اندکی تحلیل و شکافتن مسئله بتوانیم به نقاط تشابه و اشتراک، یا به تفاوت‌های میان این دو اقدام رفرمیستی یا اصلاحگرانه برخورد کنیم، شاید کار این مقایسه را مشکل و یا شاید آسان کند! این نکات می‌تواند از جنبه‌های مختلف تاریخی، اداری، مالی، اقتصادی،آموزشی و اجتماعی و فرهنگی مطرح شود:

بررسی اجمالی زمینه تاریخی از نهضت مشروطه تا اصلاحات رضاشاهی: مشروطیت ایران در میان نخبگانی اندیشمند و مترقی در ایران پرورده شد که در بالاترین سطوح هِرَم اجتماعی و فرهنگی ایران قرار داشتند و حتی در درون دایرۀ حاکمۀ ایران بسیار تاثیرگذار بودند. نخبگان ایران شهروندان و شهرنشینانی بودن که با وجود شمار اندک 10 درصد جمعیت شهری در کشوری با 95 درصد بیسواد کار بزرگی از پیش بردند. شاید یک دلیل آن عدم حضور و مشارکت آن 90 درصد روستایی و عشایری در زندگی شهری و سیاسی بود. در واقع کسی آنها را به حساب نمی‌آورد! در عشایر آنها «آدمهای» خان و در روستا رعیت ارباب بودند. در جنان شرایطی نخبگان شهری در تبریز و تهران و رشت و اصفهان و چند جای دیگر با آشنایی بیشتر با فرهنگ و سیاست در جهان آن روز و نگران از رقابت‌های روسیه و عثمانی و نگران از دست دادن استقلال ضعیفی که به آن می‌بالیدند، خواهان همان حقوق و سیاسی و اجتماعی رایج در کشورهای

مترقی فرنگ شدند. و عجیب آنکه در کلیات موفق هم شدند و مظفرالدین شاه در واپسین روزهای عمر فرمان مشروطه را امضا کرد و پس از افتتاح مجلس اول که بیشتر رنگ صنفی داشت درگذشت.

در مقایسه با عربستان اشاره به این تجربه لازم است زیرا در ایران ،مشروطه رابطۀ مالکانه شاه و کشور را گسست و سند مالکیت کشور به ملت منتقل شد؛ در عربستان با وجود گذشت 120 سال هنوز آن رابطۀ مالکانه سلطنت نسبت به کشور گسسته نشده است. البته در عربستان نیز مانند ایرانِ آن روز مالکیت‌های فردی محترم و مورد تضمین دین اسلام است، اما مرز حاکمیت سلطان و مالکیت او بر کلیت کشور و منابع آن مشخص نیست. یکی از دلایل مقاومت سلطنت در مقابل ورود افکار مدرن سیاسی نگرانیِ از دست دادن همین امتیازات سنّتی بوده است.

نکته مهم دیگر التزاماتی بود که این انتقال مالکیت در پی داشت، خصوصاً الزام به برقراری حاکمیت قانون بود. ایران کشوری قدیمی بود که سنّت دیوانی آن به دوران باستان باز می‌گشت و وقتی عرب‌ها‌ نیز خواستند کشور تشکیل دهند ناچار از الگوهای ایرانی بهره مند شدند. اما دیوان باستانی برای دوران مدرن کفایت نمی‌کرد. این دیوان در عربستان سنتّی‌تر و پدرسالارانه‌تر هم بوده است. به همین دلیل وقتی خانوادۀ آل سعود دیگر پدرسالاران عربستان را به زیر کشید  با آن احساس مالکانۀ سنتّی کشور را به نام خود سعودی نامید. ایران چنین نبود.نظام دیوانی سنّتی و سلطانی با مشروطه دولت‌تر و کشور‌تر شد. وقتی کشوری با الگوبرداری از شیوۀ آزادیخواهانه فرنگی بخواهد اداره شود، باید به محتوای خود بپردازد. مشروطیّت در خلأ استقرار نمی‌یابد. مشروطه ای که از تودۀ مردم بر نخاسته باشد باید توده مردم را با الزامات خود تطبیق دهد. وقتی مشروطه به معنی تضعیف سلطه سلطنت بر مردم تعریف شد،هر کس احساس قدرتی می‌کرد، خواهان بهره مندی سلطانی از آن شد و هرج و مرج پدید آمد. آن هرج و مرج نشان دهندۀ الزامات و آماده سازی زمینه‌های دیگر برای استقرار مشروطه ای شد که خودش در آغوش ملت جای گرفته بود، اما ابزار استفاده اش موجود نبود.

مشروطه نیاز به حکومت قانون داشت. قانونی برآمده از مردم. ایران دارای مجلس شد. مجلس اول یک سال ماند و محمدعلیشاه آن را به توپ بست و خودش ساقط شد. مجلس دوم هم یک سالی تشکیل شد و با بحران‌هایی کارش به تعطیل کشید. مجلس سوم تشکیل شد و آن نیز یک سالی بود و با آغاز جنگ جهانی اول و اشغال ایران تعطیل شد. به این ترتیب در 15 سال هرج و مرج پس از مشروطه،ایران نیازمند نظم و قانون و عدلیه و نظام مالی و اداری و آموزشی و امنیتی یعنی حکومت قانون بود. اما دیگر مجلسی نداشت. در این بن بست کودتا به عنوان راه حل نهایی رخ داد و با توسّل به اقتدار کوشید در پناه مجلسی منتخب اما متشکل از متنفّذان شکل مشروطه را به لوازمش بیاراید.

دولت کودتا با افتتاح مجلس به رفع نیازهای قانونی مشغول شد، و سپس رضاخان شخصا قدرت اجرایی و سلطنتی را در اختیار گرفت و به اقداماتی دست زد که امروز اصلاحگری بن سلمان را با او مقایسه می‌کنیم. اما فراموش نشود امروز بیش از صد سال از کودتای رضا شاه می‌گذرد و این فاصلۀ قرنی بسیار اثرگذار است.

مقایسه نکات مثبت و منفی بن سلمان و رضاشاه

• رضا شاه در اوج هرج و مرج با مشارکت در کودتایی که سیدضیاالدین طباطبایی برنامه ریز آن بود، از سرداری جسور و گمنام به فرماندهی نامدار و مقتدر تبدیل شد و برقراری نظم و حکومت قانون را شعار خود قرار داد.

بن سلمان در اوج سلطه و اقتدار خاندان آل سعود، با به سلطنت رسیدن پدر و به اتکای او اصلاحات را از درون خاندان سلطنتیِ مورد انتقاد سکوت آمیز مردم کشورش آغاز کرد. ولیعهد سنتّی را برکنار و شاهزادگان بهره مند از رانت‌ها‌ی سلطنتی را بازداشت کرد و پس از ستاندن باج و اثبات برتری و اقتدار خود آنها را به شرط حفظ آرامش آزاد کرد.

• رضاشاه با درماندگی از هزینه‌های جاری دولتی و نظامی که حرمت و اقتدار دولت را بر باد داده بود، کوشید با برقراری نظم و ستاندن مالیات و عوارض از عهدۀ هزینه‌ها‌ی امروز و فردای اداری و امنّیتی دولت برآید.

بن سلمان متکی به منابع مالی و ذخایر ارزی بیکران نگران پرداخت هزینه‌های جاری دولتی و امنیتی نبود.

• رضاشاه باید مقیّد به تنظیم و اجرای برنامه ای مقدّماتی برای تبدیل به کشور کردن حکومتی سنّتی بود که مستلزم قوانین قضایی برای تشکیل دادگستری و دادسراهای سراسری تحت لوای قانونی واحد و آیین‌های دادرسی متحد الشکل و واحد بود. باید قوانینی مالی اعم از مالیاتی و کمرکی و شرکت‌های دولتی و عوارض گوناگون و نحوه تخصیص اعتبارات و برقراری نظام بوروکراتیک با تاروپود ارتباطی با سراسر کشور بود که امور تخصّصی از راهداری و صنعت و کشاورزی را نظامی مدرن ‌بخشید و مهمتر از همه باید نظام آموزشی سراسری -با کتاب‌ها و آموزگاران و دبیران تعلیم دیده- برقرار می‌شد که هم کشور را از ذلت 95درصد بیسوادی نجات دهد و هم راهگشای تجدّدی مبتنی بر دانش و فن می‌شد.

بن سلمان از نظام اداری و امنیتی و حکومتی مقتدر بهره‌مند بود که بتواند مجری برنامه‌های توسعه او باشد. نظام آموزشی عربستان از هفتاد سال پیش با بهره‌مندی از درآمد نفت توانسته بود در آنجا بیسوادی را بر اندازد و حتی دختران -با همه محدودیت‌ها در نسل‌های بعدی- از آموزش بهره‌مند بودند. کمبود معلم هم از آغاز نداشت زیرا با اتکا به کثرت جمعیت عرب همیشه می‌توانست معلم کافی در همۀ رشته‌ها‌ از مصر و عراق و سوریه و لبنان در اختیار داشته باشد. نظام اداری و مالیاتی و امنیتی هم وجود داشت. فقط لازم بود. آن را بهبود بخشد.

• رضا شاه برای تامین استادان دانشگاهی که در دست تاسیس داشت و نیز تامین کارشناسان مورد نیاز کشور، به طوری که متکی به عناصر بیگانه نباشد، ناچار شد سالی 100 دیپلمه برتر را برای تحصیل به اروپا اعزام کند؛ این برنامه از لحاظ توسعه علمی و صنعتی و مدیریتی و سیاسی کشور آثار بزرگی به بار آورد.

بن سلمان نیز نیاز به تقویت علمی و کارشناسی داشت و به همین دلیل عربستان از ده‌ها سال پیش ضمن تأسیس چند دانشگاه مجهز ده‌ها هزار دانشجوی داوطلب را به دانشگاه‌های اروپا و آمریکا اعزام کرده و برای خودش طبقه ای از نخبگان جهانی با نوعی زندگی دوگانه پدید آورده بود. یکی زندگی در اجتماع با رعایت ضوابطی که از آنان انتظار می‌رفت و مصلحت خودشان را نیز در رعایت آن می‌دیدند و دیگر زندگی درونی یا میان خودی‌های نخبه که گویی جامعه‌ای دیگر در میان اجتماعی عمومی را تشکیل می‌دادند! این دوگانگی به مرور زمان و با توسعه جامعۀ نخبگان و توسعه برنامه‌های عمرانی و صنعتی که مستلزم حضور کارشناسان خارجی و خانواده‌های آنان بود تدریجا کمرنگ‌تر شده بود. کاهش این دوگانگی ضمن آنکه زمینه را برای توسعه اجتماعی مساعد می‌کرد، مطالباتی را بر می‌انگیخت که می‌توانست برای نظام سعودی چالشی از سوی نخبگان رو به ازدیاد ایجاد کند.

این توسعه فرهنگی مصادف بود با ورود عربستان به دنیای مجازی! دنیایی که مرز نمی‌شناسد و یک جامعه باسواد درونی را ناگهان وارد دهکده جهانی می‌سازد! حاکمیت برا ی مقابله با این تحول جدید و گریزناپذیر اجتماعی دو راه داشت: یا باید با آن مقابله می‌کرد و روابط سنتی پدرسالارانه را به خصومت و چالش بدل می‌کرد، یا به مطالبات تن می‌داد و تسلیم می‌شد، و زمینه را برای دادن امتیازات بعدی فراهم می‌کرد. پدیده محمد بن سلمان هیچ یک از این دو راه را بر نگزید. او خودش رهبری اصلاحات و مدرنیسم را با گامی فراتر از دیگران بر عهده گرفت. قمار بزرگی که تا کنون برنده بوده است و باید منتظر مراحل بعدی و واکنش‌ها‌‌‌‌ی متضاد نسل‌های پیر و جوان سعودی بود.

• تا اینجا آنچه گفته شد در تفاوت‌ها و عدم شباهت زمینه‌هایی بود که رضاشاه را بدون بهره‌مندی از مزایا و بن سلمان را با بهره‌مندی‌های بسیار به پیشگامی در راه اصلاحات واداشته بود. پس چرا اینان را با یکدیگر مقایسه می‌کنند؟

در واقع مقایسه این دو شخصیت تاریخ ساز به اصلاحات اجتماعی خصوصاً در زمینه‌های رواداری‌هایی نسبت به زنان ،روابط اجتماعی ،تفریحات و شرایط زندگی بر می‌گردد که با رفتار‌های خشن پلیس امر به معروف سنتّی عربستان و توقّعات متعصّبانۀ آنان همخوانی ندارد .

زمینه‌های اجتماعی و قبیله‌ای عربستان نیز در تضاد این دو شیوه می‌توانست ابهام انگیز باشد.

در واقع انتقادات از رضاشاه، بیش از آنکه به چند مورد زندانی کردن منجر به قتل رجال شد، یا نسبت به رفتارهای دیکتاتور منشانه او خصوصاً در نیمۀ دوم سلطنت مربوط باشد، به همان بخش فرهنگی و اجتماعی مربوط می‌شود. به عبارت دیگر :رضاشاه اولا به دلیل امنیّتی چون برخلاف همه سلاطین تاریخ ایران متکی به حمایت ایل و طایفه و تفنگداران شخصی نبود، هم به دلیل شکستن آن نظام ایل سالاری و خوانین و هم برای هرچه بیشتر کردن آمار شهرنشینی و

آماده سازی برای تحول صنعتی و اقتصادی و همچنین برای دستِ باز داشتن در تشکیل ارتش ملی به جای فراخوان از عشایر در زمانهای نیاز، به تغییر آن ساختار سنتی و اربابانه نیاز داشت. از سوی دیگر به دلیل جمعیت اندک که چند سالی پیش از آن در پایان جنگ جهانی دوم به دلیل شیوع اپیدمی آنفلوانزای اسپانیایی همراه با قحطی که ضربه‌ای به جمعیت اندک کشور زده بود، به مشارکت بیشتر زنان در امور مختلف اداری و اجتماعی می‌اندیشید. یعنی همان چیزی که امروز بن سلمان نیز، با داشتن بیش از ده میلیون کارگر و کارمند خارجی، به آن می‌اندیشد.

مشارکت زنان روستایی در زندگی و تولیدات روزمرۀ کشاورزی و دامی امری عادی بود، اما در زندگی شهری چنین نبود. لذا پس از سفری به ترکیه و دیدن اصلاحات آتاتورک تصمیم گرفت با تغییری در پوشش مردان و زنان ضمن آنکه به آنان ظاهری متجدّدانه می‌بخشید،امکان مشارکت آنان را در فعالیت‌ها‌ی تولیدی و اجتماعی افزایش می‌داد. آن الزام که گاه با حضور زنانی با پوشش نامتعارف شبه فرنگی با پالتو و مانتوی بلند و کلاه فرنگی لبه داری که آن را برای پوشاندن مو تا زیر گوش پایین می‌کشیدند جنبه مضحک پیدا می‌کرد، با سرکوب تحمیل و تحمل شد، اما با خروج پیش‌بینی نشدۀ رضاشاه از ایران نا گهان آن عقده‌ها سربازکرد. هرچند آزاد شدن پوشش بانوان موجب رواج رواداری و زندگی نو و کهنه به موازات یکدیگر شد، اما بهانه و خصومت که برخی کشمکش‌های سیاسی و نیز نارضایی روحانیت سنتی بر آن می‌افزود، ادامه یافت.

بن سلمان با وجود مقاومت روحانیت وهابی و محافظه کاران سلطنتی هنگامی به اصلاحات اجتماعی دست زد که زمینه‌های آن آماده بود و نسل جوان سعودی که اکنون اکثراً شهرنشین و تحصیل کرده هستند، از تعویق آن نگران بودند.گرچه هنوز می‌تواند آتش زیر خاکستر در دل نسل محافظه کار پیشین نهفته باشد، اما باید دید نسل جوانترِ تربیت شده و تحول یافته در فضای مجازی از تقابل با نسل پیشین بر می‌آید یا خی؟.

مسئله مهمتر این است که اکنون بن سلمان دست به توسعۀ صنعتی و شهر سازی و آبادانی و عمرانِ سبز چه در زمینه‌های کشاورزی و چه در شهرسازی مدرن متّکی بر شیرین سازی گسترده آب دریا و تولید انرژی‌های تجدید پذیرِ بادی و خورشیدی زده است، و توسعه صنعتی از پتروشیمی تا فولاد و سیمان صدها هزار نیروی کار زن و مرد را در رشته‌هایی مستلزم بالا رفتن ضریب هوشمندی و تفکر به کار گماشته است که با بهره‌مندی از رفاه و بیمه و اطمینان از آینده، هرگونه چالشی را به عقب می‌اندازد. اما با این حال هنوز نظام سعودی که حکومت نظم و قانون و رفاه را برقرار کرده و نهادهای نمادین شبه پارلمانی هم پدید آورده است، نظامی دموکراتیک دارای خزانۀ ملّی واحد در شأن حاکمیت ملت و کشوری با بالاترین سطح درآمد ملی و درآمد سرانه محسوب نمی شود.

نقل از:ماهنامۀ آینده نگر/ اردیبهشت 1403

مطالب مرتبط:

تجدّدِ آمرانۀ دوران رضاشاه؛کمبودها وکامیابی ها

به مناسبت ۶ اردیبهشت،

سالروز قتل افشارطوس رئیس شهربانی دکتر مصدّق

به نقل از چاپ پنجم کتاب آسیب شناسی یک شکست

*سرتیپ افشار طوس در صدَد آشتی بین دکتر بقائی با مصدّق بود و لذا ربودن و کشتنِ وی  مغایر با این آشتی طلبی و تفاهم بود!

*قتل ها و ترورهای مشابه در این دوران نقش احتمالی حزب توده در قتل افشار طوس را برجسته می کند.

*احسان طبری:«قتل محمد مسعود برای ایجاد یك شوكِ عَصَبی علیه دربار بود ،زیرا خسرو  روزبه اطمینان داشت كه قتل ،۱۰۰٪ به حساب دربار تمام خواهد شد». 

قتل سرتیپ افشارطوس،اهداف و انگیزه ها:                 

در فروردین 1332،در حالیکه حسین مکّی و دیگران،برای آشتی و تفاهم بین شاه و دکتر مصدّق تلاش می کردند،نشریۀ شهباز (ارگان حزب توده)خبر تکوین یک کودتای نظامی با شرکت شاه،حسین علا،سرلشکر زاهدی،کاشانی و«اقلیّت مزدور پارلمان» را تیتر اول خود ساخت[1]. بعد از انتشار خبر شهباز،جنازۀ سرتیپ محمود افشار طوس-رئیس شهربانی دولت مصدّق- در کوه های حوالی لشکرک پیدا شد[2].چند روز پیش از این قتل،حسین ذبیح پور-کارمندشهربانی و کارآگاه  و محافظ ویژۀ سرتیپ افشارطوس- نیز بطور فجیعی بقتل رسیده و جسدش در کوه های اطراف کرج کشف شده بود[3].

قتل افشار طوس،ضمن بی ثبات کردن فضای عمومی جامعه،دو هدف زیر را دنبال می کرد:

۱-تشدید اختلاف بین شاه و مصدّق و در نتیجه،تحکیم موقعیّت سیاسی حزب توده.

۲- بدنام کردن و متهم نمودنِ برجسته ترین دشمن حزب توده-دکتر مظفر بقائی-و تشدید اختلاف بین دوستانِ دیروز و دشمنانِ امروز (مصدّق،کاشانی،بقائی و مکّی).

با وجود نارضایتی افشار طوس از ساختارسُنّتی ارتش و عدم ارتقای درجۀ سرهنگی وی به سرتیپی،در این زمان،او با محمدرضاشاه و دربار،دشمنی یا اختلافی نداشت و حتّی به قول پسر دکتر مصدّق:«افشارطوس، نوکر شاه بود»[4].ملکه ثریّا نیز در خاطرات خود از افشار طوس بعنوان«دوست محمدرضا»[شاه]یاد می کند[5].

 افشار طوس مدّت ها مسئول املاک سلطنتی بود و در پایان دادن به غائلۀ آذربایجان(پیشه وری)و سرکوب تظاهرات نیروهای حزب توده در اصفهان،همدان و کرمانشاه شرکت داشت.به روایت یکی از نزدیکان سرتیپ افشار طوس:او از شیفته گاه رضاشاه بود و می گفت:«دکترمصدّق یک رضاشاهِ باسواد است»[6] .افشار طوس در زمان حکومت مصدّق(1331) به تأسیس«سازمان افسران ناسیونالیست»پرداخت و دبیر کُل آن سازمان شد [7]،ترکیب اعضای موسّس این سازمان و حضور نظامیانی مانند سرتیپ«حسین آزموده»(دشمن سرسخت حزب توده و دادستان بعدی دادگاه مصدّق) [8] نشان دهندۀ این است که این سازمان نظامی-اساساً-در مقابل«سازمان نظامی حزب توده»قرار داشت.سرهنگ مصوّر رحمانی-از نخستین اعضای سازمان- یادآور می شود:

-«هیأت مدیرۀ موقّت[سازمانِ افسرانِ ناسیونالیست]در صدد برآمد با سربازگیری از بین افسران سالم و فداکار،یک هستۀ انقلابی روشنفکر به وجود بیاورد»[9].

 قتل افشارطوس در شرایطی صورت گرفت که بخاطر حکومت نظامی دولت مصدّق،تحرّکات مخالفان وی،خصوصاً در منطقۀ پُر رفت و آمدِ وقوع جنایت(خیابان صفی علیشاه /خانقاه) شدیداً تحت مراقبت و نظارت مأموران دولت بود. وجود«باشگاه افسران بازنشسته»(به رهبری سرلشکر زاهدی) و چند حزب سیاسی مخالف دولت،ازجمله «حزب سومکا»،باعث تشدید این نظارت و مراقبت بود [10].به گزارش روزنامۀ اطلاعات:خانۀ حسین خطیبی(متهم اصلی)بیست قدم با«حزب سومکا» فاصله داشت[11]،یکی از خانه های مخفی و  مهم سازمان افسران حزب توده و مرکز بایگانی اسناد و اسامی شبکۀ افسران این حزب نیز در خیابان صفی علیشاه بود. مرکز حزب ایران به رهبری داریوش فروهر نیز در این خیابان قرار داشت و «سیاه جامگان»این حزب فعالیّت های نیروهای ضد مصدّقی را زیر نظر داشتند. افراد و عناصر سازمان نظامی حزب توده در این مراقبت ها،بسیار فعّال بودند چنانکه بقول نورالدین کیانوری:

  -«افرادسازمان افسری ما  در تمام واحدهای مهم عملیّاتیِ ارتش و حتّی گارد شاهنشاهی  حضورداشتند و به این ترتیب،خبر همۀ توطئه‌ها ـ در همان لحظۀ تدارك ـ به ما می‌رسید»[12].

 این شرایط شدید امنیّتی  ربودن و جابجائی پیکرِ سرتیپ افشارطوس از خانه ای در خیابان شلوغِ صفی علیشاه/خانقاه به کوه های اطراف تهران را  دشوار  و حتّی غیرِ ممکن می ساخت.با توجه به سابقۀ حزب توده در ربودن و کشتنِ محافظِ سرتیپ افشارطوس و پنهان کردن جنازۀ وی در کوه های اطراف تهران،می توان انگشت اتّهام قتل افشارطوس را از دکتر بقائی به سوی حزب توده  نشانه گرفت!

        سرتیپ افشارطوس   

  با انتشار خبر ناپدید شدن سرتیپ افشار طوس،ابتداء یوسف بهرامی(رئیس ادارۀ آگاهی شهربانی تهران)مسئول بررسی و کشف جنایت شد،ولی بلافاصله(در 2 اردیبهشت)،بدستور دکترمصدّق،سرهنگ امیرهوشنگ(قدرت الله)نادری بهمراه سرهنگ حسینقلی سررشته،معاون فرمانداری نظامی،رئیس رکن دو(سازمان تجسّس و اطلاعات ارتش) و هوادار سرسخت دکتر مصدّق،مسئول شناسائی عامل یا عاملان جنایت شدند.دکترغلامحسین صدیقی،وزیر کشور دولت مصدّق،ضمن دیدار با سرهنگ سررشته،نظر وی مبنی بر«گرفتن اجازۀ دائمی و اختیارات فوق العادۀ قانونی جهت پیگیری پرونده» را پذیرفت[13]

 پس از چند روز،فرمانداری نظامی تهران،ضمن اعلام اسامی 13تن از مخالفان شناخته شدۀ دولت،تأکیدکرد که دستگیرشدگان با مظفربقائی ارتباط داشته و بقائی را از عوامل قتل افشار طوس معرّفی کرده اند[14].یکی از وجوه مشترک این متهمین،دشمنی شدید آنان باحزب توده بود.مثلاً، سرلشکر علی اصغر مزیّنی-رئیس سابق شهربانی دولت مصدّق-از دشمنان سرسخت حزب توده به شمار می رفت.به گزارش«میدلتون»(کاردار سفارت انگلیس در ایران ):

  -«سرلشکرمزّینی  کسی بود که می توانست باشدّت عمل با حزب توده برخورد کند»[15].

 مزیّنی معتقد بود که:«بزرگ ترین خطرِ مملکت ما همین خطر کمونیست ها»است از این رو«در تمام دوران ریاست شهربانی خود،با توده ای ها مبارزۀ  شدیدی کرد و با تمام قدرتی که داشت در سرکوب آنها کوشید»[16].او–بارها- به خطرِ سلطۀ حزب توده بر ایران  هشدار داده بود[17].وی به همراه تیمسار غلامعلی بایندُر و تیمسار دکترمنزّه در تظاهرات روز 9 اسفند1331 -برای جلوگیری ازخروج شاه از ایران- حضور داشت[18].

 برادر زادۀ سرلشکر مزیّنی-که بخاطر جنجال های قتل افشارطوس مجبور به تغییر نام خود از مزیّنی به«مزیّن»شده بود[19]نیز دشمن سرسخت حزب توده به شمارمی رفت بطوریکه برای قلع و قمع حزب توده،ایجاد«سازمان مخصوص مبارزه با خائنین»(توده ای ها)را پیشنهاد می کرد[20].

 سرلشکر مزّینی،تحصیلات نظامی خود را در فرانسه تمام کرده و درجنگ جهانی دوم نیز از طرف ارتش برای دیدن جبهه به فرانسه اعزام شد و مدتی در آنجابود[21].با توجه به آشوب های مستمرِ خیابانی توسط حزب توده،فدائیان اسلام و دیگر گروه های سیاسی در آن هنگام،سرلشکرمزیّنی-براساس سیستم نیروهای انتظامی کشورهای اروپائی- معتقد به ایجاد«واحد پلیس منظّم »برای جلوگیری از اینگونه آشوب های خیابانی بود.هدف اصلی این طرح،برخورد با حادثه آفرینی های روزانۀ حزب توده و سازمان های وابسته به آن بود.مزیّنی می گفت:«مطمئن بودم که با اجرای آن[پروژه]،به بسیاری از بی نظمی ها و خودسری های شهر خاتمه داده خواهد شد».این طرح انتظامی مورد موافقت شاه و مصدّق بود،ولی دکتر فاطمی(معاون و سخنگوی دولت مصدّق)با آن مخالفت کرد[22].

 سرلشکرمزیّنی برای جلوگیری از فعالیّت چاقوکشانی مانند شعبان جعفری و تظاهرات و حادثه آفرینی های فدائیان اسلام نیز اقداماتی انجام داد و موجب تبعید فدائیان اسلام به بندرعباس گردید[23].او برای نخستین بار در ایران«پلیس مدارس» را- به سبک کشورهای اروپائی- تأسیس کرد و در تأمین امنیّت مدارس و آسودگی خاطرخانواده ها کوشید چون معتقد بود که«در تمام دنیا به اطفال احترام  می گذارند»،در حالیکه در همین زمان،حزب توده با شعارهای عوامفریبانه می نوشت:

 -«پدران!مادران!اطفال خود را از چاقوی دولتیِ شعبان بی مُخ و عشقی و فروهرها   رها سازید!»[24].

 اختلاف نظر دکتر فاطمی با سرلشکر مزیّنی،موجب شد تا 4 روز قبل از تظاهرات خونین 14 آذر 1330،سرلشکر مزیّنی از ریاست شهربانی کُل کشور استعفاء دهد و امیرتیمور کلالی سرپرست موقّت شهربانی گردد که بدنبال آن، تظاهرات عظیم هواداران حزب توده روی داد.حزب توده ضمن محکوم کردن این رویداد خونین،آن را «رسواترین اَشکال دیکتاتوریِ فاشیستی»و مصدّق را«پیشوائی که در میان حصاری از سرنیزه پنهان شده است»نامید [25].

 دشمنی سرلشکر مزیّنی با حزب توده ،می توانست  وی را آماج انتقامجوئی رهبران آن حزب  سازد بطوری که«گروه ترور حزب توده» به رهبری کیانوری،در صدَد بود تا سرلشکرمزیّنی را به قتل برساند[26].

در حالیکه هنوز پروندۀ متّهمان به قتل افشارطوس تکمیل نشده و به مقامات قضائی ارائه نگردیده بود،برخلاف عُرف قانونی،پخش«اعترافات» دستگیرشدگان از طریق روزنامه ها[27] و رادیو و تکرارِ چند بارۀ این«اعترافات»در طول روز،نشان از سناریوی خطرناکی می داد که اوّلین قربانی آن،دکتر مظفّر بقائی بود.دکتر عبّاس دیوشلی-تئوریسین حزب زحمتکشان و از یاران نزدیک دکتربقائی-نیز در شمار این قربانیان بود[28].دکتربقائی در اعتراض به این شیوۀ غیرقانونی و نامتعارف گفت:

   -«دستگاه رادیو که اقاریر متهمین و تمامِ آن مسخره بازی ها را ساعت ها و روزها گذاشت،هیچ توجه نکردند که در کجای دنیا چنین چیزی سابقه داشته‌است؟ یک موردی پیدا کنید که در دنیا سابقه داشته باشد. یکی پرونده‌اش پیش از اینکه بسته شده باشد،پیش از اینکه تحقیقات به نتیجه رسیده باشد اقاریر را توی رادیو بخوانند آنوقت در تفسیر سیاسی رادیو هم یک عده‌ای که هنوز اتهام و مجرمیّت شان محرز نشده[را]مرتباً لجن مال بکنند.اینها هیچ جای دنیا سابقه ندارد»[29].

چرادکترمظفربقائی؟

خسرو روزبه(مسئول کمیتۀ ترورسازمان افسران حزب توده) در علت انتخاب محمد مسعود برای ترور می گوید:

 -«فکرمی کردیم برای گم کردن راه ،برای اینکه دستگاه پلیس نتواند سمت لازم را برای پیداکردن گروه ما[کمیتۀ 8 نفرۀ ترور حزب توده] بیابد،ما باید اولاً از کسی شروع کنیم که دارای دستجات مخالف زیادی باشد.محمدمسعود از این جهت،ایده آل بود زیرا از یک طرف با دستۀ مسعودی ها و روزنامۀ اطلاعات سخت درآویخته بود،از طرف دیگر با قوام السلطنه و گروه طرفداران او مخالف بود و جنگ و جدال های زیادی باهم داشتند…از یکطرف نیز روزنامه اش خواننده داشت و مقالاتی که علیه نهضت جهانی طبقۀ کارگر منتشر می ساخت،می توانست تأثیر منفی داشته باشد»[30].

 به جرأت می توان گفت که بسیاری از این«مشخّصات»در دکتر مظفر بقائی نیز  وجود داشت چون بقائی نیز -عملاً-در چند جبهه می جنگید و «دارای دستجات مخالفِ زیادی بود»،ازجمله:

-موضع تند دکتر بقائی پس از قیام  30تیر 1331 و تأکید او برتعقیب عاملان کشتار مردم  و محاکمۀ قوام السلطنه [31]،

-کینۀ سوزان بقائی  نسبت به حزب توده،

– جدال های بقائی با شخصیّت های جبهۀ ملّی (مانند دکتر فاطمی،مهندس زیرک زاده، و….)،

-مخالفت های بقائی با مصدّق در بارۀ کسب«اختیارات فوق العاده» و خصوصاً با«قانون امنیّت اجتماعی»،

-و انجام رفراندوم برای انحلال مجلس،متهم کردن مصدّق به مماشات باحزب توده و…

 همۀ این موارد می توانستند دکتر بقائی را -بعنوان کسی که« دارای دستجات مخالف زیادی بود»-طعمۀ مطلوبی برای ترور شخصیّتش توسط حزب توده سازند بطوری که این امر در فضای کینه ورزی ها و کدورت های سیاسی،نه تنها مخالفتی را برنیانگیزد بلکه–مانند ترور محمد مسعود- با«استقبال»نیز روبرو گردد!

سازمان افسران حزب توده و قتل سرتیپ افشارطوس

       نام ها و نشانه ها!

  «امیل زولا» دراعتراض به پرونده سازی علیه«آلفرد دریفوس»:آن را «ناشی ازجنون و بلاهت و تخیّلات دیوانه وار و اَعمال پلیسی پَست و سُنّت های تفتیش عقاید و جبّاریّت و لذّت بردنِ چندستاره به دوش…به بهانۀ وهن آورِ صلاح دولت» نامیده بود.آیا در ماجرای قتل افشارطوس و پرونده سازی علیه دکتربقائی نیز همین شیوه  بکار رفته بود؟

  از ترکیب افسران فرمانداری نظامی تهران بهنگام تعقیب قتل افشار طوس و چگونگی تنظیم پروندۀ دستگیرشدگان،آگاهی کاملی نداریم،ولی می دانیم که در این زمان -و نیز تا مدتی بعد از سقوط دولت مصدّق-برخی از اعضای برجستۀ سازمان نظامی حزب توده  در فرمانداری نظامی تهران و دادستانی ارتش  دارای پُست های مهم و حسّاس بودند آنچنانکه سرهنگ محمدعلی مبشـّری و سرهنگ حبیب‌الله فضل‌الهی در مقام دادیار دادگاه نظامی و معاون سرتیپ حسین آزموده، مسئول رسیدگی به پرونده‌های دستگیرشدگان توده‌ای بودند[32].سرهنگ فضل‌الهی و نیز سروان محمّد پولاددژ(عضو دیگر سازمان نظامی حزب توده و معاون سرهنگ(سپهبد) محسن مُبصـّر در ادارۀ تجسّس و اطّلاعات ارتش برای شكار افسران توده‌ای و مُشیر وُ مشاورِ سرتیپ تیموربختیار[33] )جزو مأمورینی بودند كه در جریان بازرسی از خانه‌های حزبی و سازمانی افسران توده‌ای «هرچه توانستند اسناد و مداركی را كه می‌توانست اسرار و مشخصـّات اعضای سازمان افسران را برملا كند،از بین بردند»و بدین ترتیب«تقریباً همۀ ضررها و خطرات احتمالی كه موجودیـّت سازمان [نظامی حزب توده] را تهدید می‌كردند، خنثی شدند»[34].

  در رابطه با پروندۀ قتل سرتیپ افشارطوس،شاید برخی افراد-مانندسرهنگ نادری و سرهنگ سررشته-در ساختنِ این پرونده  نقش داشته اند[35].برخی اعضای سازمان نظامی حزب توده –خصوصاً سرگرد علی اکبر بهمنش(دادیار یا دادستان پرونده)و سروان محمد پولاددژ نیز شاید در این ماجرا فعّال بوده اند.سروان «محمدپولاددژ» در بازجوئی و اعتراف گیری از متهمان به خشونت و بیرحمی معروف بود.او در قتل برخی از مخالفان حزب توده مشارکت مستقیم داشت. [36].بنابراین،باتوجه به دشمنی شدید دکتربقائی باحزب توده،چه بسا که این افراد در مراحل بازجوئی و تنظیم پرونده،اعترافاتِ ناروائی به منظورِ بدنام کردن و متهم نمودن دکتر بقائی از دستگیرشدگان اخذ کرده باشند[37]؛اقداماتی که هم حزب توده را از حضور یک دشمن خطرناک،خلاص می کرد؛و هم برخی اطرافیان دکتر مصدّق را از شرِّ یک رقیب یا مخالف سرسخت  خلاص می کرد.دکتربقائی ضمن حملات شدید به این«پرونده سازی های رسوا»،بر«شکنجۀ دستگیرشدگان جهت اخذِ اقرار» تأکیدکرد و در گفتگو با خبرنگاران گفت:

-«از مدّت ها قبل بعضی ها در صددِ ساختنِ پرونده برای ما بوده اند و ما مطمئن هستیم که این جریان[قتل افشارطوس]چنانچه به محاکم[دادگستری]بکَشد،بصورت تاریخی درخواهد آمد»[38].

    دربارۀ پروندۀ قتل افشارطوس،دکتربقائی افزود:

  –«رادیو در تمام سرویس های خود،روزی چندبار و چند هفتۀ متوالی مشغول قرائت و پخش نوارهای ادعائی ِمتهمین بقتل شد و این عملِ خلافِ قانون و بی سابقه در دنیا و برخلاف نصِّ مادۀ 144 فقط به این منظور بود که ما را در مقابل ملّت ایران و دنیا   قاتل معرفی کنند»[39].

 پروندۀ قتل سرتیپ افشارطوس -چنانکه گفته ایم-ماجرای پیچیده ای است،امّا،آنچه که تاکنون مورد توجۀ پژوهشگران قرار نگرفته،شرکت احتمالی«کمیتۀ ترور سازمان نظامی حزب توده»در قتل افشارطوس و یا نقش افسرانِ وابسته به آن حزب در پرونده سازی علیه دکتر مظفّر بقائی است.نام ها و نشانه های این فرضیّه  عبارتند از:

1-در درون حزب توده بخشی بنام«شعبۀ احزاب» بود،که وظیفۀ آن، نفوذ،خبرگیری و در نتیجه،ایجاد اخلال و اختلاف در صفوف احزاب و سازمان های رقیب بود.جدا از«شعبۀ احزاب»،بخشی نیز به نفوذ در ارگان های ستادِ ارتش و پادگان های مختلف-مانند دژبان لشکر1،لشکر2زرهی،وزارت جنگ،ادارۀ مهندسی ارتش-اختصاص داشت. بوسیلۀ این بخش،اخبار و اطلاعات داخلیِ ارتش و همچنین آمارِ اسلحه و مُهمّاتِ ارتش و… به حزب توده گزارش می شد.سرقت پرونده های جاسوسان خارجی و بخشنامه های محرمانۀ ارتش نیز بوسیلۀ افراد این شعبه انجام می شد و در اختیار حزب توده قرار می گرفت.مسئول این شعبه  با سروان محمد پولاددژ و سروان شهربانی[نورالله]شفا ارتباط داشته و بوسیلۀ این دو افسر[پولاددژ و شفا]عملیّات دائرۀ تجسّس رکن 2 ستاد ارتش و شهربانی و مبارزات این دو دستگاه نوپای امنیّتی علیه حزب توده و افراد آن،به حزب توده گزارش می شد[40].

 سروان پولاددژ،معاون سرهنگ(سپهبد) محسن مبصّر-رئیس رکن دو ارتش و کاشف «دفترچۀ رمزِ»سازمان افسران حزب توده- بود.به روایت نورالدین کیانوری:

 -«پولاددژ در رکن دوِ ستاد ارتش کار می کرد و اطلاعات گرانبهائی به حزب می رساند»[41].

2- گرایش ملّی گرایانه سرتیپ افشارطوس و سابقۀ او در سرکوب نیروهای حزب توده بهنگام  فرماندهی هنگ پیاده  و ریاست شهربانیِ شهرهای اصفهان،کرمانشاه و همدان-طبیعتاً-موردِ خشم و کینۀ رهبران حزب توده بود.

3- تأسیس«سازمان افسران ناسیونالیست»(هوادار مصدّق)توسط سرتیپ افشارطوس و مخالفت ذاتی آن سازمان با ایدئولوژی«سازمان افسران حزب توده»،از آغاز برای مسئولان سازمان نظامی حزب توده(خسرو روزبه ونورالدین کیانوری)ناگوار و ناخوشایندبود و اگردرست باشد که«دکتربقائی نیز در جلسات اولیّۀ سازمان افسران ناسیونالیست شرکت کرد و سپس حسین خطیبی[متهم نخست پروندۀ قتل افشارطوس]را بعنوان جانشین خود در این گروه معرّفی نمود»[42]،آنگاه به شدّت و علّت کینه ها و پرونده سازی های حزب توده  علیه این دو  آگاه تر می شویم.

4- سرتیپ افشارطوس در صدَد آشتی بین بقائی و دیگر رهبران جبهۀ ملّی با مصدّق بود. در گفتگوی دکتر فاطمی با هندرسون(سفیرآمریکا)نیز فاطمی به سفیرگفت:بقایی از افشار طوس خواسته بود تا میان او و مصدّق  میانجی گری کند[43].در گزارشی دیگر گفته شده که:«برخی از مقامات می گویندکه افشارطوس در نظر داشته که با استفاده از دوستی با[حسین] خطیبی،روابط بین یکی از نمایندگان[دکتربقائی]را با آقای نخست وزیر و دولت التیام داده و توافقی بوجود آوَرَد»[44].بنابراین ربودن و کشتن افشارطوس توسط بقائی  مغایر با این آشتی طلبی و تفاهم و تنها به نفع حزب توده بود که از تفاهم و آشتی بین مصدّق،شاه و دکتربقائی  واهمه داشت.

5- قتل ها و ترورهای مشابه در این دوران نقش احتمالی حزب توده در قتل افشارطوس را برجسته می کند،مانندقتل احمد دهقان(سردبیر ضدتوده ای مجلّۀ تهران مصوّر)،حسام لنکرانی(عضو فعّال و مسئول چاپخانه و انتشارات حزب توده)،محمّد مسعود(سردبیرروزنامۀ مرد امروز).احسان طبری دربارۀ هدف از قتل محمدمسعود توسط«کمیتۀ ترور سازمان افسران حزب توده» تأکید می کند:

-«قتل محمدمسعود برای ایجاد یك شوك عَصَبی علیه دربار بود ،زیرا خسرو[روزبه] اطمینان داشت كه قتل،۱۰۰٪ به حساب دربار تمام خواهد شد»[45].

به روایت انور خامه ای:

-« اکثرمردم تصوّر می كردند كه این ترور به دستور دربار انجام گرفته است….روزنامه های وابسته به سیاست انگلیس و حزب توده نیز این شبهه را تقویت می كردند و با گوشه و كنایه، ترور مسعود را كارِ دربار و هدف از آن را اختناق مطبوعات و مقدمۀ دیكتاتوری شاه جلوه می دادند،مثلاً،روزنامۀ مردم(ارگان حزب توده)در سرمقالۀ خود می نوشت:«حكومت دیكتاتوری بیست ساله نخستین اقدام خود را با ترور یكی از مدّعیان جراید آغاز نمود.قتل محمد مسعود اعلام خطری است برای تمام كسانی كه از تجدید دوران دیكتاتوریِ گذشته وحشت دارند.اگر دولت در كشف ریشه های قوی این جنایت سهل انگاری كند،آن وقت ملت ایران حق دارد مظنون شود و تصوّر كند كه مقامات بالاتر در این نقشۀ بی باكانه و فجیع  بی دخالت نیستند»[46].

6- قتل 4 تن ازمأموران اطلاعاتی و تجسّس رکن دوم ارتش،بنام های محسن صالحی، داریوش غفاری،آقا برار فاطری، پرویز نوایی توسط «کمیتۀ ترور سازمان نظامی حزب توده» و سر به نیست کردنِ اجسادِ کُشته شدگان در چاه های اطراف تهران[47] و نیز نقشۀ قتل سرلشکر مزیّنی(رئیس کل شهربانی دولت مصدّق)،ربودن سرهنگ(سپهبد) محسن مبصّر،سرهنگ زیبائی ،سرگرد سیاحتگر و دیگران [48] و دستور کیانوری برای کشتنِ پرویز شیرینلو و عبدالحسین نوشین (که انجام نشد) [49]،احتمال دست داشتن سازمان نظامی حزب توده در قتل افشارطوس را تقویت می کند.

7- رابطه و همکاری «ماشاالله ورقا»-عضو سازمان افسران حزب توده و رئیس ادارۀ اطّلاعات و مراقبت در شهربانی كلّ كشور با سرتیپ افشارطوس حوزۀ نفوذ حیرت انگیز حزب توده را در بین افسران شهربانی نشان می دهد.«ورقا»ضمن  ریاست بخش مراقبت ادارۀ اطّلاعات شهربانی،مأمور حفظ و نگهبانی جان شاه و افراد خانواده سلطنتی در تشریفات رسمی و دیگر بازدیدها بود![50].

8- رئیس آگاهی شهربانی و مسئول پروندۀ قتل افشارطوس،سرهنگ امیر هوشنگ( قدرت الله) نادری،به روایت دکتربقائی،عضو حزب توده بوده و به همین جرم درکرمان به 6ماه حبس محکوم شده بود[51].نادری از مؤسّسین«گروه افسران ناسیونالیست»بود[52]ولی بقول سرهنگ سررشته:سرگرد هوشنگ نادری روز 2 اردیبهشت[روز قتل افشارطوس] با درجۀ سرهنگ دومی و به طرزی مشکوک  ریاست آگاهی شهربانی را به عهده گرفت…« در واقع، سرهنگ نادری با حرکاتی مشکوک و مرموز،خود را در شهربانی جا می کند»[53].

 9- در حالیکه کمیسیون دادگستری مجلس به علّت نداشتن اصل پرونده و فقدان دلایل،پیگیریِ«سلب مصونیّت پارلمانی از دکتربقائی» را متوقّف کرده بود و بازپرس و دادیارِ ناظرِ این پرونده(سروان پرویز قانع و سرگرد موسی رحیمی لاریجانی)مدّت ها در تنظیم پرونده  و ارائۀ آن به دادگاه  تمارض یا پرهیز نموده بودند،دادستان اصلی پرونده-سرهنگ احمد قربانی-نیز در اقدامی سئوآل انگیز«به علّت کارهای زیادِ روزانه»،شخصاً از حضور در دادگاه برای دفاع از کیفرخواست خودداری کرد،«لذا،سرگرد توپخانه علی اکبر بهمنش-دادیارِ دادسرای موقّت نظامی -را به سِمتِ نمایندگی دادستان تعیین و به محضر دادگاه  معرفی می نماید»[54]. 

   به گفتۀ نورالدین کیانوری:

   -«بسیاری از دادیاران و بازپرس ها  ازرفقای ما بودند»[55].

   سرگرد علی اکبر بهمنش،از یاران نزدیک خسرو روزبه-مسئول«کمیتۀ ترور حزب توده»-بود و در فرارِ روزبه از زندان(مهرماه1332)،نقش داشت[56].به روایت سروان محمّدجعفر محمّدی،عضوسازمان نظامی حزب توده:

   -« سرگرد علی اکبر بهمنش باشجاعت بی نظیری از متّهمان به قتل[افشارطوس]…بازجوئی نمود»[57].

  10- نام برخی دیگر از افسران سازمان نظامی حزب توده،مانندسروان شهربانی محمد درمیشیان،در این پرونده،احتمال حضور اعضای آن سازمان در پروندۀ قتل افشارطوس را  پُررنگ تر می کند.سروان شهربانی جواد درمیشیان پس از کشف سازمان نظامی حزب توده،دستگیر و به 15سال حبسِ محرّد با کار محکوم شده بود[58].سرگرد آذرنور(عضو برجستۀ سازمان افسران حزب توده)تأکید می کند:

   -«سروان درمیشیان،یکی از اعضای سابقه دارِ سازمان نظامی[حزب توده]و رئیس کلانتری ناحیۀ شاپور(سبزه میدان)افسری کاردان و به معنای واقعیِ کلمه مسلّط به امور و رموز شهربانی بود.به علاوه،دارای نفوذ فراوان برروی شعبان بی مُخ بود که دستورات او[سروان درمیشیان]را کودکانه اجراء می کرد»[59].

   11- نکتۀ دیگر ،گزارش های  فردی بنام سرهنگ «نیک اعتقاد»-رئیس بخش سیاسی ادارۀ آگاهی تهران است که گزارش هایش بیشتر  در بارۀ فعالیّت های مخالفان مصدّق بوده است [60].در محاکمۀ متهمان به قتل سرتیپ افشارطوس  به گزارش های این فرد اشاره و استناد شده،در حالیکه بقول احمدنصیری،وکیل مدافع یکی از متهمان:«نیک اعتقاد یکی از توطئه کنندگان[درپروندۀ قتل افشارطوس]بوده است»[61].

  از وابستگی های سیاسی یا حزبی سرهنگ نیک اعتقاد اطلاعی نداریم،امّامی دانیم که برادرِ وی- ستوان یکم سیاوش نیک اعتقاد-از اعضای سازمان افسران حزب توده بوده که پس از کشف آن سازمان،به 8سال حبس محکوم شده بود[62].با توجه به حضور و نفوذ حیرت انگیز افسران حزب توده در مقامات حسّاس ارتش و شهربانی،آیا گزارش های سرهنگ نیک اعتقاد دربارۀ بقائی آغشته به تعلّقات وی به حزب توده و در نتیجه، آلوده به کینه علیه دکتر بفائی بود؟

12- و سرانجام،سرتیپ محمود کیانوری(برادر نورالدین کیانوری)از دوستان نزدیک سرتیپ افشارطوس و گویا از بنیانگذاران«سازمان افسران ناسیونالیست» بود[63].

سرتیپ محمودکیانوری با خواهر عبدالصمدکامبخش ازدواج کرده بود،در حالیکه کامبخش از اعضای گروه کمونیستی«53نفر»،از رهبران برجستۀ حزب توده و نویسندۀ کتاب معروف«نظری به جنبش های کارگری و کمونیستی ایران»بود. کامبخش-همچنین-شوهرِ خواهرِ نورالدین کیانوری(اختر کیانوری)بود[64].این پیوند دوجانبه –باتوجه به قدرت گیری روزافزون حزب توده و احتمال انجام یک کودتا – چه بسا،بر دیدگاه ها و انگیزه های سیاسی سرتیپ محمودکیانوری تأثیر داشت [65].نورالدین کیانوری  می گوید:

   -«افشارطوس را من شخصاً می شناختم.او همشاگردی برادر من-محمود-در دانشکدۀ افسری بود…آن دو تاآخر،دوست ورفیق صمیمی هم بودند…مصدّق که به قدرت رسید،از اولین کسانی که درجۀ سرتیپی گرفتند،افشارطوس و محمود،برادرم بودند»[66].

سرتیپ محمود کیانوری علاقۀ خاصی به نورالدین کیانوری داشت آنچنانکه ضمن اعزام وی به آلمان جهت ادامۀ تحصیل،کتاب نورالدین کیانوری بنام«ساختمان های درمانی وبهداشت»را بهنگام  فرار و اختفای وی  منتشرکرده بود[67].

در گزارش محرمانۀ 19خرداد1331 رکن دو (سازمان اطلاعات وتجسّس ارتش) از یکی دیگر از برادران کیانوری بنام «سرهنگ بازنشسته[احمد]کیانوری» یادشده است که در خیابان صفی علیشاه[محل قتل سرتیپ افشارطوس]منزل دارد[68].نورالدین کیانوری در بارۀ این برادر می نویسد:

-«احمدکیانوری …چون از جوانی روحیۀ سرکشی داشت…تنها تا درجۀ سرهنگی پیش رفت و پس ازگرفتاری من درسال1327  بازنشسته شد»[69].

  اگراین داده ها با اطلاعات افسران درگیر با این ماجرا-خصوصاً سروان محمد پولاددژ- تکمیل شوند،آنگاه می توانیم از ماجرای قتل سرتیپ افشارطوس و چرائی متهم کردن دکتر مظفر بقائی تصویر نسبتاً کاملی داشته باشیم. [70].

مصدّق افراد دیگری را متّهم می کند!

ربودن و قتل فجیع افشارطوس  فضای سیاسی و پارلمانی ایران را بشدّت عصَبی و آشفته‌ساخت و باعث شد تا بار دیگر،انتقام و اتهام جای انصاف و اعتدال را بگیرد.این قتل فجیع ،تلاش های حسین مکّی و دیگران برای ایجاد تفاهم و بهبودرابطه بین مصدّق و شاه   را نقش برآب کرد بطوریکه به روایت نصرالله شیفته،سردبیر روزنامۀ باخترامروز:مصدّق با احضارابوالقاسم امینی (کفیل دربار) به وی گفت:

   -«برو به شاه بگو تحریک می کنی؟ که  رئیس شهربانی  و من و دکتر فاطمی  را بکُشند؟و از یک طرف درمصاحبه ها  دَم از همکاری با دولت میزنی؟. حالا که کار ما به این جا کشیده و حاضر نیستی ملت ایران به حق خودش برسد،من فردا با جراید خارجی  و داخلی مصاحبه ای ترتیب  می دهم و اسرار ربودن افشار طوس و قتل او را که دست دربار  و سرلشکر زاهدی و پسر او به چشم می خورَد  به دنیا اعلام می کنم… »[71].  

همۀ این اقدامات،ضمن تشدید اختلاف بین نیروهای نهضت ملّی،باعث تحکیم موقعیّت سیاسی حزب توده می شد که بااستفاده«ازاین آب گِل آلود»، خود را برای تسخیر قدرت سیاسی  آماده می کرد.به روایت مهندس زیرک زاده:

-« از اواخر سال 1324 تا مرداد 1332 حزب توده هر وقت می‌خواست می‌توانست با یك كودتا تهران را تصـّرف كند…» [72]     

______________________________

پانویس ها:

[1]ـ نگاه کنیدیه:شهباز،5اردیبهشت1332

[2]ـ روزنامۀ اطلاعات،6اردیبهشت1332

[3]ـ روزنامۀ اطلاعات،3و16-17اردیبهشت1332

[4]ـ دكتر غلامحسین مصدّق، تاریخ شفاهی هاروارد، (نوار شمارۀ 11)

 5-Le Palais des Solitudes, p142

[6]ـ حجازی،مسعود،رویدادهاوداوری ها،نشرنیلوفر،تهران،1375،ص69

[7]ـدربارۀ«سازمان افسران ناسیونالیست»نگاه کنیدبه:مصور رحمانی،غلامرضا (سرهنگ ستادهوایی)،کهنه سرباز،نشررس‍ا،،تهران، 1377،صص206-213

8ـ مصور رحمانی ،ص213؛سررشته،حسینقُلی،خاطرات من(یادداشت های دورۀ 1310-1334)،،ناشرنویسنده،تهران،1367،ص97

[9]ـ مصور رحمانی ،ص212

[10]ـ نگاه کنیدبه: روزنامۀ اطلاعات، 18-25فروردین 1332

[11]ـ روزنامۀ اطلاعات، 2اردیبهشت1332

[12]ـکیانوری،نورالدین،خاطرات،نشراطلاعات،تهران،1371،ص264.مقایسه کنیدبا:«اطلاعات جدیدی دربارۀ توقیف افسران عضوسازمان نظامی حزب توده»،روزنامۀ کیهان،24شهریور1333؛ورقا(رئیس دایرۀ اطلاعات و مراقبت شهربانی  مصدّق و عضوسازمان نظامی حزب توده)،فروریزی حکومت مصدّق،صص15-17و135-136و155-؛ورقا،در سایۀ بیم و امید،صص15-17؛زبردست،بهمن،به دنبال سراب[گفتگو با دکتر یوسف قریب]،شرکت سهامی انتشار،تهران،1369،ص16

[13]ـ سررشته، 1367،ص41.سرهنگ سررشته ،خود را مسئول اصلی کشف و پیگیری قتل سرتیپ افشارطوس می داندکه با ادعاهای همکارش- سرهنگ نادری -مغایر و متناقض است.او روایت سرهنگ نادری -مندرج درکتاب«اسنادی پیرامون توطئۀ قتل افشارطوس»(محمدترکمان)-را«تماماً ساختگی و غیر واقعی»می داند(صص44و99).روایت سررشته دربارۀ چگونگی جستجو و کشف قتل سرتیپ افشارطوس بیشتتربه یک«سناریوی سینمائی»شبیه است که طی آن، سرتیپ افشارطوس بصورت فردی ساده لوح و فاقد شناخت و هوشیاری یک عنصر نظامی-امنیّتی تصویرمی شودکه گویا قاتلین،او را«چنان اغفال می کنندکه رفتن به محل قتل را حتّی به معاونین خود و خانواده اش  اطلاع نمی دهد» !!.سررشته،پیشین،صص39و54-60

[14]-برای متن اعلامیّۀ فرمانداری نظامی تهران، نگاه کنیدبه:روزنامۀباخترامروز،12اردیبهشت1332؛روزنامۀ اطلاعات،13اردیبهشت1332

[15]ـ

OF70321/91466,November 7,1951

[16]ـ نگاه کنیدبه:«اسراراستعفای سرلشکرمزیّنی اززبان خودش»،خواندنیها،شمارۀ92،1331،ص13

[17]ـبرای نمونه  نگاه کنیدبه گفتگوی وی  باخبرنگاران:روزنامۀ اطلاعات،22مهرماه1330.

[18]ـ سرشار،هما،خاطرات شعبان جعفری،نشرناب،لوس آنجلس،1381،ص124

[19]ـ روزنامۀ کیهان،18خرداد1332

[20]ـ نگاه کنیدبه: سازمان افسران حزب توده به روایت اسنادساواک،صص47-48

[21]ـ روزنامۀ اطلاعات،7اردیبهشت 1332

[22]ـ نگاه کنیدبه:«اسراراستعفای سرلشکرمزیّنی…»،پیشین،،ص11

[23]ـ سرلشکرمزیّنی ضمن تکذیب استخدام شعبان جعفری قبل ازرویداد 14آذر1330 می گوید:«همینکه من رفتم[10آذر1330] ،همان روز او[شعبان جعفری]را آوردندواستخدام کردند…بعدمی خواستندموضوع شعبان جعفری را به حساب من بگذارندوبگویندکه  درزمان من استخدام شده.من فوری یک کاغذبه آنهانوشتم وتمام جریان را به آنهاگفتم،دیگرچیزی نگفتندوکاغذمرا هم منتشرنکردندزیرامی دانستندکه برای خودشان خوب نیست».همان،ص13

[24]ـ نگاه کنیدبه:نشریّۀ راهنمای ملّت(وابسته به حزب توده)، 17آبان ماه 1330

[25] نگاه کنیدبه:نشریۀ شهباز،21دی ماه1331؛به سوی آینده،27بهمن ماه1331؛روزنامۀ شجاعت(بجای به سوی آینده)26تیرماه 1330 .دربارۀ این رویدادخونین نگاه کنیدبه:روزنامۀ اطلاعات،شماره های 15آذرتا10دی ماه1330؛باخترامروز،11دی ماه1330؛روزنامۀ کیهان،14و16آذرماه1330

[26]ـ روایت انورخامه ای در:برهان،عبدالله،کارنامۀ حزب توده،ج1،صص258-259. سرلشکر مزیّنی-سرانجام- پس ازانقلاب اسلامی شناسائی و بازداشت شد و در مهر ماه1360 اعدام گردید. روزنامۀ کیهان،7مهرماه1360

[27]ـ روزنامۀ اطلاعات،14،13و15اردیبهشت32

[28] ـ نگاه كنید به روزنامۀ شاهد،15اردیبهشت 1332

[29]– نگاه کنیدبه مشروح مذاکرات مجلس، 5شنبه31اردیبهشت 1332

[30] ـ اعترافات خسروروزبه،ص28،به نقل اززیبائی،کمونیزم درایران،ص437

[31] ـ شگفتاکه درآستانۀ انقلاب اسلامی وروی کارآمدن آیت الله خمینی ودربرابرچاره جوئی های شاه،دکتربقائی به شاه توصیه کرده بود:«فردی مانندقوام السلطنه که قدرت مقاومت و پایداری داشته باشد».دکترامیراصلان افشار(آخرین رئیس کل تشریفات محمدرضاشاه)درگفتگوبانگارنده،25ژانویهء 2014

[32] ـ در جریان دادرسی و محاكمۀ دكتر مصدّق نیز، سرهنگ مبشـّری معاون سرتیپ آزموده و سرهنگ فضل‌الهی از جمله بازپرسان دكتر مصدّق بود. روزنامۀ اطّلاعات، 6 مهرماه 1332؛ خواندنیها، شمارۀ 3، 10 مهرماه 1333، ص14 به نقل از: خسروپناه، ص200

[33] ـ نگاه كنید به مبصـّر،محسن،نقدی برکتاب ارتشبدسابق حسین فردوست وگزیده هائی ازیادمانده های نویسنده،بکوشش  افشین مبصّر،نشرکتاب ایران،لندن،1996،صص310-319 مقایسه کنیدبانظرسروان محمدجعفرمحمّدی،در:امیرخسروی،صص714-715؛زیبائی،پیشین،ص555

[34]ـ نگاه کنیدبه: عموئی،محمدعلی،دُر ِزمانه،صص47-48، مقایسه كنید با روایت سرگرد فریدون آذرنور، در خسروپناه، ص39

[35] ـ درجلسات دادگاه،حسین عبده،وکیل یکی ازمتهمین،ضمن تأکیدبر«قساوت»بجای«قضاوت»دراین پرونده،سرهنگ نادری وسرهنگ سررشته را درساختن این پرونده متهم کردونصیری،وکیل مدافع برادرحسین خطیبی(متهم ردیف اول) تناقضات پرونده را  نشان داد.نگاه کنیدبه:روزنامۀ اطلاعات،17-18آبان32.سرهنگ سررشته (ص54)تأکیدمی کند:«اعترافات حسین خطیبی[متهم ردیف اول ودوست بسیارنزدیک دکتر بقائی]،درست ساعت 2صبح …وتنهادرحضورمن  انجام شد».

[36]– نگاه كنید به:اعترافات سروژ استپانیان و خسرو روزبه،در:زیبائی، پیشین،صص553-554،مقایسه کنیدبا:خاطرات سپهبد محسن مبصّر،درگفتگوباحبیب لاجوردی،نشرصفحۀ سفید،تهران ،1390،صص36-38؛ سپهبد محسن مبصّر،ارتشبد سابق حسین فردوست و گزیده هائی از یادمانده های نویسنده،بکوشش افشین مبصّر،نشرکتاب ایران،لندن،1996،صص310-319

[37]ـ مهندس کاظم حسیبی دریادداشت16اردیبهشت خود از قول حسین مکّی می نویسد:«با شکنجه، از حسین خطیبی اقرار گرفته اندکه بقائی در ربودن افشارطوس  واردبوده است»:موحد،خواب آشفتۀ نفت ،ج2،ص744.درجلسات دادگاه،حسین عبده،وکیل یکی از متهمین،ضمن تأکیدبر«قساوت»بجای«قضاوت»در این پرونده،سرهنگ نادری و سرهنگ سررشته را در ساختن این پرونده متهم کرد و نصیری،وکیل مدافع نصیرخطیبی،برادر حسین خطیبی،متهم ردیف اول، تناقضات پرونده را  نشان داد.نگاه کنیدبه:روزنامۀ اطلاعات،17-18آبان32.برای آگاهی ازدفاعیّات وکلای مدافع متّهمین و اظهارات شهود و ادعای شکنجۀ متّهمان برای گرفتن اقرار،نگاه کنیدبه:روزنامۀ اطلاعات،شماره های 11مهرماه تا28آبان 1332؛ درویش، سودابه،«جریان محاکمۀ سرتیپ افشار طوس»،نشریۀ قضاوت،شماره های 21-22،تهران،بهمن و اسفند1382و فروردین1383. برای آگاهی از متن بازجوئی دستگیرشدگان نگاه کنیدبه:ترکمان،پیشین، تهران،1363.برای تحقیقی تازه و متفاوت نگاه کنیدبه: سیف زاده،حمید،گواه تاریخ، قم، 1389؛شمشیری،مهدی،اسرارمستند قتل سرتیپ افشارطوس،تکزاس(آمریکا)،2011.

[38] ـ روزنامۀ اطلاعات،7 اردیبهشت1332

[39]– بقائی،چه کسی منحرف شد؟،ص284

[40] ـ سازمان افسران حزب توده به روایت اسنادساواک ،پیشین،صص207،210و299-300.سرهنگ(سپهبد)مبصّر-رئیس  سازمان اطلاعات وتجسّس ارتش(رکن دو )تعداد مأموران رکن دو  در تهران و شاید در سراسر ایران را  9  می داند در حالیکه در همان زمان سازمان نظامی حزب توده با600افسر ِورزیده درتمام ارکان و پُست های حسّاس ارتش فعّال بود.نگاه کنیدبه:مبصّر،پیشین،صص307-308

[41] ـ کیانوری،خاطرات،ص339

[42]- ترکمان،پیشین،ص8

[43]– موحد،پیشین،ص 748؛همچنین نگاه کنیدبه:

Minute by  Rotinie , May 1,1953,FO 371/104565

به نقل از: عظیمی،حاکمیت ملّی و دشمنان آن،ص 200.

[44] ـ روزنامۀ اطلاعات، 6و7اردیبهشت1332؛مقایسه کنیدبا:ترکمان،ص8

[45]ـ طبری، احسان،كژراهه، ص85.

[46]ـ خامه ای،ازانشعاب تا کودتا،انتشارات هفته،تهران،1363،صص95-96

[47]ـ نگاه کنیدبه:اعترافات خسرو روزبه،ابوالحسن عبّاسی و سروژ استپانیان:زیبائی،پیشین،،صص404- 405 و548-554؛کیانوری،پیشین،ص158

[48]ـ اعترافات خسروروزبه…،زیبائی،پیشین،ص 555

[49]ـ به نقل ازبابک امیرخسروی،ازکادرهای برجستۀ  مرکزی حزب توده.

[50]ـ نگاه کنید به: ورقا،ماشالله ،رویدادهائی از سازمان افسران وابسته به حزب تودۀ ایران،نشر بازتاب نگار،تهران؛1382؛ ورقا،ماشالله،ناگفته هائی پیرامون فروریزی حکومت مصدّق و نقش حزب تودۀ ایران،نشربازتاب نگار،تهران،1384؛ 

[51]ـمصاحبۀ مطبوعاتی دکتربقائی،روزنامۀ شاهد،16اردیبهشت1332

[52]ـ مصوّر رحمانی،پیشین،ص 213؛سررشته،پیشین،ص98

[53]ـسررشته،صص20-21،44و 98 .نکتۀ عجیب اینکه سرهنگ نادری باوجود ارتقای درجۀ سرهنگی توسط مصدّق( در2 اردیبهشت )،ظاهراً باسرلشکر زاهدی نیز پیوند داشته.اردشیرزاهدی ازرابطۀ نزدیک سرهنگ هوشنگ نادری با خود و پدرش (سرلشکرزاهدی)در روزهای منجربه 28مرداد32یادمی کند.نگاه کنیدبه:زاهدی،خاطرات،صص1146-148و155.

[54]ـ روزنامۀ کیهان،11مهرماه1332

[55]ـ کیانوری،ص158.

[56]ـنگاه کنیدبه: مرتضی زربخت،افسرخلبان،عضوبرجستۀ سازمان افسران حزب توده،مجلّۀ آدینه،شمارۀ 121-122،آبان 1376،ص79

[57]ـ محمّدی،محمدجعفر،پس ازنیم قرن:رازپیروزی کودتای28مرداد،نشرفروغ،آلمان،1382،ص147.

[58]ـ نگاه کنیدبه:لیست افسران محکوم توده ای:کتاب سیاه،صص356

[59]ـ امیرخسروی،ص712

[60]ـ برای نمونه هائی ازاین گزارش ها نگاه کنیدبه: گل محمدی،احمد،جمعیّت فدائیان اسلام به روایت اسناد،ج2،مرکزاسنادانقلاب اسلامی،تهران،1382،اسنادشمارۀ  260تا265،صص474-480 ؛دکتربقائی به روایت اسنادساواک،ج1،مرکزبررسی اسنادتاریخی وزارت اطلاعات،تهران،1382،ص132؛مسعود کوهستانی نژاد،مرداد خاموش،مرکزاسناداسلامی،تهران،1389،صص261،160و 518

[61]ـ نگاه کنیدبه:روزنامۀ اطلاعات،شماره های 16-18آبان 1332؛سیف زاده،پیشین،صص746

[62]ـ نگاه کنیدبه:لیست افسران محکوم توده ای:کتاب سیاه،ص356

[63]ـ

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF_%D8%A7%D9%81%D8%B4%D8%A7%D8%B1%D8%B7%D9%88%D8%B3

متاسفانه فهرست کامل اعضای مؤسس «سازمان افسران ناسیونالیست»در دست نیست و سرهنگ مصوّررحمانی نیزباذکر ِ«اسامی زیر،ازجمله افرادتشکیل دهندۀ سازمان بودند»(ص213) بطورسئوآل انگیزی ازذکراسامی دیگرافراد-ازجمله سرتیپ محمودکیانوری- پرهیزکرده است.

[64]ـکیانوری،پیشین،ص34.

[65]ـ کیانوری( ص58 )تأکیدمی کندکه «بازداشت عبدالصمدکامبخش[درگروه معروف به« 53نفر»]برخانوادۀ ما  بسیارناراحت کننده بود به ویژه که برادرم محمود،تازه افسرشده بود».

[66]ـ کیانوری،پیسین،صص257-258

[67]ـ کیانوری،پیسین،ص58

[68]ـ سازمان افسران حزب توده به روایت اسنادساواک،پیشین،ص17.گفتنی است که سازمان نظامی حزب توده درناحیهء محل قتل سرتیپ افشارطوس(خیابان صفی علیشاه/خانقاه)دارای«خانهء تیمی»بوده است.برای نمونه نگاه کنیدبه:مبصّر،پیشین،صص317-318

[69]ـ کیانوری،پیسین،ص34

[70]ـ چنانکه گفته ایم،سروان محمّدپولاددژ،عامل نفوذی سازمان نظامی حزب توده در فرمانداری نظامی تهران و معاون سرهنگ محسن مبصّر-رئیس رکن دو ارتش- و مشاور نزدیک سرتیپ تیمور بختیار بود که به روایت کیانوری:«اطلاعات گرانبهائی از سازمان اطلاعات وامنیّت ارتش در اختیاررهبری حزب قرارداده بود».طبق اعترافات خسرو روزبه و دیگران،سروان پولاددژ در قتل برخی از مخالفان حزب توسط«کمیتۀ ترورحزب توده»نقش مستقیم داشت.پس ازکشف سازمان افسران حزب توده ،سروان پولاددژ از معدود افسرانی بود که توسط رهبری حزب توده به خارج از کشور منتقل شد و این امر،شاید بخاطر موقعیّت ممتاز و اطلاعات گرانبهای سروان پولاددژ از«کمیتهء ترورحزب توده»بود.سروان پولاددژ درجریان انشعاب مائوئیست ها ازحزب توده در بهمن ماه سال 42 (گروه قاسمی،فروتن وسغائی)،پولاددژ نیزبه «سازمان انقلابی حزب توده» پیوست( کیانوری،صص339و430).امیداست که دوستان ونزدیکان سروان محمدپولاددژ یا اعضای شاخص«سازمان انقلابی حزب توده»و نیز آقای بابک امیرخسروی -که درواقع تاریخ زندۀ حزب توده می باشد-به منظور روشن شدن بخش مهمی از تاریخ حزب توده، اطلاعات خویش را دربارۀ سرنوشت«سروان محمد پولاددژ»(مبهوت)در اختیار نگارنده قرار دهند.

[71]ـ شیفته،نصرالله، زندگینامه  و مبارزات سیاسی  دکتر مصدق، نشر کومش،1376تهران،ص 141

[72]ـ زیرک زاده،ص323.

(به مناسبت ۶ فروردین ، سالروزِ قتل حلّاج)

* جغرافیای متفاوت ایران و صحاری سوزانِ عربستان موجب پیدایش دو دیدگاهِ متفاوت معنوی به نام «تصوّف اسلامی» و «عرفان ایرانی» گردید.

* حلّاج فرزند زمانۀ خود بود؛ عصری که شک گرائی،مجادلات فلسفی، رونقِ باورهای کُفرآمیز ، انسانگرائی، ظهور قیام زنگیان (زنج)، جنبش قرمطیان و پیدایش حکومت ایرانگرای سامانیان از مشخّصات آن بود.

* پس از قتل فجیع حلّاج:«ناشران، ورّاقان و  کتابفروشان را  احضار کردند و از آنان تعهّد گرفتند تا دیگر رسالات حلّاج را نفروشند و منتشر نسازند.»

اشاره:

متن زیر پیشگفتارِ تازۀ کتاب حلّاج است که پس از ۴۵ سال با افزوده ها و اضافات بسیار  منتشر خواهد شد.در سراسر این متن،عدد سمتِ راست، تاریخ هجری قمری و عدد سمتِ چپ معادل میلادی آن است.

اگر همّتِ دوست مهربانم، زرتشتیِ نیکنام منوچهر فرهنگی نمی‌بود تکمیل این کتاب بسی دشوارتر می‌نمود…    ع.م 

پیشگفتار (متن کامل)

«چه حلّاج ها رفته بر دارها»

تصوّف و عرفان به سانِ«خانۀ اشباح»در انبوهی از افسانه ها و افسون ها مدفون است؛گوئی که«صوفیانِ چلّه نشین» در ریاضتی هستی سوز به کَندنِ گورِ خود مشغول اند و نه «جامعه» ای وجود دارد و نه «زندگی اجتماعی». برخی کتاب های صوفیّه نمایشگاهی از این «خانۀ اشباح» است چنانکه در بارۀ حلاّج گفته اند:

-«دَلقى پوشیده داشت كه بیست سال [از تن] بیرون نكرده بود، روزى به سَتَم از وى بیرون كردند،در او شپش یافتند، یكى از آن، وزن كردند، نیم دانگ سنگ بود» و «گردِ او،عقربى دیدند كه مى گردید، قصدِ كشتن كردند،[حلّاج] گفت: دست از وى بدارید كه ١٢ سال است ندیمِ ما است.»[1]

***

 حدود ۴۵ سال از نخستین چاپ حلّاج می‌گذرد. این کتابِ کوچک، حاصلِ کارِ دانشجوی جوانی بود که کنجکاوی، شور و شراره‌های دوران شباب را در شخصیّتِ شعله ورِ حلاّج آمیخته بود.برخی ضعف ها و کمبودهای کتاب حاصلِ آن «شور و شراره‌های دوران شباب»بود.[2]  

 دانشجوی جوان کتاب خود را «فقط مقدّمه و زمینه»‌ای در زندگی و عقاید حلّاج دانسته بود[3] و با اعتقاد به اینکه «شخصیّت های تاریخی محصول یک رَوَند تاریخی و اجتماعی هستند»[4] نگاه خود را به دورۀ پایانیِ یا کمالِ حیاتِ حلّاج معطوف کرده بود؛ موضوعی که کمتر مورد عنایت پژوهشگران بوده است. پُرسش این بود که عُقابِ اندیشۀ حلّاج در سَیر و سلوک های عارفانه تا کجاهای «مرزهای ممنوع» پرواز کرده و قتل فجیع وی ناشی از کدام بلندپروازی های فکری و سیاسی بوده است؟

***

 حسین بن منصور حلّاج فرزند زمانۀ خود بود؛عصری که شک گرائی، مجادلات فلسفی، رونقِ باورهای کُفرآمیز،انسانگرائی، ظهور قیام زنگیان (زنج)، جنبش قرمطیان و پیدایش حکومت ایرانگرای سامانیان از مشخّصات آن بود.

 حلّاج«به دین ها اندیشیده و سخت كوشانه در آن ها مطالعه كرده بود.»^[5] براین اساس،عقاید وی رنگین کمانی از مذاهب و مکتب های مختلف بود که جلوه هائی  از آن را در عقاید میترائی، مانوی،«ایزدی ها» و «اهل حق»(یارسان) می توان یافت. رابطۀ حلّاج با رهبر جنبش قرمطیان(ابو سعید گناوه ای) یا مصاحبتِ وی با دانشمند بزرگ و فیلسوف عقلگرا – محمّد زکریای رازی – نیز ضلع و زاویۀ دیگری از این «رنگین کمان» بود. 

 منحنیِ عقاید حلّاج یادآورِ زندگی و عقایدِ مُلحدِ معروف ابن راوندی است. ابن راوندی اهل مَرْوْ رودِ خراسان و معاصر حلاّج بود.او ابتداء از علمای بزرگ مذهبی بشمار می‌رفت امّا پس از مدّتی از عقاید مذهبیِ خود برگشت و در مخالفت با اسلام رسالات متعدّدی نوشت چندانکه «در نشر الحاد و زندقه هیچ کس به اندازۀ راوندی تُند نرفته بود.»[6] او پس از تکفیر از سوی شریعتمداران متواری شد و سرانجام در حوالی سال۳۰۱ / ۹۱۴(سال دستگیری حلّاج)در غربت و آوارگی چشم از جهان فروبست. راوندی دارای ۱۱۴کتاب و رساله بود امّا همۀ این آثار جمع‌آوری و سوزانده شد و امروزه تنها از طریق دشنام ها و دشمنی های«ردیّه نویسان»می توان به رگه هائی از اندیشه های وی آشنا شد.[7]

بنابراین،هر سخنی در بارۀ حلّاج بدون توجّه به آن فضای متلاطمِ فرهنگی و مجادلات مذهبی حلّاج را به شخصیّتی در«خانۀ اشباح» تنزّل خواهد داد.

***

 در سال های خاموشی و فراموشی،کتاب حلّاج – مُجاز و غیر مُجاز- بارها چاپ و منتشر شده است. استقبال از این کتاب کوچک نشانۀ نوعی حقیقت جوئی است؛حقیقتی مانند انسان گرائی،عدالت و دلیریِ اندیشه که به سانِ آرزوهائی شریف می‌بایستی بر بسترِ واقعیّتِ تلخِ اجتماعی تحقّق یابد.

***

حسین بن منصور حلّاج(۲۴۴ – ۳۰۹ / ۸۵۸ -۹۲۲) یکی از نادرترین و نامدارترین چهره ها در تاریخ ایران و اسلام است با اینحال، عقاید او در هاله ای از ابهام و افسانه پنهان است چرا که پس از قتل فجیع حلّاج:

– «ناشران، ورّاقان و کتابفروشان را احضار کردند و از آنان تعهّد گرفتند تا دیگر رسالات حلّاج را نفروشند و منتشر نسازند.»[8]

  در این«پاکسازی فرهنگی» ضمن سوزاندنِ پیکر ،برباد دادنِ خاکستر و ممنوعیّتِ آثار حلّاج کوشیده شد تا او را «از صفحۀ روزگار محو کنند»؛آثاری که در نظرِ مخالفانِ حلّاج «کُفر»،«زندقه» و «الحاد» بشمار می رفت. از این گذشته، پس از الحادِ شخصیّتِ مذهبی برجسته ای مانند ابن راوندی جامعۀ اسلامی آن عصر تابِ تحمّلِ «راوندیِ دیگری» را نداشت و لذا،کوشیدند تا «حلّاجِ دیگری» جعل نمایند چندانکه:

– «… پندارند که حسین منصور حلّاج دیگر است و حسین منصورِ مُلحد دیگر که استادِ محمّدِ زکریا[رازی] بود و رفیقِ ابو سعید قرمطی.»[9]

برخی مؤلّفان شیعه در این باره یادآور شده اند:

-«…و عادت متعصّبانِ سُنّی است که هر کس را از این طایفه[صوفیان]که ببینند رسوائی از حد گذرانیده و پرده از روی کفر خود برانداخته مانند بايزَيد بسطامى و حسين بن منصور حلّاج، گویند که دوتا بودند و اکثر صوفیّه نیز دعویِ دوتائیِ ایشان را می کنند…و می گویند دو حسین بن حلّاج بوده است؛ یکی از این دو، کافر بوده و دیگری مؤمن و از اکابرِ اولیاء الله بوده.»[10]

تصوّفِ اسلامی؟ یا عرفانِ ایرانی؟

(اشاره ای کوتاه به دو مفهوم متفاوت)

منشاء پیدایش تصوّف و عرفان بحثِ دراز دامنی است که پژوهشگران به آن پرداخته اند هرچند هنوز به تفاهم یا نظر مشترکی نرسیده اند.^[11] از این گذشته، اینهمانی یا «همذات پنداریِ» (identify=identifier)عرفان و تصوّف  فهم این دو جریان را دچار آشفتگی کرده است،در حالیکه عرفان ایرانی (mysticisme) با تصوّف اسلامی (sufisme)تفاوتِ آشکار دارد با این توضیح که جغرافیای خشک و خشنِ صحاری عربستان بر حیات روحی و معنوی مردم آن تأثیر داشته است. اسلام  بر بستر این جغرافیای خشک و خشن ظهور کرد و لذا،حامل بسياری از خصوصيات آن بود.اعراب این منطقه – عموماً – مردمی بَدْوی و بیابانگرد بودند و فرصت چندانی برای تأمّلات روحی و معنوی نداشتند؛ بیابانگردانی تُند ، تیز، متلاطم و مهاجم که « خشم شان تُند؛ عشق شان  تُند؛ کينه‌ شان تند؛ قضاوت شان تُند؛ جنگ شان تند بود».در حالیکه هنرهای ظریفه ، حسّاسيّت ها و ريزه‌ کاری ‌های موجود در مینیاتورها ، کاشیکاری ها و رنگ های فیروزه ایِ بناهای هنری و تاریخی در ایران نشانۀ آرامش،شکیبائی و صبوریِ ایرانیان بود.این ظرافت ها ، حسّاسيّت ها و ريزه‌ کاری ‌ها حتّی در بنای شگفت انگیز«تاج محل» به دست معماران ایرانی نیز مشاهده می شود.[12]     

در مورد اسم‌ها نيز همين خصوصيّت به چشم می‌خورد: اسم‌های ایرانی در تلفّظ؛ آرام، سنگين، خاطر جمع و بادوام هستند مانند: جمشيد، داريوش، سيروس، مهرداد، اشکانيان، هخامنشيان و… امّا اسم‌های عربی را بايد زود تلفظ و زود تمام کرد. راحت و آرام و بادوام و طمأنينـه نمی‌توان آنها را تلفّظ کرد،مثلاً:

عربی← فارسی

قَلَم    ←  خامه

وَرَق  ←    برگ

قَمَر    ←   ماه

اَسَد  ←    شير

بَقَرَه  ←    گاو

يَد   ←   دست

عُنُق ←    گردن

نَسَب ←   تبار

شَجَر  ←  درخت

عَمَل  ←   کردار

طَرَف  ←   سوی، سمت

قَسَم ←    سوگند

طَيَران ←   پرواز

غَنَم  ←   گوسفند

 پيغمبران ایرانی نیز چنین اند: داستان پيغمبران ایرانی داستانِ انديشيدن ، عشق ‌ورزيدنِ آرام و خاموش است، نمونه‌اش: مانی و زرتشت.[13]داستان پيغمبران عربی – امّا – داستان خون و جهاد و کشتار است، نمونه‌اش: محمد.^[14] ماکسیم رودنسون،اسلام شناس فرانسوی، محمّد را «پیغمبر مسلّح» نامیده است.[15] شريعتی نیز معتقد است:

-«محمّد پيغمبری بود که شمشير می‌کشيد و به همه اعلام می‌کرد: يا تسليم اين راه (اسلام) شويد يا از سرِ راه من کنار برويد و هر کس نرفت به رويش شمشير می‌کشم.» ^[16]  

 همين تفاوت های روحی و معنوی را در شخصیّت های داستانی ایران و عرب نيز می‌توان دید، مثلاً، ليلی و شيرين. سعیدی سیرجانی در کتاب درخشانِ سیمای دو زن می نویسد:

-« ليلی پروردۀ جامعه‌ای است که عاشق شدن و دلباختن را آغاز انحراف و فحشا می‌داند. در محيطی اينچنين دشوار و خشن، يک لبخندِ محبت‌آميزِ دختر، «گناه کبيره» و يا داغ ننگی بر جبينِ حيثّيتِ افراد خانواده و قبيله می‌تواند باشد. اما در ديار شيرين، منعی برای معاشرت و مصاحبت زن و مرد نيست. پسران و دختران با هم می‌نشينند و با هم به گردش و شکار می‌روند و با هم در جشن‌ها و ميهمانی‌ها شرکت می‌کنند. قّيم و سرپرست شيرين، زنی است از جنسِ خود؛ آشنا با عوالم دلدادگی و حالات عاطفی دختران جوان.اما وضع ليلی چنين نيست. او محکومِ محيط حرمسرائی تازيان است و جرايمش بسيار: يکی آنکه زن به دنيا آمده و چون زن است از هر اختيار و انتخابی محروم است. گناه ديگرش زيبائی و زندگی در محيطی است که به‌جای تربيت مردان به محکوميّت زنان متوسّل می‌شوند و برای آنکه کارِ عاشقی به رسوائی نکشد، ليلی را از درس و مدرسه محروم می‌کنند تا چشم مرد به جمالش نيفتد. در ديارِ ليلی، حکومتِ مطلق با خشونت است و مردانگی به قبضۀ شمشير بسته است حتّی به مراسم لطيفی مانند خواستگاری هم با طبل و جنگ و تيرِ خدنگ می‌روند. امّا در فضای داستان شيرين ارزش‌ها به کلّی متفاوت است. در ديارِ ليلی اثری از مدارا و مردمی نيست، همه،خشونت و عُقده ‌گشائی است. در سرزمينِ شيرين – امّا – مدارا است و مردمی و ملاطفت و گذشت.»[17]

  بدین ترتیب،جغرافیای متفاوت ایران و صحاری سوزانِ عربستان باعثِ پیدایش دو دیدگاه متفاوت معنوی به نام تصوّف اسلامی و عرفان ایرانی گردید.تفاوتِ مفهوم خدا(ایزد) و الله بازتابِ این جغرافیای متفاوت است:

 در جهان بینی اسلامی الله، فرمانروائی مطلق، قادر ، قاهر و مُنتقِم است در حالیکه در جهان بینی زرتشتی انسان، همراه و همذاتِ ایزد است و در نظم و نظام هستی مشارکت دارد چندانکه پیروزی اهورا در نبرد با اهریمن مشروط به همکاری انسان ها است و هرمَزد خدائی است که بدون یاری انسان قادر به پیروزی نیست.در این دیدگاه انسان، خود خدائی است که به یاری خدایانِ دیگر می شتابد.[18]

 عرفان ایرانی با ویژگی هائی مانند رقص(سماع)، نی، دَف، تساهل در فرایضِ شرعی، تأکید بر مفهوم عشق و حُسن(زیبائی) از تصوّف تلخ، عبوس و زاهدانۀ اسلامی متمایز می شود. مفهوم سجود (در نمازِ اسلامی) و رقص (در سماع عرفانی)و یا تقابلِ مسجد و خانقاه و طریقت و شریعت جلوۀ دیگری از این تفاوت یا تقابل است.

 یگانگیِ خدا و انسان و رابطۀ دوستانه یا عاشقانه بین آنها باعث می شود تا در عرفان ایرانی همه خدائى (Panthéime) «انکارِ مؤدّبانۀ خدا» بشمار آید:

ای قوم به حج رفته کجائید؟کجائید؟

معشوق همین جاست بیائید بیائید

معشوقِ تو همسایه و دیوار به دیوار

در بادیه سرگشته شما در چه هوائید؟

گر صورتِ بی‌صورتِ معشوق ببینید

هم خواجه وُ هم خانه وُ هم کعبه شمائید[19]

یا:

مرا چو قبله تو باشی  نماز بگزارم

و گرنه من ز نماز و ز قبله بیزارم

به پیش قبلۀ خاکی سجود چند کنم؟

من آن نَیَم که بدین قبله سر فرود آرم

به پیش رویِ چو ماهِ تو سجده خواهم کرد

وگر کنند به فتوای شرع بر دارم

به جز جمال توام  قبلۀ دگر نَبُوَد

در آن زمان که سر از خاکِ تیره بردارم[20]

   در واقع، بعد از حملۀ تازیان، ایرانیان اگر چه در جغرافیای اسلام زیستند امّا – برخلاف مصر و برخی دیگر از کشورهای اسلامی – عرب نشدند[21] بلکه در جهان ایرانیِ پیش از اسلام (عصر ساسانی) نیز تنفّس کردند.چگونگیِ این «تنفّس» هندسۀ فکریِ ایرانِ پس ازاسلام را ترسیم می کند. برخی پژوهشگران عرب تأکید می کنند که «لاقیدی نسبت به مبانی اسلام، شرابخواری و کامجوئی در زندگی و آثار بشّاربن بُرد، ابن مقفّع، ابو نواس اهوازی،احمدبن اسحاق خارکی، اَبان لاحقی و دیگران بازتاب فرهنگ دورۀ ساسانی در دوران اسلامی است.»[22] در همین باره از کتاب های لهو و ملاهی، ادب السماع، کتاب الشراب و طبقات المغنّین اثر ابن خُردادبه نیز باید یاد کرد.[23]  

در درازای این کشاکش ها و کوشش ها و کشمکش ها ایرانیان در سه چیز از فاتحان عرب  ممتاز و متمایز شدند و در سنگر و سایه بان آن،خود را از گذشته به حال و از حال به آینده  منتقل کردند:

-تاریخ(حافظۀ قومی)،

-فرهنگ و آئین های ملّی،

-زبان فارسی

دهقانان؛حاملان و حافظانِ فرهنگ باستانی ایران

  دهقانان در اواخر دورۀ ساسانی طبقه ای از نجبای زميندار بودند که واسطه یا حلقۀ پیوندِ روستائیان و دربار به شمار می رفتند.آنان وظیفۀ جمع آوری مالیات، تأمین قشون و مسئولیّتِ ادارۀ منطقۀ خود را برعهده داشتند و  دهخدایانِ مناطق خود بودند که باشمشیر،اسب،کلاه و کمربندِ مخصوص از دیگر طبقات و اقشار اجتماعی متمایز می شدند.بعد از هجوم تازیان به ایران و زوال اشرافیّت ساسانی،این طبقه نقش اساسی در حفظ و تداوم فرهنگ و آئین های ایرانی داشت.[24]

  اسارت بسیاری از دهقانان و نجیب زادگان ایرانی در حملۀ تازیان و انتقال آنان به مناطق عربستان عاملِ مهمی در انتشار باورها و آئین های عصرِ ساسانی در آن مناطق بود. در بارۀ این اسارت ها گفتنی است که گروهی از بزرگ‌زادگان بخارا به‌عنوان «گروگان» در شمار اسيران بودند که مورد توهين و تحقير فاتحان عرب بودند به ‌طوريکه:

-«ايشان [اسيران بخارائی] به غايت تنگدل شدند و گفتند: اين مرد [سعيد بن عثمان سردار عرب] را چه خواری ماند که با ما نکرد؟… چون در استخفاف [خواری] خواهيم هلاک شدن -باری- بفائده هلاک شويم… [پس] به سرای سعيد اندر آمدند، درها را بستند و سعيد [بن عثمان] را بکشتند و خويشتن را به کشتن دادند.»[25]  

پس از جنگ ها و مقاومت های اولیّه،بسیاری از دهقانان(دهخدایان) با تثبیت و تداوم موقعیّت اجتماعی شان به اسلام گرویدند و یا با حفظ دین و آئین خود به پرداختن جَزیه و خراج گردن نهادند.[26] این طبقۀ کهن-در واقع- وارثان و حافظان فرهنگ و آئین های دورۀ ساسانی بودند و چه بسا که سازش و تعامل با تازیان مهاجم را برای حفظ و بقای آئین های باستانی شان  لازم می دانستند به طوری که علاوه برجزیه و خراج های رسمی،ایرانیان هر سال -بهنگام جشن های سده، نوروز و مهرگان- مبلغی نیز به عنوان «عیدی»به خلیفه پرداخت می کردند، مبلغ این «عیدی» در زمان معاویه به ۱۰میلیون درهم می رسید.[27]

   ناآگاهی و ناتوانی فاتحان بیابانگرد در مدیّریتِ سرزمین های پهناور امپراتوری ساسانی -خودبخود- دهقانان را به عنوان اهل دیوان،کاتب و نویسنده  در دستگاه خلافت دارای موقعیتی ممتاز کرد.[28] این حاملان و حافظان تاریخ داستانی و باستانی ایران -در قرن ۴ /۱۰ -و خصوصاً در عصر درخشان سامانیان-در اعتلای هویّت ملّی،زبان،فرهنگ و آئین های ایرانی  نقش فراوانی داشتند و در این راه،حافظۀ تاریخی شیرازه ای بود که مؤلّفه های دیگر را بهم  وصل می کرد، موضوع «تفاخر ملّی» در آثار شاعران و نویسندگان سده های نخست پس از اسلام ناشی از همین حافظۀ تاریخی، آگاهی و  اعتماد به نفسِ ایرانیان نسبت به گذشتۀ تاریخی شان بود چنانکه در سال ۳۰۳ /۹۱۶ ابوالحسن مسعودی تأکید می کند:

-«در شهر استخرِ فارس در نزدِ یکی از بزرگ زادگان ایرانی [دهقانان] کتابی عظیم دیدم که از علوم و اخبار پادشاهان،بناها و سیاست ها و تدبیرهای شان مطالب فراوانی داشت که در کتاب های دیگر-مانند خدای نامه و  آئین نامه و غیره-  ندیده بودم با تصویر بیست و هفت تن از پادشاهان ساسانی و ذکر سرگذشت هر پادشاه و رفتارِ وی با خواصِ یاران و عوامِ رعیّت و حوادث مهمی که در دوران پادشاهی وی پدیدآمده بود…در این کتاب از دین مجوس،زرتشت و نیز از مراتب الانوار و فَرقِ بین نور و نار یاد شده بود.»[29]

بر این اساس ،در سال ۳۴۶هجری/۹۵۷میلادی وقتی ابو منصور عبدالرزّاق میر ایراندوست و آزادۀ توس[30] فرمان داد تا وزیرش،ابومنصور مُعمَری،برای تدوین شاهنامۀ ابومنصوری اقدام کند،وی،دهقانان شهرهای مختلف را فراخواند و به عنوان«بازماندگان شاهان قدیم»از روایات آنان به عنوان«مأخذ معتبر» استفاده کرد[31]،همچنانکه فردوسی نیز از دهقانان توس بود«از دیهی كه آن دیه را باژ خوانند…بزرگ دیهی است…فردوسی در آن دیه شوكتی تمام داشت چنانكه به دخلِ آن ضیاع از امثال خود بی نیاز بود.»[32] فردوسی در سراسر شاهنامه از دهقانان به عنوان «راویانِ تاریخ ایران باستان»یاد می کند:

ز گفتار دهقان یكی داستان

بپیوندم از گفتۀ باستان[33]

یا:

نباشی بدین گفته همداستان

كه دهقان همی گوید از باستان[34]

یا:

ز گفتارِ دهقان کنون داستان

تو برخوان و برگوی با راستان[35]

و یا:

 به گفتار دهقان كنون باز گرد

نگر تا چه گوید سراینده مرد[36]

  پس از انقراض دولت بنی امیّه و استقرار حکومت عبّاسیان بازماندگان دهقانان ایرانی چنان شوکت و شکوهی به دستگاه خلافت دادند که یادآورِ شکوه و شوکت دربار ساسانیان بود به طوری که دربارۀ  وزیرِ مأمون عبّاسی ، فضل بن سهل سرخسی ، معروف به «مردِ شمشیر و قلم» (ذو الریاستین) گفته اند:

  -« این مجوس زاده در سودای اِحیای سلطنتِ پادشاهان قدیم و کسرائیان است.»[37]  

 چندی بعد «مردآویج زیاری» ضمن برگزاری جشن های نوروز،مهرگان و سده ، سودای بازگرداندن پادشاهی عجم و تسخیر بغداد درسرداشت چندانکه در نامه ای به کارگزار خود در اهواز نوشت:

-«ایوان کسری را برایم آماده کن! تا هنگام رسیدن به پایتخت[بغداد]در آنجا فرودآیم.تو باید آنرا به همان شکل پیش ازآمدنِ تازیان بسازی!»[38]

با توجه به حرام بودنِ حضور زنان در اسلام،نقش زنانِ چنگنواز  و خُنیاگر در  آئین ها و سُنّت های ایرانی می تواند نشانۀ دیگری از تداوم آئین های دورۀ ساسانی در بعد از اسلام باشد، نمونۀ درخشان این زنان «طاووس خاتون» و «کنیزک مُطربه» است.[39]  فردوسی نیز می گوید:

زنِ چنگ زن، چنگ در برگرفت

نخستین خروشِ مُغان برگرفت

  مراسم تشییع جنازۀ مُردگان با شادی و دَف و چنگ نیز می تواند بازتاب و بازماندۀ فرهنگ ایرانِ پیش از اسلام باشد[40]  چنانکه حافظ نیز می گوید:

بر سرِ تُربتِ من بی می و مطرب منشین

تا به بویت ز لَحَد  رقص کنان برخیزم

عرفانِ ایرانی جلوه ای از تنفّس فکری ایرانیان پس از حملۀ تازیان است. این آئین معنوی ضمن انتقال برخی باور های ایرانی پیش از اسلام، تأثیرات ژرفی بر فرهنگ، اخلاق و ادبیّات داشته و باعث پیدایش مکتب های متنوّعی شده است.حضور گستردۀ مفاهیمی مانند مُطرب،می،شراب، پیرمغان و خرابات در شعر و ادب ایران. وجود آئین هائی مانند رقص، سماع و ‌موسیقى در عرفان ایرانی. نوشیدنِ «قَدَح» (جامِ شراب) بهنگام تشرّف به آئین عیّاریِ عصر ساسانی و تغییر آن به نوشیدنِ«آب نمک» در مراسم عیّارانِ بعد از اسلام. وجودِ لباس چهل تکۀ دورۀ ساسانی وشباهت آن با مُرقّع ‌رنگینِ صوفیـان و اینکه برخی از بزرگان عرفان، «شاه»، «شاهنشاه» و «سلطان» نامیده  می شدند و نیز مراسمِ خرقه بخشیدنِ عارفان و شباهت آن با خلعت دادنِ عصرِ ساسانی و نیز وجود ده ها «تاجنامه» نشانۀ تداوم خاطرۀ شهریاریِ عصر ساسانی پس از اسلام است.به عبارت دیگر،آنهمه شادی و شادخواری. آنهمه«بزم نامه»ها و «رُباب نامه» ها و «ساقی‌ نامه»ها موضوعاتی هستند که «روح اسلام» از آنها گریزان و بیزار است.توجه کنیم که «حافظِ قرآن خوان» چقدر از سیاوش،مغان،پیرِ مغان،خرابات،جمشید، جامِ جم،کاووس، فریدون،کیخسرو ، باربد، نکیسا، مانی، مهر، خسرو،  شیرین ، آتشکده و زرتشت یاد کرده و چه مقدار مثلاً از محمّد و علی؟ سخن شاعران و عارفان ما،چنان آکنده از تفکرات غیرِ دینی و گاه ضدِ اسلامی است که یک مسلمان واقعی حتّی جرأت شنیدنِ آنرا ندارد:

ما گبرِ قدیمِ نامسلمانیم

نام آورِ کفر وُ ننگِ ایمانیم

کی باشد وُ کی که ناگهانی ما

این پرده زکارِ خویش بدرانیم

* *

ما مردِ کلیسیا وُ زُنّاریم

گَبرِ کُهن یم وُ نام برداریم

با جملۀ مُفسدان به تصدیقیم

با جملۀ زاهدان به انکاریم

**

یکدست به مُصحَف(قرآن)ایم وُ یکدست به جام

گَه مردِ حلالیم وُ گَهی مردِ حرام

مائیم در این گنبدِ فیروزۀ خام

نه کافر مطلق، نه مسلمانِ تمام

**

پیاله بر کَفَنم بند! تا سحرگۀ حشر-

به می ز دل بَبَرم هولِ روز رستاخیز

**

مَهل! که روزِ وفاتم به خاک بسپارند

مرا به میکده بر!در خُمِ شراب انداز!

مرا به کشتیِ باده در افکند ای ساقی!

که گفته اند:نکوئی کن و در آب انداز!

**

گویند کسان:بهشت با حور خوش است

من می گویم که آب انگور خوش است

این نقد بگیر و دست از آن نسیه بدار

کآواز دهل شنیدن از دور خوش است[41]

 آدام متز ایرانشناس برجستۀ سوئیسی در اشاره به عقاید حلّاج تأکید می کند:

-«نهضت تصوّف در بعضی شاخه های خود از چارچوب اصول اسلام بیرون رفت …این دسته از صوفیان با آرای خود کوشیدند آرامش و ثبات دولت[اسلامی] را در معرض بزرگترین خطرات قرار دهند.»^[42]

بنابراین می توان گفت که عرفان ایرانى «واكنشى در برابر دین جامدِ اعراب» بود.[43] این واکنش در نمونۀ درخشان آن – حسین بن منصور حلّاج ـ به طور كلى «دستِ ردّ به سینۀ اسلام  مى زد.»^[44]

نقدی کوچک بر پژوهشی بزرگ!

  در دوران معاصر صدها كتاب ، رساله و پژوهش به زبان های مختلف در بارۀ حلّاج  منتشر شده امّا كتاب استاد لوئی ماسينيون بنام  مصائب حلّاج، عارفِ شهيد اسلام برجسته ترین پژوهش در این باره است. اغراق آمیز نیست اگر بگوئیم که پس از کارا د وُوُ [45] به همّت ماسینیون بود که حلّاج در جهانِ غرب شناسانده شد.نخستین چاپ مصائب حلّاج در سال ۱۹۲۲ منتشر شد ولی ماسینیون تا پایان عمرِ پُرباری خود(۱۹۶۲) به تکمیل آن مشغول بود. آخرین چاپ کتاب مصائب حلّاج به همّت دختر و پسرِ دانشمند ماسینیون در ۳جلد (+۱جلد شامل فهرست اَعلام و کتابشناسی)در سال ۱۹۷۵ منتشر شده است.[46]

   استاد ماسینیون بسیاری از زوایای زندگی حلّاج را روشن نموده و در این باره همۀ ما مدیون تلاش های وی هستیم،ولی او به سان عاشقی شوریده به حلّاج نگریسته و این شوریدگی باعث شده تا کتاب مصائب حلّاج از اعتدال لازم برخوردار نباشد. با همین شوریدگی و شیفتگی، ماسینیون کتاب هائی نیز در بارۀ فاطمۀ زهرا (دختر پیغمبر اسلام) و سلمان فارسی نوشت. به عقیدۀ ماسینیون «اگر مریم حامل روح القُدُس است، فاطمۀ زهرا نیز حامل نورالهی و یک شخصیّت فرا تاریخی است.»^[47] با چنین اعتقادی به شخصیّت های اسلامی ماسینیون را «کاتولیک مسلمان» نامیده اند.[48]

 بنابراین،بزرگ ترین ضعف کتاب ماسینیون،نگاه فرا تاریخی(Transhistorique) به حلّاج است. ماسینیون در جستجوى حلّاجى بود که بتواند با مسيح  همانند باشد و این«همانندی» شاید انگیزۀ اصلیِ این مؤمنِ مسیحی در پیگیریِ زندگی حلّاج بود. تکرار کلمۀ «صلیب»(la Croix) و «تشبُّه مسیح و حلّاج»[49]جلوه هائی از این موضوع است. بعدها، شاگرد ممتاز ماسینیون، رژه آرنالده ،دو کتاب در همین باب منتشر ساخت.[50]ماسینیون بسیاری از روایات مربوط به دوران تصوّفِ حلّاج را نیز گردآوری و منتشر کرده است.[51]

  مصائب حلّاج حاوی حجم عظیمی از روایات است که نشان دهندۀ تلاش عظیم ماسینیون است ولی این حجم عظیم ؛ معجونی است از افسانه و واقعیّت گوئی که ماسینیون بدون فاصله گیری یا نقدِ این روایات با ماهیّت غیر عقلانیِ آن کرامات و خرافات «همدل» است. از این گذشته، زبان فاخر و آکادمیک و نیز دریائی از نام های تاریخی ، جغرافیائی و اصطلاحات صوفیانه باعث شده تا مخاطبان کتاب ماسینیون بیشتر «اهل فن» و پژوهشگران متخصّص باشند ؛ موضوعی که ترجمۀ فارسی پژوهش ماسینیون را بسیار مختصر[52] یا با نارسائی های فراوان همراه کرده است.[53]

  ماسینیون منشاء تصوّف و عرفان را در تعالیم اولیّۀ اسلام و قرآن می داند و معتقد است که درک تصوّف و عرفان در پرتو  تأویل و تفسیر باطنیِ مفاهیم قرآنی ممکن است.[54] چنین اعتقادی با کتاب پُل نویا(Paul Nwyia) شاگرد ممتازِ ماسینیون برجستگی بیشتری یافته آنچنانکه بنظر می رسد پُل نویا امام جعفر صادق(امام ششم شیعیان) را پیشوا یا پیشآهنگ تصوّف دانسته و تفسیر امام جعفر صادق را دارای تأثیرات بسیار در محافل صوفیّه بشمار آورده است[55] در حالیکه ماسینیون اين تفسير را منسوب(Attribué) به امام جعفر صادق دانسته است.[56] از این گذشته، چه از نظر نقدِ خارجى (صحّت اسناد) و چه از جهت نقد داخلى (سبک شناسى و مضامين) این تفسیر نمى‌تواند از امام جعفر صادق باشد.[57] نکتۀ مهم دیگر اینکه 90% مشایخ صوفیّه سُنّی مذهب بوده اند و لذا، چگونه ممکن است که این مشایخِ سُنّی از امام ششمِ شیعیان الهام گرفته باشند؟ از این گذشته،80% مشایخ مهمّ صوفیّه، ایرانی بوده اند.[58] ایرانی بودنِ عموم نظریّه پردازانِ«انسان کامل» و «انسان-خدائی» نیز قابل توجّه است و در همین راستا، مفهوم «حکمت خُسروانی ایرانِ باستان» و علل یا انگیزۀ عارفان برجسته ای مانند شهاب الدین سُهرَوردی و عین القضات همدانی در استفاده از مفاهیم نور (آتش)، عشق و جوانمردی یا اشارۀ آنان به نمادها و شخصیّت های اساطیری ایرانِ پیش از اسلام (مانند کیومرث ،کیخسرو ،فریدون،  زرتشت،سیمرغ، زال، رستم و اسفندیار) سرچشمۀ عرفان ایرانی را برجسته می کند.[59] گفتنی است که سـهروردی و عین القُضات همدانی حلّاج را «جـوانمردِ بيضـاء» و از ادامه دهندگان «حکمتِ خسروانیِ ایران باستان» دانسته اند.[60]

  روشن است که عرفان ایرانی در سَیل ها و سیلاب های تاریخی «پدیده ای یکدست» نماند بلکه در این مسیرِ پُر فراز و نشیب با فرهنگ ها و فرقه های مختلف آمیخته شد.

 یکی از ضعف های کتاب ماسینیون بی توجّهی وی به لفّافۀ جریان های فکری ایرانیان پس از اسلام است گوئی که تاریخ اندیشه در این دوران همانند شوره زاری است که تنها مذهب یا تصوّف در آن روئیده است!! در حالیکه گفته ایم پس از سرکوب قیام های مردم بعد از حملۀ تازیان، ایرانیان بتدریج در حصار اندیشه و فرهنگ سنگر گرفتند و با پنهان شدن در لوای فرقه های الحادی و عرفانی کوشیدند تا به قول مورّخین:«به شیوۀ دیگر در کارِ اسلام حیله‌گری و با مسلمانان مبارزه کنند»^[61] شیوه ای که «بسیار خطرناک تر از جنگِ رو در رو بود.»^[62] از این گذشته،در فضای فرهنگی قرون وسطی هرگونه الحادی در لفّافۀ دینی تجلّی می کرد و هرگونه جنبش اعتراضی مشروعیّت و اقتدار خود را در لوای مذهب کسب می کرد.در اینگونه جنبش ها ،داشتنِ نقاب مذهبی از یک طرف برای مصون ماندن از تعقیبِ شریعتمداران بود و از سوی دیگر ،نوعی گرایش اجتماعی به منظور جلب و جذب توده های مردم بوده است. بنابراین، در بررسی تاریخ اندیشه در ایرانِ پس از اسلام باید به این«قاب ها و نقاب ها» توجه کرد. محمّد طاهر قمی در ذكر عقاید پیروان حلاج پس از قتل وی یادآور می شود:

-«آنان عقاید خود را آشكار  نمی ساختند و در سرداب ها بدان گفتگو  می داشتند.»^[63]

 محقّقِ اردبیلی در بیان مُلحدان عصر صفوی می نویسد:

-«اكثرِ مُلحدان،گفتگوهای فرقۀصوفیّه را  سَپَر و گریزگاهِ بد اعتقادی و الحاد خود كرده اند.»^[64]  

   جدا از معانیِ«شَطْح»[65]، در جامعه شناسی سیاسی، «شَطْح» و «تقیّه» می توانستند ناشی از شرایط دشوارِ سیاسی- مذهبی باشند و اگر بدانیم که یکی از معانی شَطْح «سخنِ خلافِ شرع» است آنگاه، درک و فهمِ آن «شرایط دشوار» عینیّت بیشتری می یابد.به عبارت دیگر،سخنِ خلافِ شرعِ بایَزید بسطامی، حسین بن منصور حلّاج ،شهاب الدین سُهرَوردی، عین القُضات همدانی،شمس تبریزی و دیگران باعث می شد که آنان عقایدشان را در لفاّفۀ«شَطْح» ابراز نمایند تا از تعقیب و تکفیرِ شریعتمداران مصون بمانند.[66]  جلوۀ دیگری از این موضوع، جعل احادیثی بود تا بر اساس آنها بتوانند پیشینۀ عقاید خود را به پیغمبر اسلام، علی و دیگر امامان و اولیاالله نسبت دهند.[67]در همین راستا برای مشروعیّت بخشیدن به جشن های نوروز، مهرگان و شبِ یلدا نیز کوشیده شد تا ضمن جعل روایاتی چنین وانمود شود که این جشن های ایرانی مورد تأئید پیغمبر اسلام و خصوصاً امام علی و امام جعفر صادق بوده است.[68] برخی مفاهیم عصر ساسانی، مانند مفهوم «جوانمردی»(عیّاری) و تعمیمِ آن به «شاهِ مردان علی» یا «لافتی إلّا علی» نیز در شمارِ همین «تعریب»(عربی گرداندن) بود.

   یکی از تغییرات مهم پس از حملۀ تازیان،تعریبِ نام و هویّت ایرانیان بود،به این معنا که عموم ایرانیانِ اسیر (موالی) مجبورشدند تا خود را به نام و نَسَبِ یکی از قبایل تازی منسوب کنند [69]فرزندان این ایرانیان اسیر توسط پدران و مادران شان با فرهنگ و آئین‌های نیاکان خود آشنائی داشتند و لذا، بهنگام رشد و پرورش در قبایل عربی حامل و مروّج این عقاید و آئین ها بودند، در همین راستا جنبش شعوبیّه به تداوم فرهنگ عصر ساسانی پس از حملۀ تازیان  افزود. شعوبیّه و نفوذ وزیران، دبیران و کاتبان ایرانی در دستگاه خلافت باعث پیدایش فرقه هائی شد که برخی از آنها مخالفِ اسلام بودند.سُنّت بازمانده از دانشگاه جُندی شاپور (در اهواز )،«سورا»(در نزدیکی تیسفون)، «نصبین» (در کردستان) و بصره(که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آن رایج بود)[70] به فضای فرهنگى غنای بیشتری بخشید.رواج آموزه های مانوی،نو افلاطونی،یهودی، مسیحی،بودائی و حضور شخصیّت های برجسته ای مانند ابن مقفّع و زکریای رازی،وجود جریانی مانند معتزله و پیدایش زنادقه به مباحثات تازه ای دامن زد که بر عرفان زمان حلّاج نیز تأثیر داشت چندانکه اختلاف شبلی و جُنید بغدادی با یزدانیار اُرموی و ابو مزاحم شیرازی و یا  متهم شدن ابوالحسین نوری و دیگران به الحاد و زندقه  می توانست متأثّر از آن نظرات و مناظرات باشد.یزدانیار نمایندۀ تفکر معنوی ایران قدیم و مؤسسِ«تصوّفِ ارومیّه» بود.[71]

خاطرۀ دوران ساسانی و تداوم آن در بعد از اسلام چنان بود که نه تنها صفّاریان،سامانیان،آل بویه (دیلمیان) و آل زیار بلکه حکومت های تُرک تباری مانندسلطان محمود غزنوی نیز با جعل«نَسَب نامه» کوشیدند تا خود را از تبارِ ساسانیان به شمار آورند.[72]

  ابوعُبیده (متولّدحدود۱۱۴/۷۳۳)- از موالی و شعوبیان ایرانی تبار- در بارۀ منشاء و سرچشمۀ عقایدش نکتۀ قابل تأمّلی دارد.به گفتۀ وی:

-«پدران شان در دربار خسروان (ساسانیان) خطیب بودند،چون اسیر شدند و فرزندان شان در سرزمین‌های عربی به دنیا آمدند،آن عِرقِ کهن یا جوهرِ سخنوری بیدار شد و لذا کوشیدند تا در میان عرب زبانان همان اعتباری را یابند که در میان پارسی زبانان داشتند.»  [73]

روایت ابوعُبیده و داشتنِ«عِرق کهن» یا «جوهرِ سخنوری»را می‌توان به بیشترِ نویسندگان ، شاعران و متفکران ایرانی تبارِ این دوران  تعمیم داد و در پرتوِ آن،تداوم اندیشه ها و آئین های عصر ساسانی در بعد از اسلام  را استخراج کرد.

در پرتوِ چنین نگاهی،بررسی زندگی و عقاید حسین بن منصور حلاّج و علل عقیدتی یا عوامل سیاسی قتل فجیعِ وی  اهمیّت تازه ای می یابد.

ادامه دارد

 https://mirfetros.com
[email protected]

زیر نویس ها:

[1] – نگاه کنید به تذكرة الاولیاء، فرید الدین عطّار نیشابوری،به تصحیح و توضیحات محمد استعلامی،چاپ پنجم،انتشارات زوّار،تهران،۱۳۶۶، ص ۵۸۷؛ شرح التعرّف لِمذهب التصوّف، مُستعملى بُخارى، ربع اول، با مقدّمه، تصحیح و تحشیۀ محمد روشن،چاپ سوم،انتشارات اساطیر،تهران، ۱۳۶۳، ص ۱۲۶

[2] – کتاب دیگر دانشجوی جوان با نام«جنبش حروفیّه و نهضت پَسیخانیان» (۱۳۵۶) نیز دچار همین ضعف ها و کمبودها بود. بخشی از این کتاب- بعدها -در یک رسالۀ دانشگاهی در دانشگاه سوربُن تکمیل و منتشر شد.نگاه کنید به: عماد الدّین نسیمی؛شاعر و متفکّر حروفی، علی میرفطروس،نشر عصر جدید،سوئد،1992؛همچنین نگاه کنید به فصلنامۀ ایرانشناسی، شمارۀ ۳، پائیز ۱۳۷۳، مریلند (امریکا)، صص ۵۸۲-۵۹۵؛ شمارۀ ۴، زمستان ۱۳۷۳، صص ۸۴۲-۸۵۴؛ شمارۀ ۱، بهار ۱۳۷۴، صص ۲۰۶-۲۱۷؛

 MIRFETROUS, Ali: Le Mouvement Horufi, vol. 1, Etude des sources originelles et des recherches modernes, Edition Soleil, Canada, 1994

[3] – حلّاج،اردیبهشت ۱۳۵۷،ص ۷

[4] – همان، ص۱۲۳

[5] – دیوان الحلّاج، قطعۀ ۵۰،ص۸۴ ؛اشعار حلّاج، ترجمۀ بیژن الهی،ص ۱۲۸

[6] – تاریخ ایران بعد از اسلام،عبدالحسین زرّین کوب،چاپ دوم ،انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۵۵، ص۴۳۰

[7] – از ابن راوندی در بخش«زنادقه و ملاحده» سخن خواهیم گفت.

[8] -تجارب الاُمَم،ابن مسکویه،ج ۵، المحقق أبو القاسم إمامی،الطبعة الثانیة،نشر سروش، طهران،۲۰۰۰ م ، ص۱۳۹؛ تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، ج ۸، دار الكُتُب العلمیة ،بیروت ،۱۴۱۷‌/ ۱۹۹۷،ص ۱۳۵؛نشوار المحاضرة  و أخبار المذاكرة ،محمد بن علی التنوخی،ج۶، تحقیق عبّود الشالجى،دار صادر،بیروت، ۱۳۹۳/ ۱۹۷۳ ،ص۹۲؛ دنبالۀ تاریخ طبری(صلة تاریخ الطبری)،عُریب بن سعید القرطبی، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده،بنیاد فرهنگ ایران ، تهران،۱۳۵۴، ص۶۸۷۷؛ سِیَر اَعلام النُبلاء، شمس الدین ذهبی،ج۱۴،مؤسسة الرساله، بیروت، ۱۴۱۷ / ۱۹۹۶، ص۳۴۱؛مجمل فصیحی ، فصیح خوافی، ج۲،به تصحیح محمود فرّخ، انتشارات باستان،مشهد،۱۳۴۰،ص۱۶

[9] – تذکرة الاولیا، ص۵۸۴؛کشف المحجوب،هُجویری،به کوشش محمد حسین تسبیحی، انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۷۴/۱۹۹۵، ص۲۲۱

[10] – حدیقة الشیعه ، مقدّس اردبیلی،تصحیح صادق حسن زاده،انتشارات انصاریان،قم،۱۳۷۸، صص۷۴۵- ۷۴۶ و ۸۱۴ مقایسه کنید با طرائق الحقایق، میرزا محمد معصوم (معصوم علی شاه)، ج۱، تصحیح محمد جعفر محجوب، کتابفروشی بارانی، تهران،۱۳۳۹، ص ۱۹۲

[11] – برای فشرده ای از این نظرات نگاه کنید به مقالۀ جامع و ارزشمند حارث بن رمی استاد دانشگاه اکسفورد،« برآمدنِ تصوّف اولیّه: مروری بر پژوهش های جدید دربارۀ ابعاد اجتماعی تصوّف»،ترجمۀ محمد غفوری،مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ ۱۵۵، آذر و دی ۱۳۹۴،صص۵-۱۵

[12] – در این باره نگاه کنید به مقالۀ « تاج محل:شاهکار معماری ایران در هندوستان»، ابوالحسن دهقان، در چند گفتار،نشر ادارۀ کل فرهنگ و هنر فارس،شیراز ،۱۳۴۹ ،صص ۱۹-۳۲؛ تاریخ هنر اسلامی، کریستین پرایس،ترجمۀ مسعود رجب نیا،انتشارات علمی و فرهنگی،تهران،۱۳۵۶ ،صص ۱۷۱-۱۷۲ و ۱۸۶-۱۸۷تاریخ در ادبیّات،علی میرفطروس،نشر فرهنگ، کانادا،۲۰۰۶ ، صص۹۸

[13] – بازشناسی هویّت ایرانی-اسلامی، علی شریعتی، انتشارات الهام، تهران،۱۳۶۱، صص۲۶۵-۲۶۷ و ۲۷۲؛مقالۀ نادر نادرپور در تفاوت عرفان ایرانی با ادیان سامی و تفاوت ادیان سامی با ادیان آسیائی، نشریۀ مهرگان، شمارۀ ۳، واشنگتن دی سی، پائیز ۱۳۷۲، صص ۴۲و ۴۳-۴۵؛«تأثیر جهان بینی ایرانی و سامی در عرفان اسلامی»، علیرضا مظفّری، مجلۀ دانشکدۀ ادبیّات مشهد، بهار ۱۳۸۲، صص۸۱-۹۰.همچنین نگاه کنید به مقالات پانیکار و همایون کبیر، اساس فرهنگ هند، ترجمۀ مسعود برزین،سفارتخانۀ هند، ۱۳۵۵، صص ۸ و ۱۵-۲۰؛نه شرقی، نه غربی، انسانی، عبدالحسین زرین کوب، انتشارات امیرکبیر،تهران،۱۳۵۳ ص ۷ و نیز مقالۀ «تسامح کورشی» ،صص ۱۱- ۲۶؛بهگود گیتا (سرود خدایان)، ترجمۀ محمد علی موحّد،چاپ دوم، انتشارات خوارزمی، تهران، ۱۳۷۴،مقدّمۀ مترجم، صص۴۲-۴۳

[14] – محمّد می‌گفت: «من آمده‌ام که دِرو کنم نه بکارم. بهشت در زیرِ سایۀ شمشیر عربان است»، نهج الفصاحه، ص۱۱۵، حدیث ۵۷۶، ص ۲۸۰، حدیث ۱۷۸۷؛ البیان و التبیین، جاحظ، ج۱، طبع بیروت، ۱۹۴۸، ص۱۵۹؛ تأویل مختلف الحدیث، ابن قُتیبه، ج۴، تصحیح محمد زهری البخاری، مصر، ۱۳۸۶ /۱۹۶۶، ص۱۴۹

Mahomet, Editions du Seuil, Chapitre V, Paris: 1961, PP, 179-2485   – 15

[16] – سیمای محمد، علی شریعتی، انتشارات مجاهدین، تهران، ۱۳۵۲، ص۸۰؛ اُمّت و امامت، علی شریعتی، مجموعۀ آثار۲۶، صص ۶۱۸-۶۱۹. مقایسه کنید با نظر آیت الله خمینی مبنی بر «اسلام، دینِ خون است»، صحیفۀ امام خمینی، ج ۹، متن سخنرانی در قم، ۲ شهریور ۱۳۵۸/ ۱ شوال ۱۳۹۹ص۳۲۶

[17] – سیمای دو زن (بر اساس شیرین و لیلی نظامی گنجوی) ، صص۱۱-۱۹

[18] – حلّاج،علی میرفطروس،تهران، ۱۳۵۷،صص۱۱۶-۱۱۷

[19] – گُزیدۀ غزلیّات شمس،به کوشش شفیعی کدکنی،چاپ سوم،شرکت سهامی کتاب های جیبی،تهران،۱۳۶۰، ص۱۴۱

[20] – دیوان حافظ، به کوشش مسعود جنّتی عطایی،با مقدّمۀ رضازادۀ شفق،تهران،۱۳۴۶ ، ص۳۹۲

[21] – دربارۀ عرب شدنِ مردم مصر از جمله نگاه کنید به مقالۀ فيروز آزادی و سید اصغر محمود آبادی: زمینه‌‌های «عرب شدن» مصر در صدر اسلام (۲۱ تا ۶۴ هجری)، مجلۀ پژوهش های تاریخی دانشکدۀ ادبیّات و علوم انسانی اصفهان،شمارۀ ۴ ، زمستان ۱۳۹۰،صص۳۱-۵۰

[22] – مثلاً نگاه کنید به تاریخ الأدب العربی فی العصر العباسی الاول، شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۶۶، صص۶۵-۷۰، ۲۰۱-۲۲۰ و ۳۸۲.در بخش «زنادقه و ملاحده» از عقاید بشّاربن بُرد، ابن مقفّع ، ابو نواس اهوازی و دیگران سخن گفته ایم .

[23] –  تاریخ و فرهنگ ایران…،محمّدی ملایری،ج ۲ ،ص۱۶۷

[24] – در بارۀ «دهقانان» و نقش‌شان در نگهبانی تاریخ و فرهنگ ایران نگاه کنیدبه مقالۀ درخشان استاد احمد تفضّلی، مجلۀ ایران نامه (به مدیریّت هرمز حکمت)، سال۱۵، شمارۀ ۴، بتسدا (آمریکا)، پائیز۱۳۷۶، صص۵۷۹-۵۹۰؛ ذبیح الله صفا، حماسه سرایی درایران، تهران، ۱۳۳۳، ص۶۲-۶۴؛ گیتی فلاح رستگار، «دهقانان قدیم خراسان»: خراسان و شاهنشاهی ایران، مشهد، ۱۳۵۰، ص ۱۲۵ – ۱۶۰؛ مجتبی مینوی، «دهقانان»، سیمرغ، شمارۀ ۱، اسفند ۱۳۵۱، صص ۸ – ۱۳

[25] – تاریخ بخارا، نرشخی،تصحیح و تحشیۀ مدرّس رضوی،بنیاد فرهنگ ایران،تهران، ۱۳۴۹، صص ۵۴-۵۷، مقایسه کنید با فتوح البُلدان، بلاذری، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش،بنیاد فرهنگ ایران،تهران،۱۳۴۶،ص ۲۹۸

[26] – در این باره نگاه کنیدبه تحقیق درخشان دانیل دنت،مالیات سرانه و تأثیرآن درگرایش به اسلام،ترجمۀ محمد علی موحد،تهران،۱۳۵۸

[27] – یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ج۲، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، تهران، ۱۳۴۳ش، صص۱۴۵و۲۸۰ مقایسه کنیدبا روایت طبری در بارۀ هدایای مردم بلخ به اسدبن عبدالله قسری، حاکم خراسان در سال ۱۲۰ هجری/میلادی: طبری، پیشین، ج۲، ص۱۶۳۵-۱۶۳۸

[28] – قدامة بن جعفر، الکتاب الحراج و صنعة الکتابة، ترجمۀ حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۵۳، ص۴؛ گردیزی، پیشین، ص۲۳۰؛ ابن اعثم کوفی، پیشین، ص۱۵۶

[29] – التنبیه و الاِشراف، تصحيح عبد الله إسماعيل الصاوی، دار الصاوی – القاهرة ، مجهولة التاريخ ،صص۹۲-۹۴

[30] – فردوسی در ستایش عبدالرزّاق می گوید:

یکی پهلوان بود دهقان نژاد

دلیر و بزرگ و خردمند و راد

پژوهندۀ روزگار نخست

گذشته سخن ها  همه بازجُست

ز هر کشوری مؤبدی سالخورد

بیاورد کاین نامه را گرد کرد

شاهنامه، ج۱، برپایۀ نسخۀ چاپ مسکو، چاپ چهارم، تهران،۱۳۸۷، ص۲۴۵.همچنین نگاه کنید به تاریخ گردیزی،به تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی،انتشارات دنیای کتاب، تهران، ۱۳۶۳،ص۳۵۳

[31] – دیباچۀ شاهنامه ابومنصوری، به کوشش رحیم زادۀ ملک، نامۀ انجمن، شمارۀ ۱۳، تهران، بهار ۱۳۸۳، صص ۱۲۷-۱۳۰

[32] – نظامی عروضی،چهار مقاله، به تصحیح و مقدمۀ محمد قزوینی،انتشارات اشراقی،تهران، بی تا، ص ۴۷

[33] – شاهنامه ، ج۱ ، ص۲۴۵

[34] – شاهنامه، ج۱، ص۵۹۵

[35] – شاهنامه، ج۱، ص۲۸۷

[36] – شاهنامه، ج۱، ص۲۸۷؛ برای آگاهی از تطوّر و تنوّع معنای «دهقان» در ادب فارسی نگاه کنید به مقالۀ «پیشینۀ دهقان در ادب پارسی»، مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ ۱۷۹، شهریور ۱۳۵۶، صص۶۴-۷۰؛ حاکمی والا، اسماعیل، «معانی دهقان در ادب فارسی»، مجلۀ سخن، شمارۀ ۱۱و۱۲، ۱۳۵۷، صص۱۲۳۱-۱۲۳۷

[37] – نگاه کنیدبه:الوزراء و الکُتّاب، محمد بن عبدوس جَهشیاری ،مطبعۀ مصطفی البابی، قاهره، ۱۳۵۷/ ۱۹۳۸‌، صص‌۳۱۳و ۳۱۷-۳۱۸؛ مقاتل‌الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، ج۱،بیروت ، ۱۴۰۸/۱۹۸۷، صص۴۵۴؛ الفوز بالمراد فی تاريخ بغداد ، سليمان الدخيل ،دار الآفاق العربيّة ، صص۶۲-۶۳ و ۴۲۰

[38] – تجارب الاُمم، ج ۵،ص ۴۰۹؛ترجمۀ علینقی مُنزوی،تهران، ۱۳۷۶ ، صص۴۱۲-۴۱۳. مقایسه کنید با مروج الذّهب،ج۲،ص۷۵۰

[39] – دربارۀ «طاووس خاتون» نگاه کنید به مَناقب العارفین، افلاکی،ج۱،به کوشش تحسین یازیجی، انتشارات انجمن تاریخ ترک، آنکارا، ۱۹۵۹م، صص۳۷۵-۳۷۶ برای حکایت «کنیزک مُطربه» نگاه کنید به اسرار التوحید، ابو سعید ابو الخیر، با مقدّمه،تصحیحات و تعلیقات شفیعی کدکنی، ج۱،انتشارات آگاه، تهران، ۱۳۶۷، مقدمه، صص۱۰۸-۱۰۹

[40] – نگاه کنیدبه: اسرار التوحید ،ج۲،تعلیقات ، صص ۶۲۸ و ۶۳۰

[41] – دیدگاه ها،علی میرفطروس،انتشارات عصر جدید،سوئد،۱۹۹۳ ،صص ۳۹-۴۰

[42] – تمدّن اسلامی در قرن چهارم هجری،ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگُزلو،انتشارات امیر کبیر، تهران،۱۳۶۲، ص۳۹؛ مقایسه کنید با نظر یوگنی برتلس، تصوّف و ادبیّات تصوّف ،صص۱۲ و ۷۸ ؛ تاریخ غزنویان، کلیفورد باسورث، ج۱،ترجمۀ حسن انوشه،انتشارات امیرکبیر،تهران،۱۳۶۲، ص۱۹۵

[43]-    Browne: A Literary history of Persian, Vol 1,London,1919, PP 419 – 420       

تاریخ ادبی ایران،ادوارد براون،ج۱،ترجمه و تحشیه و تحقیق علی پاشا صالح،کتابخانۀ ابن سینا،چاپ دوم، تهران،۱۳۳۵،صص۶۱۱-۶۱۳؛سیر فلسفه در ایران،محمد اقبال لاهوری،ترجمۀ امیرحسین آریانپور،تهران،۱۳۵۴ ،ص۷۶؛ تاریخ تصوف در اسلام …،قاسم غنی،انتشارات زوّإر،تهران،۱۳۷۵، صص ۶۲- ۶۳.همچنین نگاه کنید به نظر سعید نفیسی،سرچشمۀ تصوّف در ایران،انتشارات فروغی، تهران، ۱۳۴۳، ص ۴۸.استاد منوچهر مرتضوی معتقد است که« وظیفۀ عرفان عاشقانه[ایرانی] تلطیف نسبی خشونت و صلابت عقاید سنّتی[اسلام] و تخفیف جمود و تعصّبِ اهل ظاهر و آثار و نتایج نامطلوب آن بود.»،مکتب حافظ، انتشارات ستوده، تبریز، ۱۳۸۴، صص ۴۳ و ۱۱۹ ؛ مقایسه کنید با نظر داریوش آشوری، عرفان و رندی در شعر حافظ. نشر مرکز، تهران، ۱۳۷۷، ص۱۶۹

[44] – تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى، برتولد اشپولر، ترجمۀ جواد فلاطورى،بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۴۹، ص ۲۸۸؛ کشف المحجوب هُجویری، مقدّمۀ استاد ژوکوفسکی.

45 –

;    Carra de vaux,  Gazali ,éditeur Félix Alcan ,Paris ,1902, PP 197-200

Les penseurs de l’islam ,tome 4, Edité par Librairie Paul Geuthner, 1921, Nouvelle édition, Paris, 1984 ,PP207-217

46-

,  Louis Massignon: La Passion de Hallaj, Martyr Mystique de l’Islam, Gallimard Paris, 1975

[47] – برای آگاهی از جایگاه مریم، مسیح، فاطمه و حلّاج در دیدگاه ماسینیون نگاه کنید به مقالۀ Maurice Borrmans:

https://pluriel.fuce.eu/wp-content/uploads/2016/11/Massignon.pdf

[48] -نگاه کنید به:

Manoël Pénicaud, Louis Massignon, le “catholique musulman”, Paris, 2020

[49] – نگاه کنید به :

La Passion…, Tome 3,PP232- 234     ؛ قوس زندگی حلّاج،صص۹۲-۹۵ 

 50-   ;    Roger Arnaldez: Hallaj ou la religion de la Croix, Paris, 1964 

Roger Arnaldez:Jesus dans la pensée musulmane, Paris, 1988, pp. 227 – 239

 51-  

Akhbar Al-Hallaj. Recueil d’Oraisons et d’Exhortations du Martyr Mystique de l’Islam Husayn Ibn  Mansur  Hallaj ,Louis  Massignon  & Paul Kraus, Librairie Philosophique J Vrin, Paris, 1957

  ;

      Quatre textes inédits, relatifs à la biographie d’al Hosayn ibn Mansour al Hallāj, Paris, 1914

  چهار متن منتشر نشده از زندگی حلّاج،ترجمۀ قاسم میر آخوری، انتشارات یادآوران، تهران، ۱۳۷۸ 

[52] – قوس زندگى منصور حلّاج، ترجمۀ عبدالغفور روان فرهادى، بنیاد فرهنگ ایران،تهران، ۱۳۵۵.گفتنی است که نام «منصور حلّاج» بر روی جلد کتاب نادرست است.

[53] – مصائب حلّاج،ترجمۀ ضیاءالدین دهشیرى ،بنیاد علوم اسلامی،تهران،۱۳۶۲   

54 –            Essai sur les origines du lexique technique de la mystique

    ,   1922,   musulmane,Paris 

  PP 117-134,179-193  

[55] – تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ترجمۀ اسماعیل سعادت، انتشارات مرکز نشر دانشگاهی، تهران، ۱۳۷۳،خصوصاً صص۱۲۸، ۱۳۲- ۱۷۸ و۱۸۰

    56-       ,… Essai sur les origines du lexique technique de la mystique

P179

[57] – نگاه کنید به «پژوهشی دربارۀ تفسیر عرفانی امام صادق »، محمد حسن مُبلّغ ،نشریۀ پژوهش های قرآنی، تهران،بهار و تابستان ۱۳۷۶؛ ص ۱۰۹-۱۱۸

[58] – قلندریّه در تاریخ ،محمد رضا شفیعی کدکنی،نشر سخن،تهران،۱۳۸۶ ،صص۶۸-۷۳ مقایسه کنید با نظر استاد علینقی منزوی،نامه های عین القضات همدانی،ج۳،انتشارات اساطیر،تهران، ۱۳۷۷، ص۴۷

[59] – در بارۀ تأثیر عقاید ایران باستان در حکمت خسروانی نگاه کنید به بحث استاد محمّد معین«حکمت اشراق و فرهنگ ایران»،محموعه مقالات ،ج۱،به کوشش مهدُخت معین، انتشارات معین،تهران،۱۳۶۴،صص۳۷۹-۴۵۳ ؛ روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان: بن‌مایه‌های زرتشتی در فلسفه سهروردی،هانری کُربن،ترجمۀ ع. روح بخشان،چاپ دوم ، مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدنها و اساطیر ،تهران،۱۳۸۲؛ راز وری در آئین زرتشت(عرفان زرتشتی)،شائول شاکد و جیمز راسل،پژوهش و برگردان شیوا کاویانی، انتشارات ققنوس،تهران، ۱۳۷۷؛فرهنگ ایران باستان از نگاه شیخ اشراق، فرحناز پیرمرادیان،نشر اشرف البلاد،تهران،۱۳۹۴.برای بحثی در بارۀ کیخسرو و جایگاه وی در سُنّت اشراقی نگاه کنید به مقالۀ نصرالله جوادی «روحانیّت کیخسرو در شاهنامه و در سُنّت اشراقی»،اشراق و عرفان، ویراست دوم ،نشر سخن، تهران، ۱۳۹۲ ،صص۶۳-۸۲ 

[60] – نگاه کنید به اسرار التوحید،بخش دوم،تعلیقات،ص۶۵۱؛ قلندریّه در تاریخ ،صص۱۸۳-۱۸۴؛دفتر روشنائی( از میراث عرفانی بایَزید بسطامی)،ترجمۀ محمد رضا شفیعی کدکنی، چاپ دوم،نشر سخن، تهران،۱۳۸۴،مقدّمۀ مترجم ،صص۹۷-۹۹؛نوشته بر دریا(از میراث عرفانی ابوالحسن خَرَقانی)محمد رضا شفیعی کدکنی،نشر سخن،تهران،۱۳۸۴،ص۲۴

[61] – ابن حزم،الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج ۲ ،صص ۱۱۵-۱۱۶ مقایسه کنید با ضُحَی الاسلام ،احمد امین،ج1،قاهره،۲۰۰۳،ص۱۶۲

[62] – ضُحَی الاسلام،ج۱،ص۸۸

[63] -تحفة الاخیار،انتشارات نور،بی جا،۱۳۳۶، ص۳.مقایسه کنید با تذکرة الاولیاء(ص۴۶۶) در ذکر توطئۀ قتل برخی از عُرفا که«رقص می کنند و سرود می گویند و کُفریّات می گویند…و در سرداب ها می روند پنهان و سخن ها می گویند».

[64] -حدیقة الشیعه، صص ۷۶۴

[65] – نگاه کنید به «ملاحظاتی در بارۀ شطح و معنای آن»، منوچهر جوکار، نشریۀ مطالعات عرفانی، دانشکدۀ ادبیّات دانشگاه کاشان،شمارۀ ۱، تابستان ۱۳۸۴، صص۴۶-۶۵

[66] – در بارۀ این تکفیرها کافی است بدانیم که حدود دوازده تن از مُلحدانِ آن عصر توسط امام جعفر صادق تکفیر شده بودند:   La Passion…, Tome 2,P 22 

[67] – نگاه کنید به شرح شطحیّات، روزبهان بقلی، به تصحیح و مقدّمۀ هانری کُربن،انجمن ایرانشناسی فرانسه و ایران،چاپ دوم ،کتابخانۀ طهوری، تهران، ۱۳۶۰، صص ۵۸ – ۵۹، ۹۰-۹۱

[68] – برای نمونه نگاه کنید به آثارالباقیه، ابوریحان بیرونی، ترجمۀ اكبر داناسرشت، چاپ پنجم، انتشارات امیركبیر، تهران ، ۱۳۸۶،صص ٣٢٥ و ٣٣٨ 

[69] – استاد محمّدی ملایری به تطّور «تعریب» در نام های ایرانی پرداخته است. نگاه کنید به تاریخ و فرهنگ ایران، ج ۱،انتشارات توس،،تهران،۱۳۷۹، صص ۱۶-۲۷؛همان، ج ۲،صص ۱۵-۲۲

[70] – در این باره نگاه کنید به بحث درخشان استاد محمدی ملایری،تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، ج۱، صص۲۲-۲۷؛همان ،ج۲(دلِ ایرانشهر)، بخش اوّل، صص۳۹۹-۴۱۶و۴۳۷-۴۵۱

[71] – در این باره نگاه کنید به مقالۀ«ابن یزدانیار اُرموی و منازعۀ او با مشایخ بغداد، نگاهی به دعواهای صوفیّه با یکدیگر»،نصرالله پور جوادی،نشریۀ معارف، شمارۀ ۳، آذر – اسفند ۱۳۷۷، ص۶۶ – ۹۱

[72] – برای جایگاه و اهمیّت این موضوع و تطوّر آن در دوران ساسانی نگاه کنید به: تاریخ و فرهنگ ساسانی، تورج دریائی، ترجمۀ مهرداد قدرت دیزچی، انتشارات ققنوس، تهران، ۱۳۸۷، صص۶۳-۷۹

[73] – البیان و التبیین، جاحظ، ج۱، دار و مکتبة الهلال، بیروت، ۱۴۱۰/۱۹۹۰، ص۲۵۳؛ الزندقه و الشعوبیّه فی العصر العباسی الاوّل، حسین عطوان، بیروت، ۱۳۶۳/۱۹۸۴، ص۱۴۲. در بارۀ ابو عُبیده در بخش «زنادقه و ملاحده» سخن خواهیم گفت.

دکتر موسی غنی‌نژاد:اگر نبود اتهام‌زنی بی‌پروا و غیر‌اخلاقی آقای نیکولا گرجستانی به منتقدان کارنامه سیاسی دکتر محمد مصدق تحت‌این عنوان که «صنعت مصدق‌ستیزی پدیده‌ای است سازمان‌یافته و من یقین دارم هزینه‌های هنگفتی از آن حمایت می‌کنند»، آن‌هم در گفت‌وگو با «اکو ایران» (۳مهر ۱۴۰۲) که زیر‌مجموعه‌ای از گروه رسانه‌ای «دنیای‌اقتصاد» است، تمایلی به نوشتن این یادداشت نداشتم. حدود یک ماه قبل از گفت‌وگوی فوق‌الذکر، به مناسبت هفتادمین سالگرد واقعه ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، میزگردی در گروه رسانه‌ای «دنیای‌اقتصاد» در نقد و بررسی این واقعه و کارنامه سیاسی مصدق برگزارشده بود. اتهام ناروای آقای گرجستانی آشکارا ناظر به برخی مطالب اظهارشده، از جمله سخنان من، در آن جلسه بود. طرفه اینکه مفتری فراتر از منتقدان، خواسته یا ناخواسته، با اظهارات خود که ذکر آن رفت، عملا گروه رسانه‌ای «دنیای‌اقتصاد» را که برگزارکننده آن نشست بود در مظان اتهام قرار می‌داد. راقم این سطور به گمان اینکه ممکن است سوء‌تفاهمی رخ‌داده باشد بلافاصله خواستار گفت‌وگوی رو‌در‌رو با آقای گرجستانی شدم تا درخصوص اتهامی که وارد آورده‌اند روشنگری کنند تا اگر احیانا سوء‌تفاهمی رخ‌داده باشد برطرف شود، اما ایشان پس از گذشت نزدیک به ۶ ماه امروز و فردا‌کردن نه‌تنها پاسخی به این درخواست ندادند بلکه در مقاله‌ای که اخیرا (۱۴ اسفند ۱۴۰۲) در روزنامه «دنیای‌اقتصاد» به چاپ رساندند همان اتهامات را به‌نوعی دیگر تکرار کرده‌ و مدعی شده‌اند مصدق سیاستمداری قانون‌گرا، دموکراسی‌خواه و مشروطه‌طلب بوده و منتقدان وی وابستگان به اقتدارگرایان داخلی یا خارجی‌اند که از ترس الگو قرارگرفتن مدل سوسیال‌دموکراتیک وی برای نسل جدید، قصد تخریب وی را دارند. در این یادداشت ضمن پاسخ به اتهامات ناروا، قصد دارم این ادعاها را به محک آزمون تاریخی بزنم.

درتواريخ سيستان آمده است:
وقتی که سپاهيان«قُتيبه»(سردارعرب)،سيستان را به خاک وُ خون کشيدند،مردی چنگ‌نواز،در کوی وُ برزنِ شهر – که غرق خون وُ آتش بود-از کشتارها وُ جنايات «قُتيبه» قصّه‌ها می‌گفت و اشکِ خونين از ديدگان آنانی که بازمانده بودند،جاری می‌ساخت و خود نيز،خون می‌گريست… و آنگاه، بر چنگ می‌نواخت و می‌خواند: 

-«با اين‌همه غم
         در خانۀ دل
اندکی شادی بايد که گاهِ نوروز است.

اندکی شادی بايد که گاهِ نوروز است». 

__________________

به نقل ازکتابِ دیدگاه ها  ،علی میرفطروس ، 1993.

https://mirfetros.com/

[email protected]

۱۷ اسفند ۱۴۰۲

شعبه سوم دادگاه انقلاب گیلان، حکم ۲۰ سال و ۱۰ روز زندان و دیگر مجازات‌های تکمیلی را برای ۱۰ عضو هیات مدیره کانون صنفی معلّمان گیلان صادر کرد. 

براساس گزارش شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان، در ادامۀمحاکمه‌ دسته‌جمعی معلمان معترض در استان‌های مختلف، شعبه سوم دادگاه انقلاب شهرستان رشت، ۱۰معلم و عضو هیأت‌مدیرۀکانون صنفی گیلان را در مجموع به ۲۰سال و ۱۰ روز حبس محکوم کرده است.

اسامی این معلمان «محمود صدیقی‌پور، عزیز قاسم‌زاده، علی نهالی، تیمور باقری کودکانی، جواد سعیدی، طهماسب سهرابی، انوش عادلی، جهان‌بخش لاجوردی، غلام ‌رضا اکبرزاده، یدالله بهارستانی» است و جلسه دادگاه آن‌ها روز ۲۳بهمن‌ سال جاری در دادگاه انقلاب رشت، با حضور «رامین صفرنیا»، وکیل آن‌ها برگزار شده بود.

در این میان، این ۱۰ فعال صنفی، «عزیز قاسم زاده»، «انوش عادلی» و «محمود صدیقی‌پور» جهت گذراندن حکم قبلی یک سال زندان به‌دلیل فعالیت‌های صنفی و شرکت در تجمع اعتراضی معلمان از روز ۱۹ فروردین ۱۴۰۲ در زندان لاکان به سر می‌برند.

براساس حکم دادگاه انقلاب رشت، هریک از این فعالان به دو سال و یک روز حبس تعزیری و به‌عنوان مجازات تکمیلی، به دو سال ممنوعیت عضویت در احزاب و گروه‌های سیاسی و اجتماعی محکوم شده‌اند.

اتهام مضامین انحرافی برای آواز‌خوانی از اشعار مفاخر ادب ایران

عزیز قاسم زاده یکی از فعالان صنفی معلمان که در این حکم با محکومیت جدیدی مواجه شده است، روز ۱۷تیر سال جاری با انتشار یادداشتی از ابلاغ اتهامات جدیدی از سوی هیات تخلفات اداره کل آموزش‌وپرورش استان گیلان خبر داده بود.

هیات تخلفات اداری آموزش‌و‌پرورش گیلان، ۲۵ اتهام را علیه این معلم شناخته شده مطرح کرده است. عزیز قاسم‌زاده پیش‌تر در یادداشتی، به انتقاد از این حکم پرداخته و نوشته بود: «این ابلاغیه‌ای است که خواندن آواز را جرم و اشعار مفاخر ادب ایران را ” مضامین انحرافی” می‌نامد.»

بر‌اساس اعلام این عضو کانون صنفی معلمان گیلان: «ایراد سخنرانی در بین حاضران و بیان سخنان ساختار شکنانه جهت تحریک سایرین و خواندن آواز با مضامین انحرافی در چندین جای متن علیه اینجانب، نشان می‌دهد که تنظیم کنندگان و طراحان این نامه چه عنادی با فرهنگ ایرانی و آموزش اصولی در ایران دارند.»

خواسته پایان دادن به مسمومیت‌های سریالی

عزیز قاسم‌زاده، انوش عادلی و محمود صدیقی‌پور، روز ۲۵فروردین۱۴۰۲، در پیامی که از زندان لاکان رشت به بیرون ارسال کرده بودند، خواستار پایان دادن به مسمومیت‌های سریالی دانش‌آموزان شدند.

این معلمان زندانی در پیام خود اعلام کردند: «معلمان ایران که سال‌ها است خواسته‌های صنفی خود را در راستای بهبود کیفیت آموزشی، آموزش رایگان و حق داشتن تشکل‌های مستقل، فریاد زده‌‌اند. در این راستا هزینه‌هایی چون‌ تبعید، اخراج و زندان را با آغوش باز برای داشتن آموزش و پرورشی مطلوب، به جان خریده‌اند. هرگز گمان نمی‌بردند روزی فرا رسد که مدرسه، آن‌چنان فضای ناامنی برای فرزندان ایران شود که معلمان خواسته صنفی‌شان، پایان دادن به مسمومیت‌های دختران و نوباوه‌گان سرزمین‌مان باشد.»

فراهم کردن محیط امن برای فرزندان ایران

در این نامه همچنین، بر لزوم «فراهم کردن محیط امن برای فرزندان ایران» و فراهم آوردن «آرامش» و «محیط امن» برای تحصیل تاکید شده بود. بنا براعلام وزارت بهداشت، براثر حملات گازی به مدارس در ایران، دست‌کم سیزده هزار دانش‌آموز مسموم شده‌اند و مقامات جمهوری اسلامی تاکنون از پاسخگویی شفاف در این رابطه خودداری کرده‌اند.

منبع

مطلب زیر برگرفته از نوشته ی بلندی ست به نام «خِرَدِ عشق ورزیدن، از مجنون تا فاشیسم»* که در سال 1386 منتشر و سپس در کتاب «عشق،آزادی،حقوق بشر» بازنشر پیدا کرد. در آن مطلب به «عشق زمینی» در فرهنگ و تاریخ مان پرداخته ام.

از آنجا که این روزها پدیده ای به نام «ملی گرایی» بسیار مطرح شده و مخالفان و موافقین بیشماری دارد، بخش مربوط به «عشق به زادگاه و وطن» را برای «والنتاین» یا روز جهانی عشق امسال انتخاب کرده و آن را تقدیم می کنم به همه ی آنهایی که عشق را، نه در هیئت جنون که در پیراهن خرد دریافته اند.

و تقدیم می کنم به همه ی تبعیدیانی که اکنون عشق به وطن برایشان یاد آور این شعر است که:

»مثال عشق پیدایی و پنهان«

»ندیدم همچو تو پیدا نهانی«

شکوه میرزادگی

بهمن 2024

***

يکی از عشق های زمينی، عشق به زادگاه و وطن  است؛ عشق به زمينی که در آن زاده شده ای، سرزمينی که ريشه هايت در آن است، وطنی که در آن قدم زده ای،  آن را می شناسی، آن را لمس می کنی، از گياهانش تغذيه می کنی، از چشمه هايش می نوشی و از حرکت رودها و درياهايش جان می گيری؛ زيبايي هايش را می بينی و درک می کنی؛ و هيچ کدام اين ها نديده و خيالی نيستند. بر اين پايه، اگر عشق زمینی يکی از نشانه های ادراک و خرد باشد، حتماً تجلی آن در  عشق به زادگاه و يا عشق به وطن نيز بديهی و پذيرفتنی است.

اما اين نوع عشق هم در سرزمين ما، نسبت به کشورهای ديگر کمرنگ و بی اعتبار بوده است. و شايد همان گونه که عشق دو  انسان نسبت به هم حاصل گناه و بی عقلی خوانده می شده، عشق به سرزمين نيز نوعی جنون شناخته می شده است.

در اينجاست که پرسش مهمی مطرح می شود: آيا عشق به وطن از ديرباز در ما چنين کمرنگ بوده و يا از آن زمان رنگ خويش را باخته است که استوره ی «آدم و حوا»، وارد فرهنگ ما شده، يعنی، زن و مردی که به جرم عشق ورزيدن از بهشتی که وطن شان بوده رانده شده اند، و ناله هاشان برای رسيدن به نیستانشان هم به جايي نرسيده است. و یا از آنجایی این غلط در باور ما نقش بسته که مدام در گوش مان خوانده اند: فقط خدا و پیامبران هستند که ارزش عاشق شدن دارند.

به راستی چرا، در طول قرن های بسيار، عشق به وطن در ما پديدار نشده است؟ حتی در آن هنگامه هايي که در کشورهای ديگر (که اکنون جزو کشورهای متمدن و بزرگ جهان شناخته می شوند) اين عشق شوری سازنده به پا می کرده و آن ها  را در مقابله با ديکتاتوری ها و تجاوزها و اشغال ها و عقب ماندگی ها نجات می داده است؟

و چرا بيشتر کسانی که ما آنها را در تاريخ مان به عنوان قهرمان می شناسيم  در واقع برتری طلبانی مذهبی يا ستيزه جويانی قداره کش  بوده اند؟  به راستی چرا ادبيات ما، به نسبت ادبيات کشورهای ديگر، اين همه از عشق به سرزمين مان خالی و اين همه از عشق به بهشت پر بوده است؟

و چرا که حتی در دوران جديد که به صورت وارداتی با چيزی به نام وطن دوستی آشنا می شويم کارکرد آن را در راستای باليدن و ساختن خود نمی بينيم و آن را يا به مصرف در افتادن با ديگران می رسانيم و يا با چوب فاشيسم می رانيم؟

آيا واقعا عشق به وطن را می شود با چيزی به نام فاشيسم يکی دانست؟ يا اينکه اين نگاه کج از آن عده ای استالينست يا «مذهب ـ امت» ی هاست؟ و چرا اکنون که اين غلط بزرگ در جاهای ديگر دنيا تصحيح شده همچنان در سرزمين ما مؤثر و کارساز است؟

افرادی که عشق به سرزمين را به عنوان رفتاری فاشيستی طرد می کنند همان کسانند که عشق زمینی را هم دليل بيماری می دانند و عاشق مجنون و ديوانه  می انگارند. اين ها نمی دانند، يا منکر آنند، که  عشق به زادگاه و وطن همانقدر طبيعی و سالم است که نياز گياهان رسته بر خاک يخ زده ی هيماليا به آن خاک سرد؛ يا گياهان جوانه زده در صحراهای سوزان بخش هايی از خاورميانه به آن آب و خاک تفته.

به تاريخمان که نگاه می کنيم می بينيم که، به دلايلی خردناپذير و توهمی، و با زدودن مفهوم وطن و سرزمين از حافظه ی تاريخی مان، قرن هاست که ما را از عشق ورزيدن به سرزمين مان محروم کرده اند. قرن هاست سخن از وطن گفتن گناه بوده است، و تازه زمانی که بايد به غرب می پيوستيم از وطن گفتن نشانه ی عقب ماندگی محسوب می شد، زمانی هم عشق به وطن، با توسل به مفهوم جعلی «جهان وطنی» (واژه ای که به جای «بين المللی بودن» به خورد ما دادند) عملی غير انسانی بود، زمانی آن را وابستگی به «طاغوت» تلقی کردند، و زمانی هم آن را روپوشی برای ارتباط داشتن با غرب امپرياليست دانستند؛ و به تازگی هم خبر آورده اند که نام ديگر «عشق به وطن» شده است «شيطان پرستی!» اکنون، آنگونه که از خبرها بر می آيد، گردهمایی جوانان ما را به جرم شيطان پرستی به هم می ريزند و ابزار جرم آن ها  چيزی نيست جز اينکه آنها در ميهمانی های خود آوازهای وطن دوستانه سر داده اند و از بزرگان افتخار آفرين غير مذهبی سخن گفته اند؛ کاری که معنايش وطن را از پيراهن مذهب وايدئولوژی عريان کردن است و آن را چون امری طبيعی و ساده دوست داشتن.

عشق به وطن عشقی تمام ناشدنی است. خيلی ها حتی مذهب شان را عوض می کنند، پيامبر و خدايشان را عوض می کنند و در فضای مذهب تازه هيچوقت دلشان برای مذهب قبلی تنگ نمی شود، و هيچ وقت در پيدا و در نهان به ياد مذهب قبلی شان اشک نمی ريزند؛ اما عشق به وطن آنقدر بزرگ و غير قابل جايگزينی است که تو حتی وقتی که سال های سال در کنار اين محبوب نيستی و او را ترک کرده ای نيز تپش دلت از شنيدن نامش تند می شود و با هر که و هرکجا که سخن بگویی مخاطب هميشگی ات اوست.

مردم کشورهای پيشرفته وجود سلامت بخش اين حال را، نه از روی جهالت، که از روی تحقيق و علم جامعه شناسی و روانشناسی دريافته اند. مثلاً، در اين آمريکا که اکنون زيستنگاه جمعيت زيادی از ايرانيان هم شده است، اصرار دارند که مهاجران جديد با حفظ زبان و فرهنگ زادگاه خود شهروندشان شوند و هر ساله آئين های ده ها فرهنگ ديگر را بجا می آورند و برای مردمان آمده از سرزمين های ديگر ده ها مراسم مربوط به وطنشان را به راه می اندازند.

و يا آن هايي که عشق به وطن و زادگاه را نوعی فاشيسم می دانند کسانی هستند که از يک سو عشق را با دو دو تا چهارتای سياسی اشتباه گرفته اند و، از سوی ديگر، وطن دوستی را با برتری طلبی های مذهبی، نژادی و ايدئولوژيک يکی می بينند. نه! عشق به وطن به معنای باور داشتن به برتری وطن نيست. اين عشق با اعتقاد به برتری نژادی، يا مذهبی، يا زبانی، و يا فرهنگی کاملاً متفاوت است. در عشق به وطن حسی انسانی و مهربانانه وجود دارد اما در باور به برتری های نژادی و مذهبی و ايدئولوژيک و غيره حسی ستيزه جويانه. اولی پايه اش بر دوستی و صلح و آرامش گذاشته شده و دومی بر ستيزه جويي و نفرت.

عاشق بودن به معنای نفرت داشتن از آن ها که محبوب ديگری دارند نيست. اما لازمه ی برتر دانستن مذهب يا نژاد آن است که نژادها يا مذاهب ديگر را رد کنيم؛ و يا چون حاکمان امروز ايران با نفرت تمام در نابودی آن ها بکوشيم.

وطن دوستی و حتی عاشق وطن بودن به معنای دشمنی با وطن ديگران نيست. دوست داشتن زادگاه، گزينه ای خردپذير و انسانی است. ما جايي از جهان را که بيشتر می شناسيم، بيشتر با آن بوده ايم، در آن رشد کرده و از جوهر آن نوشيده و در آن ريشه دار شده ايم، بيشتر از نقاط ديگر زمين خاکی دوست داريم؛ اما درست چون اين حس انسانی را در خود می يابيم و درک می کنيم است که می توانيم به صورتی تجربی با مردمان ديگر جهان ـ که آنها نيز زادگاه خود را دوست می دارند ـ همدل و همراه  باشيم.

شکوه میرزادگی

آگوست 2007

اخیراً کتاب «آوار شیفتگی» نوشته خانم مهراعظم معمار حسینی (مهری کیا) را خوانده‌ام و در جلسه‌ای هم به مناسبت رونمایی و بحثی پیرامون آن شرکت کردم. اگر بگویم کتاب زندگی نامه یا بخش قابل بحثی از زندگی نویسنده است، ممکن است چنین تلقی شود که می‌گویند زندگی هر انسانی یک رمان نانوشته است و این کتاب هم یکی از آن رمان هاست که می‌تواند جالب هم باشد. اما وقتی در می‌یابیم که نویسنده از کادرهای بالای سازمان فدائیان خلق ایران (اکثریت) بوده است و به محتوای آن می‌پردازیم موضوع جالب تر می‌شود. نخستین پرسش این است که می‌خواهد چه بگویید؟ می‌خواهد با لجاجت بر سر عقایدی که جوانی خود را قربانی آن کرده است بماند و از آن دفاع فلسفی و دیالکتیکی کند. یعنی بخواهد با خودش کنار بیاید که پشیمان نیستم. فکرم و راهم درست بوده است اگر زندگی خود را در راه آن ایثار کرده‌ام. شاید هم صمیمانه بگوید، یا به خودش بقبولاند که صمیمانه چنین می‌اندیشد؟ برتراند راسل در این باره عبارت معروفی دارد با این مفهوم که «ﺑﻪ ﺗﺎﻭل هاﯼ ﮐﻒ ﭘﺎﯾﻢ چگونه ﺑﮕﻮﯾﻢ که ﺗﻤﺎﻡ ﻣﺴﯿﺮﯼ ﺭﺍ ﮐﻪ ﺁﻣﺪﻩﺍﻡ ﺍﺷﺘﺒﺎﻩ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ؟» و چه بسا که دشواری‌ها و خشونت‌هایی را هم تحمل کرده و رفاه مادی و شغلی و زندگی خانوادگی را هم قربانی آن کرده باشد.

پرسش دیگر این است که پس از کسب تجربه و دانش و بینش در سنین بالاتر و شاید قدری دیر، در می‌یابد که راه درستی نپیموده است و پشیمانی خودش را ابراز می‌دارد. البته نوعی ابراز پشیمانی فرمایشی یا چلانه شده مثلا در تلویزیون برای عبرت دیگران هم هست که مثبت و منفی آن بی اعتبار است و مورد نظر ما نیست.

شخصا واکنش‌های همراه با افسوس را در مواردی به یاد دارم. عنایت الله رضا عضو سازمان افسری حزب توده بود که به شوروی گریخت و در آنجا با تسلط به زبان روسی به موقعیتی آکادمیک هم دست یافت. بعدها یعنی سال‌ها پیش از فروپاشی شوروی با احساس عبث بودن عمری که تباه کرده بود، با وساطت برادرش پروفسور فضل الله رضا استاد ریاضی و ادیبی که از کانادا به ایران بازگشت و رئیس دانشگاه صنعتی شریف کنونی و دانشگاه تهران شد، توانست به ایران بازگردد و خدمات فرهنگی و ترجمه‌های بسیار ارزشمندی از زبان روسی از او به یادگار ماند. او در نوشته‌ها و در حواشی ترجمه‌هایش اشاراتی به تجربه شخصی می‌کند و خصوصا جوانان را اندرز می‌دهد که چشم بسته وارد جریانات ایدئولوژیک نشوند که حتی در صورت پشیمانی نوعی علقه‌های حیثیتی آنان را به ادامه راهی که غلط می‌دانند وا می‌دارد. خصوصا در کتابی که درباره زندگی و خشونت‌های خونبار استالین به فارسی ترجمه کرده در پایان شرحی در این باب می‌نگارد.

فریدون پیشوایی از افراد نیروی هوایی که پس از 28 مرداد و لو رفتن اسامی سازمان نظامی هنگامی که قصد رفتن به خانه داشت از حضور دژبان در مقابل خانه‌اش در می‌یابد که به دام افتاده است و از همانجا می‌گریزد و از مرز ترکمنستان خودش را به شوروی می‌رساند و گزارش محنت‌ها و مصیبت هایش خواندنی است. جالب ترین نکته پایانی کتابش آنجاست که به اعتبار همسر آلمانی تبارش پس از گشایش گورباچفی به عزم مهاجرات هنگام ورود به مرز برلن هنگامی که همسرش فرم مهاجرت را پر می‌کرد، در پاسخ به این پرسش که آیا با سازمان‌های اطلاعاتی شوروی هم همکاری داشته اید، داشت می‌نوشت «نه!» که مچش را می‌گیرد و می‌گوید بنویس «آری!» و در پاسخ شگفتی همسرش می‌گوید که دیگر می‌خواهم با خودم و با دیگران صادق باشم . چیزی برای پنهان کردن نداشته باشم! و در مقابل پرسش بعدی درباره نام سازمانی که با آن همکاری داشته است. می‌گوید بنویس «کا. گ. ب.!!». چیزی که تا آن لحظه همسر حیرت زده‌اش نیز از آن بی خبر بود.

برخی نمی‌خواهند از عملکرد خودشان یا از توهم ایدئولوژیک خود ابراز ندامت کنند بلکه نوع مدیریت تشکیلاتی را موجب شکست می‌دانند؛ مانند دکتر فریدون کشاورز در کتاب «من متهم می‌کنم!»

 گاه علنا به انتقاد اصولی درباره توهمات خودشان می‌پردازند؛ مانند شاهرخ مسکوب، در کتاب «روزها در راه». گاه مانند دکتر ماشاالله ورقا (متولد 1304) عضو سازمان افسری حزب توده در اداره آگاهی که هنگام ورود به دفترش با دیدن افراد دژبان که برای دستگیری اش آمده بودند با هوشمندی از درِ پشتی اداره آگاهی می‌گریزد و با کمک حزب توده خودش را با گریز به عراق به اروپای شرقی می‌رساند. ایشان که موفق به دریافت دکترای اقتصاد می‌شود و به استادی در دانشگاه پراگ می‌رسد، کمتر از دیگران به جنبه‌های منفی آن نظام ایدئولوژیک در جامعه ای اروپایی می‌اندیشد، که ملت‌های خودشان را به عصیان کشیده بود. کتاب ایشان که عاری از هیجان فیلم‌های سینمایی هم نیست. کتاب «ناگفته‌هایی پیرامون فروریزی حکومت مصدق و نقش حزب توده ایران» از وفاداری او به آرمان‌های ایدئولوژیک دوران جوانی حکایت دارد. چاپ دوم کتاب ایشان مربوط با سال 1384 است نتوانستم بفهمم آن را پیش از فروپاشی شوروی و آزادی جمهوری چک نوشته است یا پس از آن، و داوری بعدی ایشان، یعنی پس از مقایسه دوران کمونیستی با دوران پس از آن، چگونه بوده است. اما جستجوی اینترنتی نشان می‌دهد که از رفاه و توفیق مادی و معنوی و آکادمیک و خانوادگی مناسبی در پراگ بهره مند بوده است. در هر حال کتاب او نشان می‌دهد که برای تاول‌های پاهایش پاسخ مناسبی یافته بود. فرهیختگان ایرانی که در اواخر دهه 20 از حزب توده جدا شدند مانند خلیل ملکی و دکتر خبره زاده و جلال آل احمد و دیگران نیز با شجاعت گسستن خود را توجیه کرده اند، گرچه با دشنام‌ها و اتهامات و تبلیغات منفی حزب توده در حد ترور شخصیت روبرو شدند.

 برخی هم مانند ابراهیم گلستان در آستانه صد سالگی از وفاداری به آرمان مارکسیستی سخن می‌گفت، که با سبک زندگی همراه با رفاه بورژوایی و حتی اشرافی او در قبل و بعد از مهاجرت به انگلستان همخوانی نداشت. شاعر نامدار هوشنگ ابتهاج (سایه) نیز همواره از لحاظ بهره‌مندی از مزایای بورژوازی -اشرافی پیش و پس از فروپاشی شوروی بهره مند بود و تا پایان نسبت به آن رؤیاها و آرمان‌های جوانی ابراز وفاداری می‌کرد. شاید در مورد اینان به این دلیلی بوده است که در سبک زندگی و بهره‌مندی‌های شخصی در مقایسه پیش با پس از فروپاشی نظام شوروی تفاوتی حاصل نشده بود و معیاری برای مقایسه نداشتند.

ابراز عقاید حاکی از سرخوردگی نسبت به آن آرمان در میان افسران و آرمانخواهان گریخته و پناه برده به شوروی کم نیست. از جمله پیام سیاوش کسرایی شاعر نامدار توسط محمدرضا شجریان به دوستان، خصوصا خطاب به هوشنگ ابتهاج را به یاد داریم که درد تاول پاها را که عمری استعداد ویژه و زندگی او را تباه کرد کنار گذاشته و به دوستان و رفقا پیام می‌دهد که در اینجا هیچ چیز نیست و هرچه می‌گفتند «همه‌اش دروغ بود».

کتاب آوار شیفتگی نیز حکایت از این داستان مکرر دارد. داستانی که بازیگرانش معمولا از هوشمندی و استعدادی بالاتر از همگنان برخوردار بوده‌اند و شاید همین مزیت و غرور آنان را از همفکری بیشتر با دیگران یا از داشتن گوش شنوا در دوران کم تجربگی وپندارهای ناشی از سواد خام در امری بسیار پیچیده، باز می‌داشته است. در چنان سن و سالی پیوستن به سازمانی سیاسی خصوصا اگر بخواهد با التهاب پنهان کاری و عملیات چریکی و شبه نظامی همراه باشد، نیاز به بی پروایی و شهامتی ویژه دارد. زیرا جوان می‌داند در راه آرمانی که تصور می‌کند نسبت به آن آگاهی و اعتقاد دارد، عملا بخشی از استقلال خود را در التزام به تعهدات سازمانی قربانی و واگذار می‌کند. این احساس ضمن دلگرمی او به همبستگی و بهره‌مندی از حمایت تشکیلاتی، تزلزلی در زیر «آوار شیفتگی» و تعهد سیاسی و تشکیلاتی، در روان کسانی ایجاد می‌کند که در همان زمان ابراز شهامت هنگام پیوستن نیز حکایت از احساس استقلال و فردیت آنان داشته است! تضادی التهاب آور. اما از آن خطیرتر هنگامی است که تدریجا روحیه استقلال طلبانه فرد تحمل سلطه افکاری که آن را از تمایلات یا اعتقادات بعدی خود عقب مانده‌تر می‌داند، بر نمی‌تابد، اما دلایل حیثیتی و گریز از برچسب‌هایی مانند خیانت و رفاقت نیمه راه مانع از ابراز استقلال دلخواه آنان می‌شود. گسست در چنین زمانی است که نیاز به شهامتی بیش از زمان پیوست با قبول خطراتش در جوانی دارد. .

اما تفاوت کتاب «آوار شیفتگی» با دیگر آثاری که تجربیات تلخ عبور از استقلال فردی را به اشتراک می‌گذارند در این است که نویسنده آن اولا یک بانو است. که در دورانی همراه با هیجانات جهانی چیه گوارایی، و مه 1968 پاریس، و کودتای شیلی و رواج سرودهای کامیابی و ناکامی آن، و ماجراهای پاتریس لومومبا در کنگو و هوشی مینه در ویتنام که جهانگیر شده بود، و نیز در ایران شکست چپ در ماجرای 28 مرداد 1332 و نوعی همذات پنداری آن با ماجراهای شیلی و لومومبا، همراه با تبلیغات گسترده و طولانی حزب توده و دولت شوروی، بر آن می‌افزود، و امید بستن به اسطوره پیروزی آسان چه گوارا در کنار فیدل کاسترو در کوبا و نیز برخورد خشونت آمیز و انتقام برانگیز نظام پادشاهی، در جایگاهی که خود را عقل کل و حق مطلق می‌پنداشت با افکاری که به نظر آرمان‌خواهان به نوبه خود در موضع فلسفی حق مطلق بودند، برای دختری جوان و برخوردار از اطلاعات و هوشمندی بیشتر و درد سر ساز جذابیت داشت و چنین بود که در ردیف چریک‌های فدایی خلق و به‌تدریج به همراه همسر در ردیف رهبران آن قرار گرفت.

انشعاب سازمان فدائیان خلق به گروه پیرو حزب توده یا اکثریت و گروه مستقل از حزب توده یا اقلیت، او را در جناح اکثریت و امیدوار به نیل به آرمان‌ها در پرتو انقلاب اسلامی قرار می‌دهد.

پس از آشکار شدن اینکه همراهی رهبری حزب توده استفاده ابزاری از انقلاب و رهبرانش برای نیل به اهداف مرتبط به شوروی بوده است و برخورد خشونت آمیز با حزب توده رهبران سازمان فدائیان خلق اکثریت نیز با تیره و تار دیدن آینده خود تصمیم به گریز و مهاجرت به شوروی کعبه آمال ایدئولوژیک خود می‌گیرند. با عبور شبانه از ارس و رسیدن به جلفا و لنکران و انتقال بعدی به مینسک و سرانجام منجر به استقرار در تاشکند می‌شود. محروم از هرگونه خبر و اتفاقات خارجی به دلیل ممنوعیت رادیوی موج کوتاه در شوروی! با این حال به تشکیل جلسات و برنامه ریزی‌های حزبی برای آینده !؟ ادامه می‌دهند. مبارزه بی‌حاصل و نتیجه و دلسرد کننده‌ای که گویی فقط انجام وظیفه‌ای اداری افرادی هوشمند و مستقل را با تدام آن وا می‌دارد. دردناک شدن تاول‌های پا به تلاش برای رهیدن از درد بی‌حاصل آن نزدیک می‌شود. مشاهده ناکامی‌های شوروی در برآوردن امکانات اولیه بهداشتی و آموزشی که در ایران از استانداردهای بالاتری از آن بهره‌مند بوده‌اند. مسئله ممنوعیت دردناک از دیدار خانواده و دردناکی دیدار خانواده پس از آزادی نسبی دوران گورباچف، و فراهم شدن امکان سفر آنان به تاشکند و مواجه شدن با این پرسش که «این بود آن بهشتی که زندگی خود را فدای آن کردید؟»

 مسئله غلط یا درست بودن ایدئولوژی نیست. مسئله الزام انسان‌ها به تبعیت از نسخه‌های پیش نوشته در دو قرن پیش برای حل مسائل بسیار پیچیده‌تر امروزی توسط دولت‌های ابد مدتی است که تاب تحمل انتقاد را هم ندارند؛ و برای حفاظت از خود به طور روز افزون پلیسی و به هر نوع ایدئولوژی تحمیلی دیگر شبیه می‌شوند. این گونه هزینه‌ها و هزینه‌های علاقه به جهانگیری آرمانی، فقر و فلاکتی را پدید می‌آورد که منجر به فروپاشی از درون می‌شود .

دوران گورباچف حکایت از تلاشی برای درمان دیرهنگام مسائلی درمان ناپذیر دارد.. نسخه‌های تاریخ منقضی نمی‌تواند پاسخگوی مسائلی روزمره در شرایطی متحول باشد که باید مطابق شرایط امروز مدیریت شود نه به اعتبار نسخه‌های دیروز. فرا رسیدن دوران گورباچف، و سخن از رفع فساد سیستماتیک ناشی از پنهان کاری و محرمانگی کل نظام، با تجویز گلاسنوست (بلورینگی= شفافیت) و پروسترویکا (بازسازی) ساختاری که توان بازسازی نداشت، تزلزلی هم در این گونه تبعیدیان آرمانخواه پدید آورد. آیا آن آرمان‌های آزادی خواهانه و عدالت جویانه کلا قابل دستیابی است، که بخواهند درباره چگونگی عملی شدن آن برنامه ریزی کنند؟ این تزلزل و بازاندیشی بود که منجر به عقده گشایی انباشته و طولانی شد. منجر به نگاه انتقاد آمیز به گذشته شد. منجر به مقایسه نظام سوسیالیستی شوروی با سوسیال دموکراسی اسکاندیناوی، و مقایسه کمونیسم کره شمالی با لیبرالیسم کره جنوبی و ژاپن شد. به سر باز کردن تاول‌های دردناک پا انجامید و به جای پاسخ دادن به تاول‌ها پاسخ دادن به واقعیت‌ها و استقلال طلبی اندیشه را مقدم دانستند. این که «تنها ره رهایی» رهایی از اسارت اندیشه است. حق اندیشیدن مستقل! .

نکته مهم دیگر در این کتاب انگیزه غیر تحمیلی بودن آن است. یعنی به امید کسب اعتبار و گشودن درهای بازگشت و بهره‌مندی از مواهب و امکانات عمومی در هرم فرهنگی یا اداری کشوری که از آن گریخته بودند نیست! بازگشتی در کار نیست که بخواهند به خاطر آن بهایی مانند اعترافات تلویزیونی بپردازند.

دیوار برلن گشوده می‌شود. راه گریز از اسارت اندیشه به استقلال فردی فراهم می‌شود. هنوز جوانی و امکانات بهره‌مندی از پیشینه آکادمیک موجود است. امکانات بهره‌مندی از شهروندی مستقل و بهره‌مند شدن بدون پاسخگو بودن در امور فردی و عقیدتی در جامعه‌ای متفاوت و آزاد فراهم است ، در جایی که تحت نظر نیستید و کسی را هم تحت نظر ندارید، اسیر نیستید و کسی را هم به اسارت نمی‌گیرید. یک زندگی متعارف جدید. بهره مند شدن از لیاقت‌های فردی و مشارکت در سازندگی جامعه‌ای که از آن بهره‌مند هستید، مقایسه و آموختن و آموزاندن تجربیات طی شده دیروز و امروز، رها شدن از بار سنگین آن آوار شیفتگی چیزهایی است که به یک کتاب ارزش می‌بخشد.

به نقل از:مجله بارو (مجله فرهنگی . اجتماعی ) /شماره11 تابستان 1402

انتشارات ثالث یکی از معتبرترین و مدرن ترین انتشاراتی های تهران به علّت رعایت نکردن حجاب اجباری  پلمب شد.

نشر ثالث روز سه‌شنبه ۱۰ بهمن در صفحه اینستاگرام خود اعلام کرد مجموعه فرهنگی این انتشارات در خیابان کریمخان تهران به دستور اداره اماکن فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی پلمب شده است.

وب‌سایت خبری دیده‌بان ایران دلیل این اقدام اداره اماکن را «عدم رعایت حجاب توسط مشتریان» ذکر کرده است.

اشاره:

آخرین شعرِ-به عنوان واپسین اثرِ نگارنده در عرصۀ شعر-پس از انتشار کتابهای اسلام شناسی (فروردین ۵۷) و حلّاج (اردیبهشت۵۷) و در حیرتِ حریقِ هولناکِ سینما رکس آبادان سروده شده بود: هشداری به حضور و حاکمیّتِ «تازی ها و نازی ها» چند ماه پیش از انقلاب اسلامی.     ع.م

 نمایش تازۀ «آخرین شعر» باصدای شاعر

شنیدن «آخرین شعر» باصدای شاعر 

ـ « نه !

مرگ است این

که به هیأت قِدّیسان

برشطِّ شادِ باورِ مردم

               پارو کشیده است . . . ».

این را خروس های روشنِ بیداری

ـ خون کاکُلانِ شعله ورِ عشق-

                                      گفتند.

ـ « نه !

    این ،

منشورهای منتشرِ آفتاب نیست

کتیبۀ کهنۀ تاریکی ست ـ

که ترس وُ

         تازیانه وُ

             تسلیم را

             تفسیر می کند.

آوازهای سبزِ چکاوک نیست

این زوزه های پوزۀ«تازی ها»ست

کز فصل های کتابسوزان

وز شهرهای تهاجم و تاراج

                       می آیند»

این را سرودهای سوخته

                           در باران

                                 می گویند.

                  * * *

خلیفه!

خلیفه!

خلیفه!

چشم وُ چراغ تو روشن باد !

اَخلافِ لاف تو

           ـ اینک ـ

در خرقه های توبه و تزویر

با مُشتی از استدلال های لال

« حلاّجِ »دیگری را

                  بردار می برند

خلیفه!

خلیفه!

چشم و چراغ تو روشن باد ! !

                     * * *

در عُمقِ این فریبِ مُسلّم

در گردبادِ دین وُ دَغا

      بايد

از شعله وُ

           شقایق وُ

                       شمشیر

رنگین کمانی   برافرازم . . .

مرداد ماه ١٣۵٧ تهران

۳ بهمن ۱۴۰۲: هیأت تجدیدنظر تخلفات اداری وزارت آموزش‌وپرورش حکم اخراج قطعی «عزیز قاسم‌زاده» را صادر کرد.  این هیات با تأیید موارد ۲۵ گانه‌ اتهامات مطرح شده برای این خواننده و فعال صنفی معلمان گیلان که در حال سپری کردن ایام محکومیت خود است، اخراج او را تخفیف در مجازات  نامید.

بر اساس اطلاعات دریافتی، در رای صادر شده توسط هیأت بدوی، علیه این معلم شناخته شده، با ذکر عبارت «مجموعاً به شرح ابلاغ اتهام و موارد احراز شده در رأی هیأت بدوی من حیث‌المجموع با عنایت به دلایل معنونه محرز و مسلم دانسته»، اخراج او را تخفیف در مجازات نامیده و در تشریح دلایل صدور آن آورده است: «آثار سوء اداری و آموزشی و اجتماعی -عدم تنبه از محکومیت قبلی- ایجاد خدشه به امنیت داخلی و خارجی کشور، [با] توجه به میزان سنوات خدمات مشارالیه من حیث المجموع متهم را مستحق تخفیف در مجازات دانسته و به اتفاق آرا به شرح مندرج در صدر گردشکار (اخراج از آموزش و پرورش) مبادرت به انشا رأی می‌کند».

بر اساس رأی صادره که روز ۲۵دی‌ماه در زندان لاکان رشت به این معلم و خواننده زندانی ابلاغ شده؛ برخی از موارد اتهامی که در حکم به آن استناد شده به قرار زیر بوده است: «عدم حضور در کلاس درس و حضور در تجمعات و تحصن‌های غیرقانونی»،«ایراد سخنرانی در میان حاضران و بیان سخنان ساختارشکنانه جهت تحریک سایرین و خواندن آواز با مضامین انحرافی».

این هئیت در ادامه‌ ذکر دلایل خود، به فهرست بلندی از مصاحبه‌های این فعال صنفی معلمان در مقاطع مختلف اشاره کرده و می‌نویسد:«مصاحبه با شبکه معاند ایران اینترنشنال در راستای تحریم انتخابات، حوادث خوزستان، انتقاد از وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت سیزدهم و زیر سئوال بردن مشروعیت نظام مقدس جمهوری اسلامی»، «پیرامون اعتراضات برخی از افراد تحت عنوان کارنامه سبزها در خصوص دلایل اعتراضات و تجمعات معلمان»، «مصاحبه با شبکه معاند ایران اینترنشنال پس از تجمع غیرقانونی برخی از فرهنگیان مقابل آموزش‌وپرورش استان گیلان در روز سوم مهرماه ۱۴۰۰ که منجر به دستگیری و بازداشت او شده است.»، «مصاحبه با شبکه معاند بی‌بی‌سی فارسی در موضوع تجمع برخی از معلمان در روز سوم مهرماه ۱۴۰۰»، «مصاحبه با شبکه معاند VOA (صدای آمریکا) در روز دهم بهمن‌ماه ۱۴۰۱»، «مصاحبه با شبکه معاند بی‌بی‌سی در روز یازدهم بهمن‌ماه ۱۴۰۱»، «انتشار مطالب ساختار شکنانه علیه نظام مقدس جمهوری اسلامی در فضای مجازی جهت تشویش اذهان عمومی در خصوص آشوب‌ها و ناآرامی‌های پاییز ۱۴۰۱»، «مشارکت در همایش مجازی ضد امنیت ملی گفتگو برای نجات ایران به همراه ۴۲ عنصر ضد امنیت ملی که موجب بازتاب رسانه‌ای در رسانه تروریستی ایران اینترنشنال شده است.»

شورای هماهنگی تشکل‌های صنفی فرهنگیان ایران پیشتر با انتشار یادداشتی به ۲۵اتهام هیأت تخلفات اداره‌کل آموزش‌وپرورش استان گیلان علیه او، پاسخ حقوقی مستدل و کاملی داده بود. اما با وجود این دفاع، هیات تجدید نظر تخلفات اداری وزارت‌ آموزش‌وپرورش بار دیگر و بدون توجه به استدلالات حقوقی مطرح شده، همان موارد ۲۵ گانه‌ اتهامات را مبنای تأیید رأی بدوی قرار داده است.

منبع:سایت ایران وایر

در همین باره:

یادداشت معلّم و هنرمند گیلانی عزیز قاسم زاده

با استکان قهوه عوض کن دوات را
بنویس توی دفتر من چشم هات را

بر روزهای مرده تقویم خط بزن
وا کن تمام پنجره های حیات را

خواننده ی کتیبه ی چشم و لبت منم
پر رنگ کن بخاطر من این نکات را

ما را فقط به خاطر هم آفریده اند
آن گونه که خواجه و شاخ نبات را

نام تو با نسیم نشابور می رود
تا از غبار غم بتکاند هرات را

یک لحظه رو به معبد بودائیان بایست!
از نو بدل به بتکده کن سومنات را

حالا بایست! دور و برت را نگاه کن
تسخیر کرده ای همه کائنات را

تا پلک می زنی، همه گمراه می شوند
بر روی ما مبند کتاب نجات را …

https://mirfetros.com/fa/?p=36028

https://mirfetros.com/fa/?p=10826

https://mirfetros.com/fa/?p=11019

https://mirfetros.com/fa/?p=36238

https://mirfetros.com/fa/?p=11063

https://mirfetros.com/fa/?p=23027

https://mirfetros.com/fa/?p=25450

https://mirfetros.com/fa/?p=28377

آخرین شعر،علی میرفطروس

نیم نگاهی به شاهِ دکترعبّاس میلانی(بخش۱)،

علی میرفطروس

سفر به آمريكا؛ دام و يك فريب بزرگ!

اشاره:

در 26 دی ماه 1357،در نهایت شگفتی و ناباوری مردم ،روزنامه ها با بزرگترین تیتر تاریخ مطبوعات ایران،خبر دادند که «شاه رفت!».

بسیاری از تحلیلگران «انقلاب اسلامی»،رفتن شاه از ایران را عامل اصلی تشویق انقلابیونِ هوادارِ خمینی و تسریع سقوط شاه و روی کارآمدنِ آیت الله خمینی می دانند.بهرحال،علل و عوامل انقلاب1357،روایت دردناکی است که با وجود افشای اسناد و انتشار کتاب های فراوان،هنوز در هاله ای از ابهام قراردارد،در این میان،انتشار«خاطرات دکتر امیراصلان افشار»،آخرین رئیس تشریفات دربار و محرم و همراه محمدرضاشاه در آخرین روزهای زندگی،می تواند پرتوِ تازه ای به علل و عوامل رفتن شاه ازایران باشد.   ع.م

                          دکتر امیراصلان افشار

   –  میرفطروس: من عكسی در آلبوم شما دیدم كه بر روی جلد كتاب هم چاپ خواهد شد، عكسی از شاه كه شما هم پشت سر اعلیحضرت دیده می‌شوید در مقابل مجّسمهء بزرگی از رضاشاه.این عكس، خیلی گویا و پرمعناست! گوئی كه شاه از رضا شاه می‌پرسد: چه شد كه چنین شد؟ این عكس در چه شرایطی گرفته شده؟ كجا بود؟ تاریخ آن كی بود؟

ـ دکترافشار:به نظرم 22 دی ماه 1357 بود. در آن روز، آخرین سفیری كه استوار نامه‌اش را حضور اعلیحضرت تقدیم كرد، سفیر كشور سودان بود كه به همراهی اعضای وزارت خارجه به تشریفات آمده بود و طبق معمول مراحل تشریفاتی، استوارنامه‌اش را تقدیم اعلیحضرت كرد. ایشان آمدند و شرفیاب شدند و استوارنامه‌شان را دادند و بعد هم كمی با اعلیحضرت صحبت كردند و رفتند. اعلیحضرت همیشه در چنین مواقعی لباس رسمی می‌پوشیدند. سالن بزرگی است در كاخ صاحبقرانیه كه از در  وارد می‌شوند و در اطاق رئیس تشریفات منتظر می‌شوند و بعد از آنجا شرفیاب می‌شوند و بعد از تقدیم استوارنامه، می‌روند. اعلیحضرت آن روز به اطاق مجاور رفتند و لباس‌شان را عوض كردند. لباس تیره‌ای را كه صبح پوشیده بودند را دوباره به تن كردند.بعد كه اعلیحضرت آمدند، با هم وارد اطاقی شدیم كه در وسط آن، مجسّمهء رضاشاه را گذاشته بودند.

ـ این مجسّمه چرا در وسط اطاق گذاشته شده بود؟

ـ این مجسّمه را یك زن و شوهر مجسّمه‌ساز معروف بلغاری ساخته بودند و چند روز قبل، آن را به دربار آورده بودند تا اعلیحضرت بیایند و این مجسّمه را بپسندند.

خودِ مجسّمه‌سازها هم آنروز آمده بودند و حاضر بودند و برنامه این بود كه اعلیحضرت این مجسّمه را ببینند چون دیگر وقتی برای اعلیحضرت باقی نمانده بود. از آنجا كه رد می‌شدیم، عكّاس‌هائی كه از مراسم تسلیم استوارنامۀ سفیر سودان گزارش تهیـّه می‌كردند دنبال اعلیحضرت آمدند داخل آن سالن، اعلیحضرت جلوی این مجسمه ایستادند و آنرا تماشا كردند و پسندیدند كه روزنامه‌نویس‌های حاضر از این جریان عكس برداشتند. اعلیحضرت جلوی مجسمه پدرشان ایستاده بودند و من در لحظۀ تماشای مجسّمه، در صورت اعلیحضرت ناراحتی عمیقی می‌دیدم. به هر حال،عكس اینطوری برداشته شد. آن مجسّمه چه سرنوشتی پیدا كرد؟ و چه شد؟ خبری ندارم. چهرۀ غمگین شاه نشان می‌داد كه ایشان در آن شرایط دشوار، با پدرشان دردِ دل می‌كنند.

چند روز قبل از عزیمت اعلیحضرت از ایران، من پیامی تهیـّه كرده و به ایشان نشان دادم و پیشنهاد كردم كه بهتر است اعلیحضرت چنین مطالبی را بیان بفرمایند و به كارهای فوق‌العاده‌ای كه در كشور صورت گرفته اشاره كنند تا مردم، بیشتر در جریان باشند. اعلیحضرت فرمودند:«این گفته‌ها مربوط به كسی است كه بخواهد برای همیشه از كشور برود و با ملّت خود خداحافظی كند در حالی كه ما به زودی برمی‌گردیم. مگر هر بار كه برای استراحت یا مذاكره به خارج می‌رفتیم برای ملّت پیام می‌فرستادیم؟!»

این نكته را هم باید اضافه كنم: چند روز قبل از سفر اعلیحضرت به خارج،«جرج براوُن»(وزیر خارجۀ سابق انگلستان) همراه «سر داود الیانس»(ایرانی مقیم انگلستان كه به سلطان نساجی اروپا شهرت دارد) به تهران آمده و به دیدار اعلیحضرت رفت. روز بعد به من تلفن كرد و گفت قصد دیدار مرا دارد.از اعلیحضرت اجازه خواستم فرمودند بروید ببینید چه می‌گوید.به دیدار او در هتل هیلتون رفتم.«جرج براوُن» گفت:به اعلیحضرت پیشنهاد كردم حال كه برای مدِت دو یا سه ماه به خارج از كشور می‌روید ما و شما كه به اصلان افشار اعتماد داریم او تنها رابط شما با بختیار باشد كه دستورات شما را به تهران بیاورد و پاسخ لازم را بگیرد.اعلیحضرت نیز این پیشنهاد را قبول فرمودند. ملاحظه می‌كنید كه در اینجا هم وزیر خارجۀ سابق انگلیس می‌گوید: «حالا كه اعلیحضرت برای 2-3 ماه به خارج از كشور می‌روند» كه منظور همان 2-3 ماه مورد نظر اعلیحضرت است…مسئلۀ سفر به آمریكا آنچنان برنامه‌ریزی شده و مسلّم بود كه حتّی آقای علی كبیری، آشپز اعلیحضرت كه به دیدار فرزندش به آمریكا می‌رفت،با ما همراه شد!

همانطور كه عرض كردم، اعلیحضرت معتقد بودند كه: «سولیوان سوء‌نیـّت دارد و گزارش درستی از اوضاع ایران به كاخ سفید و مقامات وزارت امور خارجۀ آمریكا ارائه نمی‌دهد. بنابراین لازم است كه خودم به آمریكا بروم و با كارتر و مقامات وزارت امور خارجۀ آمریكا ملاقات كنم و به آنها بگویم كه اقدامات شما در بی ثبات كردن ایران نه فقط برای ما بلكه برای تمام منطقه  فاجعه‌بار خواهد بود».

در زمان كندی هم كه حكومت اعلیحضرت مورد انتقاد شدید دموكرات‌های آمریكا بود، شاه با سفر به آمریكا و گفتگو با دولتمردان آن كشور، كندی و مشاوران سیاسی او را قانع كردندكه مسائل ایران، آنچنان كه برخی از مخالفان (و خصوصاً رهبران كنفدراسیون دانشجویان ایرانی) می‌گویند، نیست. با چنان سابقه‌ای و با این هدف، سولیوان طی ملاقاتی با اعلیحضرت، موافقت دولت آمریكا را برای سفر اعلیحضرت اعلام كرد و تأكید كرد: «هواپیمای اعلیحضرت در فرودگاه «آندروز» نزدیك واشنگتن، به زمین خواهد نشست و از آنجا با هلی‌كوپتر به منزل دوست نزدیك‌تان «والتر آننبرگ» خواهید رفت…»

با این مقدّمات، اعلیحضرت از سفر به آمریكا راضی و خوشحال بودند و به من فرمودند: «در اینصورت، حداكثر 2-3 ماه در سفر خواهیم بود، هدایائی تهیـّه كنید تا به میزبان‌های خودمان بدهیم».

در تدارك سفر و تهیـّهء هدایا بودم كه اعلیحضرت به من فرمودند: «كارتر پیشنهاد كرده، بهتر است كه در سر راه آمریكا، دو سه روز هم به اسوان (مصر) برویم و در آنجا با انور سادات و جرالد فورد (رئیس جمهور سابق آمریكا) در بارهء قرارداد «كمپ دیوید» ملاقات و مذاكره كنیم…» گفتنی است كه در برقراری صلح بین مصر و اسرائیل، اعلیحضرت نقش بسیار مؤثّری داشتند و انور سادات در مسافرت‌های غیررسمی و محرمانه به ایران (كه غالباً من به استقبال‌شان به فرودگاه می‌رفتم و ایشان در كاخ خصوصی والاحضرت شهناز در سعدآباد با اعلیحضرت ملاقات می‌كردند) اعلیحضرت به آقای سادات می‌فرمودند: «مصلحت مصر در اینست كه با اسرائیل صلح كنید، چون بیشتر خطرات و ضررها، متوجـّه شما و ملّت مصر است و سایر كشورهای عربی فقط «رَجَز» می‌خوانند و دَم از جنگ می‌زنند»… انور سادات همیشه از این دوستی و حمایت اعلیحضرت نسبت به مردم مصر، ابراز امتنان می‌كردند و می‌گفتند: «مصر هرگز یاری های اعلیحضرت را در جنگ 1973 فراموش نخواهد كرد». به همین جهت اعلیحضرت مسافرت به اسوان برای مذاكره با انور سادات را پذیرفتند.

با این مقدّمات، اعلیحضرت و شهبانو و همراهان به اسوان رفتند و در فرودگاه بین‌المللی «اسوان» از طرف انور سادات و همسرش با تشریفات و احترامات بسیار، مورد استقبال رسمی قرار گرفتند. پس از 3 روز، اعلیحضرت به من فرمودند: «مذاكرات ما تمام شده و سادات هم باید به یك سفر رسمی به سودان بروند، شما با سفیر آمریكا در قاهره تماس بگیرید و بپرسید كه در چه روز و چه ساعتی ما وارد آمریكا می‌شویم». در لحظه، با سفیر آمریكا در قاهره تماس گرفتم و ایشان گفتند: با واشنگتن تماس خواهم گرفت و روز بعد، به من تلفن كرد و گفت: «متأسّفانه مقامات آمریكائی در حال حاضر، مسافرت اعلیحضرت را به آمریكا صلاح نمی‌دانند»!

…بدین ترتیب: با یك فریب بزرگ، اعلیحضرت را از ایران خارج كردند و بعد،مانع سفر اعلیحضرت به آمریكا شدند. با بیم و نگرانی،وقتی پیام سفیر آمریكا در قاهره را به عرض اعلیحضرت رساندم، با ناراحتی و حیرت فرمودند:

-«این‌ها با پدر من هم همین كار را كردند. پدرم مایل بود كه در هند و نزدیك ایران باشد و این وعده را هم داده بودند، ولی در بمبئی انگلیسی‌ها اجازه ندادند كه پدرم حتّی از كشتی پیاده شود و از آنجا، او را به جزیرهء موریس بردند…من اشتباه كردم كه به این‌ها اعتماد كردم و به اسوان آمدم!»…

در آن شرایط آشفته و عصبی، خودمان را در برابر یك توطئه یا فریب بزرگ می‌دیدیم و واقعاً نمی‌دانستیم كه چه كنیم؟ هیچیك از دولتمردان آمریكا دیگر به تلفن‌هایم پاسخی نمی‌دادند. ما با مختصری لباس و وسایل سفر كوتاه از ایران آمده بودیم و هیچ آمادگی برای تحمِل این شرایط ناگهانی و نامنتظره را نداشتیم.طرز صحبت كردن اعلیحضرت هم حتّی عوض شده بود و دیگر وقار پادشاهی را نداشتند.

ـ در تدارك سفر به آمریكا بعد از ملاقات سولیوان با شاه و دادن برنامهء دقیق سفر، آیا خودتان هیچ حسّی نداشتید كه این سفر ممكن است سفر ِ آخرتان باشد؟

ـ الان اگر بخواهم كوتاه جواب بدهم، نه! اصلاً! من خیال می‌كردم كه حْكماً و حتماً برمی‌گردیم. می‌رویم و برمی‌گردیم. شاید برای اینكه من در تمامت روز در تشریفات بودم و تظاهرات و شلوغی‌ها را فقط از طریق رادیو ـ تلویزیون می‌دیدم و می‌شنیدم، به همین جهت تصمیم اعلیحضرت برای سفر به آمریكا و مذاكره با كارتر را بسیار پسندیدم…من معتقد بودم كه ریشهء این تحریكات، از خارج است.این،مسئلهء «بی‌بی‌سی» است. این، مسئلهء مسئولان دفتر ایران در وزارت امور خارجهء آمریكاست، بنابراین،اعلیحضرت بهتر دیدند كه خودشان بروند و این قضیـّه را حل كنند و من فكر می‌كردم كه چون حرف‌های اعلیحضرت منطقی است و انقلابی كه می‌خواست توازن خاورمیانه را بهم بریزد،با رفتن شاه به آمریكا راه حلی پیدا می‌شود تا نه تنها ما، بلكه حتّی خود غربی‌ها هم از این آش زهرآلودی كه داشتند می‌پُختند، صرف‌نظر كنند. اگر من حتّی یك ثانیه فكر می‌كردم كه می‌رویم و برنمی‌گردیم، من اینجوری كه خانه و زندگی و آثار عتیقه و ملك و املاكم را ول نمی‌كردم. من فقط با یك چمدان بیرون آمدم، فقط با یك چمدان. روز 14 ژانویه 1979، یعنی دو روز قبل از اینكه با اعلیحضرت بیرون بیائیم،به زنم گفتم: خانم! من كه برمی‌گردم، شما اگر الآن اسباب و اثاثیه را جمع كنید، من از این مستخدمین خجالت می‌كشم كه خواهند گفت: «آقا دارد فرار می‌كند!»من می‌روم و برمی‌گردم…

می‌خواهم بگویم كه اگر من نمی‌خواستم خانواده‌ام برود،برای این بود كه مطمئن بودم كه برمی‌گردیم چون نظر اعلیحضرت این بود كه پس از 2-3 ماه برمی‌گردیم… من و اردشیر زاهدی چندین بار به اعلیحضرت گفتیم: اعلیحضرت! بهتر نیست كه شما ایران را ترك نكنید؟ اعلیحضرت گفتند: «من باید بروم و با آمریكائی‌ها صحبت كنم تا حداقل برای ثبت در تاریخ هم كه شده، آیندگان بدانند كه من تا آخرین لحظه می‌خواستم این مملكت را نجات دهم.»

به طوری كه قبلاً عرض كردم:چند روز قبل از عزیمت اعلیحضرت از ایران، من به اعلیحضرت پیشنهاد كرده بودم كه پیامی به ملّت ایران بفرستند و به كارها و خدمات گذشته اشاره كنند. اعلیحضرت فرمودند:«این گفته‌ها مربوط به كسی است كه بخواهد برای همیشه از كشور برود و با ملّت خود خداحافظی كند، در حالیكه ما به زودی برمی‌گردیم. مگر هر بار كه برای استراحت به خارج می‌رفتیم، برای ملّت پیام می‌فرستادیم؟!».نكتهء دیگر اینكه اعلیحضرت ـ برخلاف سنّت معمول سفرهایش ـ تا آخرین لحظه از امضاء انتقال فرماندهی كلّ ارتش به قره‌باغی خودداری كرده بودند، فقط در فرودگاه بود كه به تقاضای مكـّرر قره‌باغی، آن را امضاء كرده بود!

ـ ولی چرا اینهمه شتاب در رفتن؟ چرا روز 16 ژانویه و نه مثلاً در 20 ژانویه؟ هواپیمای شاه كه در اختیار اعلیحضرت بود، سولیوان می‌گوید كه: «هی به ساعتم نگاه می‌كردم تا شاه هرچه زودتر ایران را ترك كند!»

ـ سئوال خیلی خوبی است! اولاً: سخن سولیوان،بسیار مهمل و دروغ است! ثانیاً:به علّت اعتصابات من هرچه سعی كردم كه با مصر تماس بگیرم ممكن نشد.ما قرار بود اول به اسوان برویم،چون كارتر از اعلیحضرت خواهش كرده بود كه در سر راه آمریكا، این جمله را مخصوصاً تكرار می‌كنم، سر راه آمریكا برای اینكه نگفت راست بیائید به آمریكا،كارتر گفت:در سر راه آمدن به آمریكا،یعنی سفر آمریكا هم در برنامه هست،یعنی اینكه شما اول بروید اسوان و ببینیدمذاكرات صلح اعراب و اسرائیل در چه حالی‌ست؟و در آنجا با جرالد فورد (رئیس جمهور آمریكا بعد از نیكسون)و آقای سادات مذاكرات مربوط به صلح«كمپ دیوید» را دنبال كنید…بطوری كه عرض كردم این مذاكرات «كمپ دیوید»از موقعی بوجود آمد كه سادات اسرائیل را به رسمیـّت شناخته بود.در موقعی كه من در تشریفات بودم،سادات چندین بار به تهران آمد، البتّه نه به صورت دعوت رسمی، بلكه خیلی خصوصی و محرمانه كه بنده به استقبال ایشان می‌رفتم و یكراست به كاخ والاحضرت شهناز در سعدآباد می‌رفتیم.اگر واقعاً كمك ایران نبود با 1 میلیارد و 700 میلیون دلار،كانال سوئز اصلاً باز نمی‌شد، برای اینكه كانال سوئز دوباره باز شود، می‌بایستی كشتی‌های شكسته و بمباران شده را از آنجا بیرون می‌كشیدند و بعد ولیعهد ما (شاهزاده رضا پهلوی) به آنجا رفت و در مراسم افتتاح كانال سوئز شركت كرد. این كمك‌ها و محبـّت‌های ایران به مصر بود. آقای سادات هم ـ البتّه ـ خیلی قدرشناس بودند…

با این سابقه، آقای كارتر از اعلیحضرت خواسته بود كه به اسوان بروند و مذاكرات بین مصر و اسرائیل را دنبال كنند…امّاالآن كه جریان گذشته و تمام شده، بنده می‌بینم این فقط یك دام و فریب بزرگ بود. به غیر از اینكه یك كسی را بخواهند بكَشند به جائی كه بعداً در جای دیگر راهش ندهند!این نقشهء آقای كارتر و شركای او بود كه چطور اعلیحضرت را از ایران بیرون بكشند و بعد،خمینی را به ایران بفرستند.این بهترین راه بود…

ـ با توجـّه به شرایط داخلی و بین‌المللی،شما فكر می‌كردید كه سفر شاه به آمریكا باعث آرامش و ثبات داخلی می‌شد؟

ـ شلوغی‌های ایران، بیشتر منشاء خارجی داشت.از خمینی در آن زمان، اصلاً خبری نبود و حتّی در سال‌ 1355 او خواستار بازگشت محترمانه به ایران و رفتن بی‌سر و صدا به قم شده بود. از این رو، ما فكر می‌كردیم كه سفر اعلیحضرت به آمریكا باعث قانع كردن مقامات آمریكائی شود هر چند از مدّتی پیش، خصوصاً پس از سفر شاه به آمریكا در زمان كارتر و آن «افتضاح مهمان‌نوازانه!» حس می‌كردیم كه غربی‌ها، دیگر اعلیحضرت را نمی‌خواهند.در واقع، استقلال‌طلبی‌های اعلیحضرت و غرور و بلندپروازی های ملّی‌شان، خوشآیند كشورهای اروپائی و آمریكا نبود! از این رو، مأموریـّت اعلیحضرت در سفر به آمریكا واقعاً «مأموریـّت برای وطنم» بود، یك مأموریـّت جنگی كه چه بسا ممكن بود كه موفقیـّتی در آن نباشد!

افتضاح مهمان‌نوازانه!

 شاه درسفربه آمریکا:24آبان1356

به روایت دکترافشار:حمله کنندگان به شاه در محوطۀ کاخ سفید،چماقدارانِ سازمان کمونیستی«احیا»بودند.

متن صوتیِ کتاب «آسیب شناسی یک شکست» در یوتیوب

متن صُوتیِ چاپ پنجم  و کامل «آسیب شناسی یک شکست» اثر علی میرفطروس با اجرای خانم انار پائیزی در یوتیوب  قرار گرفته است.

همۀ بخش ها را در لینک زیر ملاحظه فرمائید:

https://bit.ly/40Npx3p

وکیل توماج صالحی، خواننده بازداشتی در جریان اعتراضات ایران خبر از پذیرش درخواست فرجام‌خواهی و نقض حکم او در دیوان عالی کشور و متعاقبا آزادی این خواننده با قرار وثیقه داد.

امیر رئیسیان، وکیل توماج صالحی در گفت‌وگو با «شبکه شرق» با اشاره به آخرین وضعیت پرونده توماج صالحی اظهار کرد: «در پی فرجام خواهی صورت گرفته در پرونده توماج صالحی، این پرونده در شعبه ۳۹ دیوان عالی کشور مورد رسیدگی قرار گرفت و در نهایت، نظر به طرح ایرادات متعدد به دادنامه اولیه، برخی از این ایرادات مورد پذیرش دیوانعالی کشور قرار گرفت و پس از نقض حکم، این پرونده به شعبه یک دادگاه انقلاب اصفهان مسترد شد.»

او ادامه داد: «همچنین دیوانعالی کشور توماج صالحی را همچون دیگر افرادی که مشمول بخشنامه عفو اعلامی قرار گرفتند دانست و اعلام کرد که او نیز می‌تواند از عفو اعلامی استفاده کند.»

این وکیل دادگستری در خاتمه با بیان اینکه «توماج صالحی امروز به قید وثیقه از زندان آزاد شد»، گفت: «اگرچه توماج صالحی شامل بخشنامه عفو اعلامی است و باید بدون وثیقه پرونده مختومه می شد، اما با توجه به اینکه ایراداتی که از سوی شعبه ۳۹ دیوان عالی کشور وارد دانسته شده باید رفع شود، شعبه یک دادگاه انقلاب اصفهان، تشخیص داد که فعلا قرار تامین توماج صالحی را به وثیقه تبدیل کند و در نتیجه، او امروز از زندان اصفهان آزاد شد.»

اکانت توییتری «توماج صالحی» نیز نوشته است: «توماج صالحی پسر ایران،  پس از تحمل ۲۵۲ روز زندان انفرادی و مجموعا یک سال و ۲۱ روز حبس ناعادلانه، سرانجام امروز ۲۷ آبان به قید وثیقه از زندان آزاد و به جمع خانواده بزرگ خود بازگشت»

این خواننده رپ در ترانه‌هایش به صراحت از حکومت ایران انتقاد می‌کرد و درباره فقر و مشکلات اجتماعی می‌گفت. ‌توماج هشتم آبان ماه سال گذشته و همزمان با اعتراضات سراسری در ایران و پس از نزدیک به دو ماه زندگی در اختفا، در خانه‌ای در روستای گردبیشه استان چهارمحال و بختیاری با خشونت بازداشت شد.‌‌

اول مرداد ۱۴۰۲ از زندان لاکان به مرخصی آمدم در زندان از ناحیه گردن و دست راست دچار درد طاقت فرسایی شدم. پس از آن ۲۹ تیر حوالی ساعت ۵:۳۰ صبح چنان درد معده شدیدی گرفتم که گویی به معده میخ می‌کوبند این درد به پشت گردن و ستون فقرات زد دردی که از تاب و تحمل فراتر بود و هر لحظه‌اش به قرنی می‌گذشت. حدود ساعت ۸ صبح مرا به بهداری منتقل کردند و تا اندازه‌ای این درد مهار شد.

در ایام مرخصی دوباره این درد گریبان مرا سخت گرفت. با آزمایشات پاتوبیولوژی و سونوگرافی معلوم شد سنگ‌های متعددی در کیسه صفرا وجود دارد که خوشبختانه با موفقیت عملش انجام شد. در کنار آن psa پروستات هم عدد بالایی را نشان داد که به پزشک متخصص مراجعه کردم که اگر با دارو درمان نشود، باید نمونه برداری صورت گیرد. علاوه بر آن به علت افزایش متناوب فشار خون به دکتر قلب مراجعه کردم.

روزهای پایانی مرخصی استعلاجیم فرصتی دست داد تا قبل از بازگشت به زندان ترانه‌ای که دو سال از ساخت آن گذشته را بخوانم و ضبط کنم تا با خیالی آسوده‌تر راهی زندان شوم. توارد جالب ماجرا اینجاست روز پنجم شهریور که تمام وقت درگیر ضبط ترانه «گلبهار» بودم، هیئت تخلفات اداری آموزش و پرورش استان گیلان هم دو کارمند خود را گسیل کرده بود تا این ابلاغیه را به در منزل تحویل دهند در این ابلاغیه در کنار موارد متعدد در صدور این رای در چند جا به «آواز خوانی اینجانب در تجمع معلمان با مضامین انحرافی» اشاره شده است. البته آموزش و پرورشی که اشعار بزرگان این سرزمین از حافظ تا فریدون مشیری و… را مضامین انحرافی می‌خواند، تعجبی ندارد که هیئت بدوی تخلفات در حکم صادر شده حتی به اخراج اینجانب از دستگاه آموزش و پرورش هم قانع نباشد. گویی این مجازات را بسی خفیف می‌انگاشته که بر خلاف حوزه وظایف اداری و تعریف شده، مجازات فعالیت‌های صنفی و قانونی اینجانب برای آموزش رایگان که مطابق اصل ۳۰ قانونی است و متاسفانه به تعطیلی کشیده شده و خود آموزش و پرورش اکنون آشکارا علیه احیاگران این اصل آموزشی شمشیر را از رو بسته است و علیه آنهایی که با دفاع مدام و همیشگی از این اصل و اعتراض به تعطیلی آن،خدمت به دانش آموزان و اولیای آنها می‌کنند،بالاترین مجازات ها را در نظر می گیرد.

حضور در تجمعات هم از دلایل دیگر صدور این رای است که مطابق اصل ۲۷ کاملا قانونی است.همچنین حضور در تشکل های صنفی هم اصل ۲۶ قانون اساسی است که با برگزاری مجمع رسمی و با حضور عوامل وزارت کشور و استانداری، اینجانب در تشکل قانونی کانون صنفی فرهنگیان گیلان با رای اعضا در مجمع عمومی انتخاب شدم …

بار دیگر به نامه‌ای که هفدهم تیر سال جاری از زندان نگاشتم تاکید می‌ورزم:
«اینجانب ناصحانه و مشفقانه انذار می دهم که آمیختن عَلَم ضَلالت و قلَم جهالت و رقم سفاهت، ثمری جز ویرانیِ افزون تر این خانه‌ی ویران ندارد. افرادی با کمترین دانش حقوقی و تجربه کاری و گماردنشان بر هیأت‌های تخلفات اداری، حاصلی جز نارضایتمندی در جامعه معلمان و کارنامه ای سیاه بر جای نخواهند گذاشت. با این حجم از بی‌خبری و بهره‌ی حتی ناچیز از ابتدایی ترین دانش حقوقی و جلوس بر مصطبه‌ی چنین هیأتی در واقع «غصب فرهنگی» با «منش چنگیزی» است.»

متاسفانه دستگاه عریض و طویل آموزش و پرورش کمترین دغدغه‌ای برای نجات خود ندارد و تمام دغدغه‌اش پرونده سازی، اخراج و بازنشستگی پیش از موعد بسیاری از کنشگران صنفی است که دارای کارنامه‌ی پر بار آموزشی و علمی و خدمت رسانی به دانش آموزان محروم و بی بضاعت بوده‌اند و نه فقط با تدریس مجانی که با خدمات و کمک‌های مالی به آنها، سعی کرده‌اند به جای صرفا کارمند آموزش و پرورش ماندن و یدک شدن تنها لفظ معلمی، یک معلم راستین و به معنی واقعی، جانشینان انبیا باشند، چرا که به سان پیامبران بدون مزد، هدایت بسیاری را رسالت معلمی خود می‌دانند.

حکایت غمباری است که طایفه‌ای اکنون چنگ بر صورت آموزش و سنگ بر سینه پرورش انداخته و به جنگ دلسوزترین خادمان این نهاد رفته است.

از تو بگذشتم و بگذاشتمت با دگران
رفتم از کوی تو لیکن عقب سرنگران
ما گذشتیم و گذشت آنچه تو با ما کردی
تو بمان و دگران وای به حال دگران
می‌روم تا که به صاحب‌نظری بازرسم
محرم ما نبود دیده کوته‌نظران
دل چون آینه اهل صفا می‌شکنند
که ز خود بی‌خبرند این ز خدا بی‌خبران

عزیز قاسم‌زاده
۷ شهریور ۱۴۰۲

در همین باره:

بازداشتِ عزیزِ قاسم‌زاده؛هنرمند سرشناس

و سخنگوی کانون معلّمان گیلان!

۲۸ مرداد۳۲:مناظرۀ دکتر موسی غنی نژاد،دکتر کاشانی و دکتر رحمانیان

سابقاً در مرداد که ایام مشروطه است نویسندگان بیشتر به آثار کسانی مانند فریدون آدمیت و احمد کسروی استناد می‌کردند که بیشتر به سیر تحولات و وقایع تا یخی مربوط می شد. در سال‌های اخیر معمولا به دو استاد استناد میشود که هر دو در کتابهایشان اطلاعات تاریخی و تحلیلی ارزنده ای ارائه می دهند و هر دو در نتیجه گیری از واقعیات اجتماعی و فرهنگی ایران از آن روزگار ایران دور میشوند. اطلاعات ارزنده ارائه شده بر پایه مبانی اعتقادی آنان گرچه جالب است اما در نتیجه گیری رنگ مغالطه به خود می‌گیرد. 

منبع:روزنامه اعتماد/ چهارشنبه ۲۵ مرداد ۱۴۰۲

در همین باره:

مشروطیّت:ضعف ها و ظرفیّت های یک جنبشِ ناتمام(بخش دوم)،علی میرفطروس

* آن نیروی عظیم مردمی که یک سال قبل، «قیام حماسی 30 تیر» را آفریده بود،در روز 28 مرداد چه شد؟و به کجا رفته بود؟

*خلیل ملکی در اعلامیّۀ حیرت انگیزی در بارۀ 28 مرداد از جمله نوشت: «تصوّر اینکه در روز 28 مرداد کودتاچیان با به راه‌انداختن دستجات اوباش قدرت را از دست جبهۀ ملی درآوردند تصوّرِ ساده ‌لوحانه‌ ای است».

* بابک امیر خسروی،کادر برجستۀ حزب توده می گوید:«به دور از تعصّباتِ سیاسی-ایدئولوژیک، اینـک مـن-بـیش از گذشـته- واژۀ کودتا را برای تبیین رویداد 28 مرداد 32 نادرست می دانم».

اشاره:

ناپلئون می گفت که«تاریخ چیزی نیست جز دروغ های مورد اعتقاد عوام». وظیفۀ روشنفکران واقعی درآمیختن با باورهای رایجِ عوام نیست بلکه وظیفۀ آنان درآویختن با آن باورها است هرچند که این امر کاری دشوار و -گاه- حتّی «خطرخیز» باشد آنهم در جامعه ای که از«انتقاد»تا «انتقام» راهی نیست!.  نتیجۀ منطقی چنین اعتقادی به تعبیر پوپر این است که بسیاری از «حقایقِ ثابت ، مُسلّم و بدیهی» -خصوصاً حقایق تاریخی- قابل ابطال‌ اند.در واقع،اوراق کردن (Deconstruction)یا ویران نمودنِ «باورهای بدیهی و مُسلّم» از شاخصه ‌های اصلیِ روشنفکران واقعی است.

با چنین اعتقادی است که نگارنده به رویداد 28 مرداد نگریسته و در پرتو اسناد و شواهد تازه این روبداد پُر رمز و راز  را بررسی کرده است.

با توجه به روایت های مهم دکتر غلامحسین مصدّق (پسر دکتر مصدّق)،خلیل ملکی، بابک امیر خسروی،سرهنگ غلامرضا نجاتی و دیگران، امید است که نکات مطرح شده در این مقال،پرتوی بر حقایق پنهانِ رویداد 28 مرداد باشد. ع.م 

گواهیِ دشمن!

اگر بپذیریم که حقیقت، آن است که دشمن نیز بر آن گواهی دهد، گزارش بابک امیرخسروی – به عنوان کادر برجستۀ حزب توده در آن زمان و از دشمنان سرسخت محمدرضا شاه- دارای اهمیّت فراوان خواهد بود.بابک امیرخسروی در گزارش دقیق خود، واکنش روحی و روانی مردم عادی تهران پس از خروج شاه از ایران و نقش آن در شکلگیری رویداد 28 مرداد را برجسته می کند؛نکتۀ بسیار مهمی که خلیل ملکی و برخی از فعّالان ملّی-مذهبی نیز به آن اشاره کرده اند. گفتنی است که پس از انتشار کتاب «آسیب‌شناسی…»آقای امیر خسروی در گفت و گو با نگارنده ضمن تأیید دو بارۀ روایت خود در بارۀ ۲۸ مرداد، از اینکه به خاطر «محدودیّت‌های سیاسی-سازمانی» گاهی از واژۀ «کودتا» استفاده کرده، اظهار عذرخواهی و تأسف نمود.او تأکید کرد:

 -«به دور از تعصّبات سیاسی-ایدئولوژیک، اینـک مـن-بـیش از گذشـته- واژۀ کودتا را برای تبیین رویداد 28 مرداد 32 نادرست می دانم».

به گزارش بابک امیر خسروی:

-«برای روز ۲۸ مرداد، نه کودتایی برنامه‌ریزی شده بود، و نه اساساً دشمنان نهضت ملّی پس از شکست کودتای ۲۵ مرداد قادر به اجرای برنامه‌ای بودند که بتوانند حکومت ملّی مصدّق را در چنین فاصلۀ زمانیِ کوتاهی براندازند…پژوهشگرانی که کودتای ۲۸ مرداد  را سلسلۀ  عملیات برنامه‌ریزی شد‌ه‌ای می‌دانند که گویا «مستر روزولت» پس از شکست کودتای ۲۵ مرداد طراحی نموده بود، رویدادهای مختلف روز ۲۸ مرداد را اقداماتی به‌هم‌پیوسته و طبق نقشۀ قبلی تلقّی می‌کنند. عمق فاجعه در این است که واقعیّت غیر از این بود.پافشاری من بر این نکته که کودتای ۲۸ مرداد اقدامی از پیش برنامه‌ریزی شده نبود، چالش صرف روشنفکری نیست. بلکه تلاش برای ارائۀ تصویری از واقعیّت است که به گمان من،بیشتر به حقیقت نزدیک است.»

روانشناسی و روحیّۀ توده ها

بابک امیر خسروی تأکید می کند:

-در بررسی حوادث روز 28 مرداد  توجّه به رفتار، روانشناختی و روحیـّۀ مردمِ عادی،درجه‌داران و نفرات ردۀ پائین ارتش و نیروهای انتظامی بسیار مهم است. از روز 26 مرداد به دستور دولت مصدّق در مراسم صبحگاهی و شامگاهیِ پادگان های ارتش نام شاه و سرود شاهنشاهی حذف شد و این امر موجب حیرت یا مخالفت درجه داران و سربازان بود بطوری که گروهبانی در یکی از پادگان ها در حالیکه سرنیزۀ خود را از غلاف بیرون کشیده بود،جلو آمد و فریاد زد:«به سلامتی شاه!»و متعاقب آن،سربازان به مدّت 15 دقیقه  برای شاه هورا کشیدند».

با چنان روحیّه و روانی در سراسر روزهای 26 تا 28 مرداد  ما شاهد سرپیچی سربازان،درجه داران و سایر نظامیان از دستور فرماندهان بودیم بطوری که دکتر صدیقی،وزیر کشور مصدّق،سرهنگ اشرفی،فرماندارنظامی تهران و دیگران از عدم اطاعت سربازان از دستورات فرماندهان ارتش و پیوستن آنان به شعارهای «زنده باد شاه!» یاد می کنند.

بابک امیر خسروی یادآور می شود:

-« بی‌تردید، در پیدایش و تكوین [سقوط مصدّق]، تندروی‌ها و چپ‌نمائی‌های حزب توده در روزهای 25، 26 و به ویژه 27 مرداد، مؤثّر بود…كارزار تبلیغاتی حزب توده در حمله و ناسزاگوئی به شاه، شعار ضدِّ سلطنت و جمهوریخواهی كه عصر روز 27 مرداد به اوج خود رسید، و كُلّاً مجموعۀ اقدامات تحریك‌آمیزی كه در تهران و شهرستان‌ها- چه از سوی توده‌ای‌ها و چه از سوی حكومتیان و احزاب ملّی- صورت گرفت، نه فقط احساسات لایه‌هائی از ارتشی‌ها و نیروهای انتظامی را جریحه‌دار نمود و به تعـرّض واداشت، بلكه حتّی بخشی از مردم را نیز رَماند و به صفوف مخالفان راند و یا به ناظران منفعلی مبدّل ساخت.پائین كشیدنِ مجسّمه‌های رضاشاه و محمّد رضاشاه در تهران و شهرستان‌ها، حمله به آرامگاه رضاشاه و قصد تخریب آن، برگزاری ده‌ها و ده‌ها میتینگ موضعی به ابتكار حزب توده در خیابان‌ها و میدان‌های شهرهای مختلف علیه سلطنت؛ یورش به مغازه‌ها و ادارات برای پائین كشیدن عكس شاه و خانوادۀ سلطنتی، توهین و ناسزاگوئی به آنان،درگیری با كَسَبه و مردم،بسیاری را آزُرد و موجب رَمیدن آن‌ها از حكومت مصدّق شد. آنگاه كه آن اَعمال با شعارِ برپائی جمهوری دموكراتیك به میدان‌داری توده‌ای‌ها و قدرت‌نمائی‌های آنها توأم گشت، بسیاری از مردم را به وحشت انداخت و نسبت به آیندۀ كشور نگران ساخت.این فكر  قـّوت گرفت كه در نبودِ شاه، دكتر مصدّق و سازمان‌های سیاسیِ ضعیف و هوادار او، توان مقابله با حزب تودۀ ایران را كه از حمایت شوروی برخوردار بود، نداشته باشند… واقعیـّت اینست كه ما[توده ای ها] غرق در دنیای خودمان بودیم.كتاب‌ها و رُمان‌هائی كه می‌خواندیم،شیوۀ زندگی ما،دامنۀ معاشرت ما-حتّی با خانوادۀ خود- و محافلی كه آمد وُ شد داشتیم عالَم خود را داشت و ما را بتدریج از مردم جدا ساخته بود.در درون و عُمق جامعه، واقعیـّت‌هائی جریان داشت كه ما نمی‌دیدیم و یا نادیده  می ‌انگاشتیم ازجمله:ذهنیـّت تودۀ مردمِ آن ایـّام در قبال شاه و رژیم سلطنتی بود. این مقوله، یك بارِ فرهنگی داشت كه طی سده‌ها و هزاره‌ها،در ناخودآگاهِ تودۀ مردم  ریشه دوانده بود.سلطنت و شاه در جهان‌بینی و ناخودآگاهِ مردم،نوعی قُدّوسیـّت داشت،گوئی بخشی از فرهنگ ما بود».

بنابراین، با توجه به روایت‌های شاهدان عینی و گزارش‌های مستندِ مندرج در کتابِ «آسیب‌شناسی …»،من رویداد ۲۸ مرداد را نه «قیام ملّی»می دانم  و نه «کودتا»،بلکه آنرا تظاهراتی خودجوش می‌دانم که به طور شگفت‌انگیزی به «آتشی خرمن‌سوز»بدَل شد.به گزارش سفارت امریکا در تهران (که با گزارش ‌«ویلبر» مأمور سازمان سیا در تهران و با روایت بابک امیرخسروی و دیگرِان همخوانی دارد):

-«در روز ۲۸ مرداد: تظاهرکنندگان در مقیاس کوچکی از بازار به راه می‌افتند، ولی این شعلۀ اولیّه،به طور شگفت ‌انگیزی گُسترش یافت و به زودی به آتشِ خرمن‌سوزِ عظیمی تبدیل می‌شود که در طول روز،تمام تهران را فرا می‌گیرد. نیروهای انتظامی که برای پراکندن مردم فرستاده می‌شوند، از فرمان حمله به جمعیّت سر باز می‌زنند و حتّی بعضی از آن‌ها به تظاهرکنندگان می‌پیوندند…از مرکز شهر،انبوه جمعیّتِ هیجان‌زده هر چه ماشین و کامیون بود در اختیار می‌گیرند و به شمال شهر می‌شتابند و رادیو تهران را محاصره می‌کنند .کارکنان سفارتخانه(امریکا) در طی این جریان فرصت خوبی داشتند که از نزدیک نوع تظاهرکنندگان را بسنجند. این‌ها بیشتر غیر نظامی بودند که در میان- ‌شان تعدادی از نیروهای انتظامیِ مسلّح نیز مشاهده می‌شدند.ولی به هر حال به نظر می‌رسید که رهبری جمعیّت،دستِ شخصی ها است نه نیروهای نظامی. به نظر می‌رسید که این‌ها از اقشار و طبقات مختلف و مرکّب از کارگر، کارمند، دکّاندار، کاسب و دانشجو باشند … نه تنها اعضاء دولت مصدّق، بلکه شاهی‌ها هم از این موفقیّتِ آسان و سریع –  که تا حدود زیادی خودجوش صورت گرفته – در شگفت هستند…».

سرهنگ نجاتی(خلبان نیروی هوائی و هوادار پُرشور مصدّق) نیز تأکید می کند: -«پیروزی سریع کودتاچیان در روز 28 مرداد نه تنها برای ملّت ایران بلکه برای کرمیت روزولت و سردمداران کودتا نیز باورکردنی نبود».

اعلامیّۀ حیرت انگیز خلیل ملکی!

سال ها پیش  در مقالۀ « خلیل ملکی و تراژدیِ روشنفکران تنها! »گفته ام که ملکی مردِ اخلاق بود و می گفت اگر سیاست با اخلاق همراه  نباشد به جهّنم های بی بازگشت منتهی خواهد شد.بر این اساس، دکتر کاتوزیان معتقد است: «خلیل ملکی در تمام زندگی اش  دروغ نگفته بود».

ملکی دو هفته پیش از 28 مرداد32 به مصدّق هشدار داده بود:

-« این راهی که  شما  می روید به جهنم است ولی ما تا جهنم هم باشما خواهیم آمد!».

موضعگیری شجاعانه و متفاوتِ ملکی در بارۀ رویداد 28 مرداد نیز در راستای همین اخلاق و صداقت بود هر چند که این موضعگیری در نظر برخی دوستانش نوعی«انتحارِ سیاسی»بشمار می رفت.

  از شامگاهِ 28 مرداد تا اوّل شهریور1332،ملکی در «غُربتی غریب» به نوشتنِ اعلامیّۀ بلندِ 28 مرداد پرداخت.چهار روز بعد اعلامیّۀ «حزب نیروی سوم»به قلم خلیل ملکی باعثِ حیرتِ رهبران و مسئولان این حزب شد. در این سندِ حزبی اگر چه برخی نظرات سیاسیِ«هیأت اجرائیّۀ حزب» (که عموماٌ مخالف نظرات ملکی بودند) لحاظ شده بود،با اینحال،مسئولان حزب- خصوصاً مسعود حجازی و دکتر محمدعلی خُنجی از انتشار اعلامیّه خودداری کردند و آنرا «سندِ انحراف» و «خیانتِ ملکی» نامیدند زیرا در آن اعلامیّه، ملکی حتّی یک بار هم از «کودتای 28 مرداد» نامی نبُرده بود. لحن اعلامیّۀ ملکی چنان بود که ضمن پذیرفتنِ «سقوط دکتر مصدّق از مقام نخست وزیریِ ملّت ایران» پایانِ دورۀ نخست ‌وزیری وی را نیز اعلام می کرد.

در بارۀ اراذل و اوباش!

چنانکه در بخش«افسانۀ شعبان جعفری»گفته ام:جنبش های پوپولیستی، نه تنها برای توده ها و روشنفکران، بلکه برای اراذل و اوباش نیز جاذبـۀ بسیار دارند، هم از این روست که در اینگونه جنبش ها، اراذل و اوباش با «حضورِ همیشـه در صـحنه » تحکـیم کننـدگانِ قدرت حکومت ها می شوند. پدیدۀ «لات» و «لوطی»، محصول جوامع عقـب مانـدۀ ســُنّتی اسـت. ایـن افـراد، محصـول فقـر فرهنگـی، بی ثباتی های سیاسی و فقدانِ امنیـّت اجتماعی در جوامع سُنّتی و پدرسالار میباشند. بـه نظـر مـی رسـد کـه لوطی ها و مشدی ها، بازماندگان عیـّاران و جوانمردان در دوره های نخست حملۀ اعراب به ایران باشـند کـه به نسبت ثبات و استقرار حکومت ها، قدرت اجتماعی شان تقویت یا تضعیف می شد. ما حضور و حاکمیـّت این دسته ها و گروه های مختلف را تقریباً در سراسر دوره های تاریخ ایران بعد از اسـلام مشـاهده مـی کنـیم. استاد شفیعی کدکنی در تحقیق درخشان خود در بارۀ قلندریـّه، ضمن اشاره به تحـّول تـدریجی عیــّاران و جوانمردان به گروه های آشوبگر و اوباش، تأکید می کند که «بسیاری از آداب و رسوم زورخانه ها ـ از چـرخ زدن و کبـّاده کشیدن تا کبودی زدن یا خالکوبی روی بدن ـ همه و همه استمرار سنّت عیـّاران است.

با سقوط رضاشاه (شهریور 1320) و فقدان ثبات سیاسی و امنیـّت اجتماعی، فعالیـّت «لوطی»ها نیـز رونق تازه ای یافت بطوری که هریک از احزاب و سازمان های سیاسی، گروه هـای لات و لـوطی خـود را داشتند.در دولت دکتر مصدّق گویا برای نخستین بار دکتر حسین فاطمی استفاده از لات ها و لوطی ها را به رئیس شهربانی کلّ کشور(سرلشکر مزیـّنی) پیشنهاد کرد تـا بعنـوان «مـردم همیشـه در صـحنه » و »نیروی فشار»، از اقدامات دولت، حمایت و پشتیبانی کنند و یا در مواقع لازم، تظاهرات مخالفـان دولت را سرکوب نمایند،امـّا پیشنهاد فاطمی با مخالفت سرلشکر مزیـّنی روبرو شد کـه در نتیجـه،باعث استعفای مزیـّنی از ریاست کلّ شهربانی گردید.شعبان جعفری در آن زمان به جبهۀ ملّی نزدیک بود بطوری که بسیاری از رهبران جبهۀ ملّی با شعبان جعفری پیوند داشتند و در مراسم باشگاه وی شرکت می کردند.

نویسندگان توده ای در روایتی اغراق آمیز تعداد اراذل و اوباش در روز 28 مرداد را «هزاران نفر» دانسته اند در حالیکه دکتر غلامحسین مصدّق(پسر دکتر مصدّق) تعداد آنان را «۲۰۰-۳۰۰ نفر»می داند بی آنکه به این نکتۀ اساسی اشاره شود که آن نیروی عظیم مردمی که یک سال قبل «حماسۀ قیام سی تیر»را آفریده بود،در روز 28 مرداد چه شد و به کجا رفته بود؟

ملکی در بارۀ نقش اراذل و اوباش در روز 28 مرداد تأکید می کند:

-«تصوّر اینکه در آن روز کودتاچیان با به راه‌انداختن دستجات اوباش قدرت را از دست جبهۀ ملی(بورژوازی ملّی)درآوردند تصوّر ساده‌لوحانه‌ای است. جملاتی از این قبیل که گویا تنها تکیه‌گاه حکومت، ‌اوباش و رجاله‌ها می‌باشند و نظایر آن عاری از روح مارکسیستی است».

خلیل ملكی -بعدها-در تحلیلی از علل شكست دكتر مصدّق نوشت:

-«اگر ما پس از پیروزی[ملّی کردن صنعت نفت] دچار شكست شدیم، تقصیر از خودِ ما بود… اگر رهبری نهضت [دكتر مصدّق] به یك سلسله اقدامات دست می‌زد و از یك سلسله اقدامات خودداری می‌شد، هم از شكست جلوگیری می‌گردید و هم نهضت ملّی پیروزمندانه جلو می‌رفت… بقدر كافی واقع‌بین نبودن رهبری نهضت، ضربه را زد. در مسئلۀ نفت، رهبری واقع‌بین می‌بایست توجـّه داشته باشد كه نتیجۀ نهائی رد همۀ پیشنهادها چه خواهد بود. امروز جریان حوادث نشان داده است كه نتیجه چیست! در آن زمان نیز بعضی از عناصر آگاه و هشیار و واقع‌بین، همین وضع را پیش‌بینی كرده و گذشت بیشتر و حلّ واقع‌بینانۀ مسئله [نفت را] تشویق می‌كردند…قهر كردن و توی خانه نشستن و به امید ایده‌آل مطلق «یا همه چیز یا هیچ چیز»، هر چیز را از دست دادن، اگر هم ارزش اخلاقی داشته باشد، ارزش اجتماعی و سیاسی ندارد… عوض این كه مردم را رهبری كنیم به دنبال آن‌ها روانه شدیم و اسیر احساسات بودیم كه به مردم عوام تلقین شده بود. عوض این كه مصلحت كشور و مردم را در نظر بگیریم، دائماً می‌گفتیم: «مردم در بارۀ این كار چه خواهند گفت؟»… رهبری، دنباله‌روی از عوام نیست…».

بعد از نوشتنِ اعلامیّۀ 28 مرداد،خلیل ملکی-شخصاً- خود را به زندان معرّفی کرد و سپس به زندان فلک الافلاک تبعید شد.

زنان آمریکائی در روز 28 مرداد!

عبدالرضا انصاری(معاون «ادارۀ اصل چهار» در زمان مصدّق)در گفتگو با نگارنده به نکتۀ تازه ای اشاره کرده که در شناخت رویداد ۲۸ مرداد ۳۲ بسیار اهمیّت دارد. به روایت عبدالرضا انصاری:

– « گروهی از زنانِ کارمندان بلندپایۀ سفارت امریکا، ازجمله خانم ویلیام وارن (William Warne)، رئیس ادارۀ «اصل چهار»، همراه با گروهی از بانوان نیکوکار ایرانی،مانند خانم عزّت سودآور،خانم ناصر(رئیس وقت بانک ملّی)،خانم نصر (همسر محسن نصر،شهردار تهران) که در یک انجمن خیریّه فعالیت می‌کردند، طبق معمول، در روز ۲۸ مرداد در سالن بانک ملّی جلسه داشتند.این امر، نشان می‌دهد که کارمندان بلند پایۀ سفارت امریکا، تصوّری از وقوع کودتا نداشتند ، در غیر این صورت، مسئولان سفارت امریکا، با توجه به حسّاس بودن اوضاع و احتمال وقوع حوادث ناگوار در روز ۲۸ مرداد، از رفتن زنان امریکایی به این جلسه‌ ممانعت می‌کردند».

بنابراین،جدا از نامگذاری‌های رایج،برای درکِ رویداد ۲۸ مرداد،ابتداء باید به روان- شناسی مردم عادیِ تهران پس از خروج شاه از ایران و سپس،باید به انفعالِ عجیب و حیرت ‌انگیز دکتر مصدّق در روز ۲۸ مرداد توجّه کرد.

https://mirfetros.com

[email protected]

گنجینه و میراث گرانسنگ آثار برجای مانده از دکترجواد طباطبایی، همچون ابزار، اسباب و سلاحی برای دفاع از ایران و برای دفاعِ ایرانیان از خود و از خویشتن سرزمینی و ملی خویش، در دست فرزندان این آب و خاک نهاده‌ شده است. به نشانۀ گرامیداشت و قدردانی از ایشان و از آن میراثِ گرانبها، این «یادنامه» به نام و یاد جاودان‌شان تقدیم می‌گردد.

آغاز سخن:

فرخنده مدرّس

‌ ‌

«کوشیدن، برای آن‌که از ایران دفاع بشود، خود کاری ماندگار و بزرگ است.»

دکترجواد طباطبایی یکی دیگر از قله‌های مرتفع فکری، علمی و فرهنگی ملت ایران است که نامش با آیین دفاع از ایران آجین و در تاریخ ماندگار خواهد ماند. جاودانگیِ نام و یاد ایشان، در کنار دیگر نام‌آوران و قله‌های بلند فرهنگی این مرزوبوم، «با جاودانگی نام ایران پیوند خورده است.» گنجینه و میراث گرانسنگ آثار برجای مانده از ایشان، همچون ابزار، اسباب و سلاحی برای دفاع از ایران و برای دفاعِ ایرانیان از خود و از خویشتن سرزمینی و ملی خویش، در دست فرزندان این آب و خاک نهاده‌ شده است. به نشانۀ گرامیداشت و قدردانی از ایشان و از آن میراثِ گرانبها، این «یادنامه» به نام و یاد جاودان‌شان تقدیم می‌گردد.

«یادنامۀ دکترجواد طباطبایی» مجموعه‌ای‌ فراهم‌آمده از سخنرانی‌ها و مقاله‌هایی‌ست‌، که به دو بخشِ سخنرانی‌ها و مقاله‌ها، به انضمام بخشِ پایانی تقسیم شده است. بخش پایانی به بازنشر یکی از آخرین نوشته‌های استاد، یعنی «انقلاب “ملی” در انقلاب اسلامی»، تحت عنوان «آخرین پیام استاد» اختصاص یافته است.

در متون مندرج در دو بخش اول و دوم، هر یک از سخنرانان و نویسندگان، در ادای احترام و قدرشناسی از دکترجواد طباطبایی، کوشش کرده‌اند، وجهی از اندیشۀ استاد را موضوع بازخوانی، کانون واکاوی و گرانیگاه تأمل خود قرار دهند. سعی کرده‌اند؛ در آثار و کلام «دکتر» به ژرفا روند و کوشیده‌اند، فهم خود، در قالب نتیجه‌گیری‌ها، پرسش‌ها، نقدها و تأییدهای برآمده از این آثار را، به علاقمندان و خوانندگان آثار دکترجواد طباطبایی، عرضه داشته، تا شاید بتوانند، در دست‌یابی به گوهر تأملات ایشان «در بارۀ ایران»، راهی هموارتر را بگشایند.

هر یک از این کوشندگانِ کاوشگر، که در میان آنان عموماً نام‌هایی دیده می‌شوند، که به گواه طول تاریخ گفتارها و نوشتارهای‌‌ پیشین‌شان، بر گردِ آثار و اندیشۀ استاد، و همچنین در جدال‌های‌شان با مخالفان فکری دکترطباطبایی و همین‌طور در تبادل فکری در میان خود، یعنی در میان هواداران اندیشۀ ایشان، نشان می‌دهند، که سال‌های مدیدی غرق در آثار استاد بوده، گام به گام با این آثار بالیده، خود را پرورانده و به نسبت ژرفای دریافت از آیین دفاع فکری، علمی، فرهنگی و سیاسی از ایران، توانسته‌اند خود را به سلاح‌های کوچک و بزرگ مجهز سازند. «یادنامۀ دکترجواد طباطبایی»، حاصل کوشش چنین جمعی‌ست، سراسر آمیختۀ احترام به استاد.

آنچه در تورق و مطالعۀ متن گفتارها و نوشتارهای گردآمده در «یادنامۀ دکترجواد طباطبایی» به صورت برجسته‌ای نمودار گشته و توجه را جلب می‌کند؛ تنوع موضوعات مورد بحث و دریچه‌ها و زاویه‌های‌ گوناگونی‌ست که توسط گویندگان و نگارندگان متن‌های مندرج در این «یادنامه»، بر روی آثار دکترطباطبایی گشوده شده‌اند. همین امر، یعنی گشودن زاویه‌های مختلف بر دیدگاه‌های «دکتر» در پرسش‌های مطرح شده از سخنرانان نیز، خود را نمودار ساخته است. این تنوع موضوعی و گوناگونی زاویه‌ها، در درجۀ نخست، نشانه‌ای از گستردگی و فراگیری اندیشۀ دکترطباطبایی‌ و گواه وسعت دستگاه نظری ایشان و گویای گوناگونی مقولات و مفاهیم مندرج در این دستگاه است.

نکتۀ دیگر این‌که «یادنامۀ دکترجواد طباطبایی» حاصل جمع تلاش‌های فکری افرادی‌ست که در گزینش موضوعات مورد نظر خود و زاویه‌هایی که، از آن مجرا، بر دیدگاه‌های دکترطباطبایی گشوده‌اند، در جمع، راه و روشی را نمایان ساخته‌اند که از آن می‌توان تحت عنوان روشِ ممارست و ورزیدگی در فهم این دستگاه نظری عظیم یاد نمود. به عبارت دیگر، هر یک از نویسندگان و صاحبان متن‌های مندرج در این کتاب، یعنی «یادنامۀ دکترجواد طباطبایی»، به سهم خود نشان داده‌اند که از روزنه‌ها و دریچه‌های متنوع بسیاری می‌توان وارد دستگاه نظری ـ تاریخی دکترطباطبایی شد و بر کاوش و کلنجار با هریک از اجزاء، مفاهیم و مقولات آن همت گماشت. با ادامۀ سعی و همت، رمز و کلید پیوند هر حوزۀ بحث، برگرد مقولات، مفاهیم و مضامین معین، با حوزۀ دیگر را یافت و از طریق یافتن کلید این پیوندها به حوزۀ دیگری، از بحث مفهومی و مضمونی، گام نهاد. یعنی یک میدان پژوهشی را به میدان کاوش‌گری بعدی منضم و متصل کرد و با گشودن درب شناخت هر حوزه به روی حوزۀ دیگر، شناخت و اشراف خود به این دستگاه نظری را بسط داد و در نهایت به شناختی از کل آن نائل گشت؛ کلی که دیباچه‌ای برای شناخت ایران و تاریخ درازآهنگ این ملت و این سرزمین است، به شناخت این‌که این ایران چیست و این ایرانی کیست.

«یادنامۀ دکترجواد طباطبایی» از دو بخش فراهم آمده است. بخش نخست شامل متن بازبینی شدۀ سخنرانی‌ها، پرسش و پاسخ‌ها، پیام‌ها و سخنان پایانی سخنرانان است که طی مراسم «یادبود دکترجواد طباطبایی» ایراد شدند. این مراسم، به منظور ادای احترام به جاودان‌یاد دکترجواد طباطبایی، به دعوت «سازمان مشروطه ایران»، در تاریخ هشتم آوریل ۲۰۲۳ از طریق کانال اینترنتی و در اتاق زوم، برگزار گردید. هرچند سخنرانی‌ها، پرسش و پاسخ‌ها و پیام‌ها و سخنان پایانی سخنرانان در سه بخش متوالی در مراسم، انجام گرفت، که زمانی حدود شش ساعت را نیز به خود اختصاص داد، اما در متن کتاب، جهت سهولت پیگیری خوانندگان، سخنان هر سخنران، متن پرسش و پاسخ از وی‌ و بعد از آن متن سخنان پایانی هر یک از سخنرانان، در پی هم، ارائه شده‌اند.

بخش دوم «یادنامۀ دکترجواد طباطبایی» اختصاص به‌متن‌ها و نوشته‌هایی‌ دارد که از سوی نویسندگان آنها به سپاس و قدردانی به یاد جاودان استاد اهدا شده‌اند. از آنجا که برگزارکنندگان «مراسم یادبود دکترطباطبایی»، از همان آغازِ تدارک و برگزاری، جای حضور به حق بسیاری از دوستداران اهل قلم و هواداران اهل نظر ایشان را در آن مراسم به شدت احساس کرده و این جای خالی روان‌شان را آزرده و ناشاد می‌ساخت، اما دست‌شان در شرایط دشوار و امکانات ناکافی بسته بود. انتشار «یادنامه دکترجواد طباطبایی»، که از همان آغاز تدارک مراسم در دستور کار قرار داشت، می‌توانست تا حدودی به رفع این کاستی یاری رساند. می‌گوییم تا حدودی، زیرا از گسترۀ وسیع هواداران اندیشۀ استاد و وسعت پرورش‌یافتگان در مکتب ایراندوستی و در دامان آثار و افکار ایشان مطلع بوده و می‌دانستیم که جمع همه حتا بخشی از این دامنۀ گسترده در پای آن قله، نه تنها از توان این جمع بلکه از توان همۀ جمع‌های «ما» روی هم نیز بیرون است. لذا به جمع گزینش شده‌تری، که از پیش آشنایی‌های بیشتری از تلاش‌های نظری و دیدگاه‌هایشان داشتیم، بسنده کردیم. و با میل و درخواست خود نزد آنان رفتیم. سعادت و بخت بلندی داشتیم که با آغوش باز و مهربانانۀ همۀ آنان روبرو شدیم. هیچ‌یک از آنان به ما «نه» نگفتند. نمی‌دانیم شاید هم خاطر استاد عزیزتر از آن بوده است، که کسی از آنان تاب آن آوَرَد که بتواند در برابر آن تقاضای صمیمانه و از سر احترامات فائقه‌مان هم به استاد و هم به هوادارانش، «نه» بگوید.

به‌هر تقدیر ما، دست‌درکاران و گردانندگان «بنیاد داریوش همایون ـ برای مطالعات مشروطه‌خواهی»، خرسندیم که توانستیم، در حمایت و پشتیبانی از «سازمان مشروطه ایران»، در به سرانجام رساندن این دو اقدامِ نیک، یعنی هم برگزاری «مراسم یادبود دکترجواد طباطبایی» به دعوت و به همت ارزشمند «سازمان مشروطه ایران» و هم در انتشار «یادنامۀ دکترجواد طباطبایی» توسط «نشر بنیاد داریوش همایون» سهمی بر عهده گیریم و امید بدان داشته باشیم که با انجام این سهم، گوشه‌ای از احساس وامداری خویش را در برابر دکترجواد طباطبایی، آن جلوۀ دیگر جاودان خرد ایرانی، نمودار سازیم.

منبع: سایت بنیاد داریوش همایون

قتل نویسندگان، هنرمندان و دگراندیشان، بالاترین و غیرانسانی‌ترین مرتبه‌ی سانسور و فجیع‌ترین شکلی‌ست که در سانسور اندیشه و بیان نمود می‌یابد. ۱۷ مرداد یادآور کوشش‌ ناموفق وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی در به قتل رساندن جمعی از نویسندگان و روزنامه‌نگاران ایران است که برخی از آنان عضو کانون نویسندگان ایران بودند.

بخش نخست

بخش دوم

بخش سوم

* به قول دکتر غلامحسین مصدّق:« در سراسرِ روزهای 25-28 مرداد پدرم در جستجوی شاه بود و می گفت:می خواهم ببینم حالا که مرا عزل کرده،کجا گذاشته رفته؟چکار کنم؟ ».

* ابلاغ فرمان عزلِ مصدّق چرا در نیمه شب؟

*در تبیین رویدادِ 28 مرداد نگارنده به عامل مهمی معتقد است که سرنوشت دولت مصدّق را رَقَم زد و آن، انفعال عجیب و تصمیمات حیرت انگیز مصدّق بود.اعلامیّۀ شگفت انگیزِ خلیل ملکی در بارۀ 28 مرداد نیز قابل تأمّل است.

اشاره:

«انسان یعنی خاطره هایش».سخنِ فیلسوف فرانسوی،هانری برگسون، به این معنا است که خاطره ها «پناهگاه»ی است برای«زیستن».بنابراین برای افرادی که سال ها با «کودتای 28مرداد» زیسته اند و با آن،خاطره- پردازی ها کرده اند تفسیر متفاوت از آن رویداد نه تنها می تواند« غیرِ قابل قبول »باشد بلکه حتّی می تواند«کُفر آمیز» بشمار آید.

«کودتا» -همچنین- برای بسیاری از دوستداران دکتر مصدّق و هواداران حزب توده «سنگر»ی است که در پُشتِ آن اشتباهات ایرانسوزِ شان را در« انقلاب شکوهمند اسلامی» توجیه می کنند. ولی چه می توان کرد؟…افسانه ها در مَحَکِ تاریخ فرو  می ریزند!.شعارهای جوانان آگاه ایران در جنبشِ«زن،زندگی، آزادی» نشان می دهند که آنان بسیاری از بُت ها و افسانه های سیاسی را پُشتِ سر گذاشته و از آن عبور کرده اند.

تردیدی نیست که انگلیس و آمریکا از بُن بَست مذاکرات نفت راضی نبودند و لذا طرحی برای سرنگون کردن حکومت مصدّق داشتند ولی در مرکز این طرح، درهم کوبیدنِ شبکۀ سازمان افسران حزب توده  نیز قرار داشت و به همین جهت آن طرح «ت.پ. آژاکس» نامیده شده بود. بابک امیر خسروی- عضو برجستۀ حزب توده- شبکۀ سازمان افسران حزب توده را «سپاه عظیم و رزم ديدۀ توده ای هـا» نامیده است در حالیکه پژوهشگری مانند دکتر آبراهامیان نیروی این«سپاه عظیم  و رزم دیده» را ناچیز می داند.با اینهمه،در تبیین ماجرای 28 مرداد نگارنده به عامل مهمی معتقد است که سرنوشت دولت مصدّق را رَقَم زد و آن،انفعال عجیب و تصمیماتِ حیرت انگیز مصدّق در 28 مرداد بود.اعلامیّۀ شگفت انگیزِ خلیل ملکی در بارۀ 28 مرداد نیز قابل تأمّل است.

عنایت خوانندگان عالیمقدار به این گفت و گوی بلند نشانۀ افقِ تازه ای در نگاه به تاریخ معاصر ایران است؛هر چند هنوز افرادی-با کینه های شیطانی- به دنبالِ بُردن هستند در بازیِ سنگینی که دیری است آنرا باخته اند.

مطلب حاضر- چنانکه گفته شد- بخشی از گفت و گوی بلندی است که سال ها پیش منتشر شده و اینک ضمن ایجاز و اختصار- به ضرورت – برخی مواردِ تکمیلی به آن افزوده شده است. منابعِ تمام « نقل قول» ها در چاپ پنجم کتاب آمده و چاپ تازه (با اضافات بسیار) در ۸۰۰ صفحه منتشر خواهد شد.   ع.م

***

 مصدّق«جرأت،از خودگذشتگی و توان تصمیم گیری به موقـع » را از ویژگـیهـای اصـلی یـک رهبـر سیاسـی می دانست.در روزهای 25- 28 مرداد او در برابر آشوب ها و آشفتگی های مختلف مواضع مختلفی داشت.رَوَند این آشفتگی ها و تصمیم گیری ها را می توان چنین ترسیم کرد:

۱-هفته‌ها پیش از ۲۵ مرداد، حزب توده در یک کارزارِ گستردۀ تبلیغاتی هشدار می‌داد که کودتایی در حال وقوع است و حتّی اسامی افسران کودتاگر، از جمله سرهنگ نصیری را اعلام کرده بود!.به روایت دکتر مصدّق:

-«در ۲۲ مرداد اخبار کودتا به حدِّ إشباع رسیده بود».

این«حدِّ إشباع» به شکل‌گیریِ «تصوّر کودتا»در ذهن مصدّق کمک کرده بود در حالیکه یک روز پیش از ۲۵ مرداد دکتر مظفّر بقائی هشدار داده بود:

-«توده ای ها قصد کودتا دارند و نظرشان از انتشار خبر کودتای جعلی، انحرافِ افکار عمومی است».

۲- با این‌ حال، مصدّق به دوستانش تأکید کرده بود:

-«تمام نیروهای نظامی در اختیار مااست، هر کس کودتا کند با لگد او را بیرون می‌کنیم».

۳- در شب ۲۵ مرداد، در حالی که سرهنگ نصیری برای ابلاغ فرمان شاه مبنی بر عزلِ مصدّق عازم کاخ نخست وزیری بود،«یک افسر ناشناس»( سرهنگ مُبشّری،مسئول سازمان افسران حزب توده) تلفنی به دکتر مصدّق اطلاع می‌دهد که سرهنگ نصیری، فرماندۀ گارد شاهنشاهی برای کودتا عازمِ اقامتگاه نخست‌وزیری است!.

۴- شب ۲۵ مرداد، در اطراف اقامتگاه مصدّق، تدابیرِ امنیّتی شدیدی پیش‌بینی شده بود آنچنان که به قول مصدّق:

-«چند تانک و نقلیّۀ ارتشی را در عرضِ خیابان‌ها قرار داده بودند تا از رسیدن کودتاچیان به اقامتگاه نخست‌وزیری جلوگیری کنند».

 به همین علّت،اتومبیل سرهنگ نصیری نتوانست از میان موانع موجودِ نظامی بگذرد، لذا سرهنگ نصیری مجبور شد تا پیاده به سوی اقامتگاهِ مصدّق روانه شود و فرمان عزل را به مسئول نظامیِ اقامتگاه تحویل دهد. مصدّق پس از رؤیت فرمان شاه، با این جمله، اصالت و رسیدنِ فرمان شاه را تأیید کرد:

-«ساعت یک بعد از نصف شب ۲۵ مرداد ۱۳۳۲ دست‌خط مبارک به اینجانب رسید. دکتر محمّد مصدّق».

بر خلاف پیام ها و نامه های قبلی این بار مصدّق کلمۀ «نخست وزیر» را از جلوی نام خود حذف کرده بود و این امر نشانۀ عزم و اراۀ مصدّق برای کناره- گیری و اجرای فرمان عزل بود.برخی روایات نیز تأکید می کنند که «مصدّق در فکر نوشتنِ نطقِ برکناری خود و اعلام آن از طریق رادیو بود».در هر حال،پس از امضای رسیدِ «دستخط مبارک»،ناگهان سرهنگ نصیری توسط ستوان علی ‌اشرف شجاعیان عضو سازمان نظامی حزب توده دستگیر می‌شود و شگفتا که فرماندهی تانک های مستقــّر در اطـراف خانـۀ مصـدّق در روز 28مرداد نیز بر عهدۀ همین ستوان شجاعیان بود!

بدین ترتیب با جنگ روانی و عملیّات خرابکارانۀ حزب توده، انتقال مسالمت‌آمیز قدرت از مصدّق به سرلشکر زاهدی شکل دیگری یافت.

متأسفانه مصدّق فرمان عزل را از نزدیک‌ترین یارانش(خصوصاً از دکتر غلامحسین صدیقی) مخفی کرده بود در حالیکه صدیقی به عنوان وزیر کشور –قانوناً– حق داشت تا از چگونگیِ ماجرا باخبر باشد.دکتر صدیقی که یک ماه پیش(۱۳ تیرماه ۳۲)در جدال با وکلای جبهۀ ملّی در حضور مصدّق گفته بود:«شما می خواهید وزیر و دستگاه دولت،نوکر شما باشد»،در ساعت ۳۰/۵ بامدادِ ۲۵ مرداد شتابزده خود را به اقامتگاه مصدّق رساند و از موضوعِ«فرمان عزل» یا «نامۀ شاه»پرسید. مصدّق پاسخ داد:

-«چیزی نبود، کودتایی در شُرف وقوع بود که از آن جلوگیری به عمل آمد!».

دانسته نیست که پاسخ مصدّق به صدیقی چقدر ناشی از القائاتِ وزیر امور خارجۀ محبوبش،حسین فاطمی بود ولی می دانیم که گفتگوی صدیقی با مصدّق در حضور فاطمی انجام شده بود که قبلاً با ادعای «هجوم وحشیانۀ کودتاچیان به خانه و تجاوز به همسرش» مصدّق را دچار تأثّر و اندوه کرده بود.

-روزنامک:پرسش اینست که فرمان عزل چرا در نیمۀ شب به دکتر مصدّق ابلاغ شده بود؟

-فکر می کنم که بیشتر به خاطر فضای تب آلود سیاسیِ تهران بود که اساساً تحت تأثیرِ نیروهای سیاسی-سندیکائیِ حزب توده بود.از این گذشته،با توجه به خصلت هیجانی مصدّق در کشاندن مردم به خیابان ها ،گمان می رفت که فرمان عزل مصدّق اگر در روز به وی ابلاغ شود باعث آشوب غوغائیان -خصوصاً عناصر حزب توده-گردد.

روزنامک:ولی شاه  می توانست مصدّق را به کاخ سلطنتی دعوت کند و در آنجا فرمان عزل به مصدّق ابلاغ شود.

-درست است!ولی با توجه به روابط تیره بین مصدّق و شاه گمان می رفت که مصدّق از پذیرفتن دعوت شاه امتناع کند.به قول مصدّق:

– « از ۹ اسفند (۱۳۳۱)به بعد،به دربار نرفتم و چند مرتبه هم که آقای ابوالقاسم امینی(کفیل وزارت دربار)مذاکره نمود تا شرفیاب شوم یا اعلیحضرت همایون شاهنشاهی به خانۀ دکتر غلامحسین(پسرم)-که بین خانۀ من و کاخ اختصاصی واقع شده بود-تشریف بیاورند،موافقت ننمودم».

مصدّق برخلاف سُنّت همه ساله از حضور در سلام نوروزی و دیدار با شاه نیز خودداری کرده بود و حتّی درخواست شاه برای رفتن به خانۀ مصدّق و ملاقات با وی را ردّ نموده بود.

۵- پس از رویداد شب ۲۵ مرداد ۳۲، «گارد شاهنشاهی» با بیش از ۷۰۰ سرباز و افسر زُبده، به دستور دکتر فاطمی، منحل یا خلع سلاح شده و فرماندۀ آن (سرهنگ نصیری) نیز به زندان افتاده بود.

۶- خروج شاه از ایران و حوادثی که از بامداد ۲۵ مرداد علیه شاه در تهران روی داد، مردم را از حضور توانمند «توده‌ای‌های هوادار شوروی» نگران و وحشت‌زده کرد آنچنانکه خلیل ملکی یادآوری می کند:

-«تظاهرات تحریک آمیزِ توده ای ها  رفته رفته شدیدتر می شد و مؤتلفین و پشتیبانان نهضت ملّی متدرّجاً نگران و نگران تر می شدند…روشنفكران و دانشگاهیان  نگران و حیران بودند و از خود می‌پرسیدند به كجا می‌رویم؟ … پشتیبانان نهضت  مردّد و نگران می‌گردیدند… بازاری‌ها صریحاً از این اوضاع ناراضی بودند.عدّه‌ای از بازرگانان اصفهان و سایر شهرها به تهران آمده و از رجال نهضت می‌پرسیدند: آیا واقعاً مملكت كمونیستی خواهد شد؟».

 مهندس عزّت الله سحابی(یا مهندس مهدی غنی؟) از رهبران خوشنام ملّی- مذهبی ها نیز تأکید می‌کند:

– «ما بچه‌های انجمن [اسلامی دانشجویان] این نگرانی را داشتیم که توده‌ای ‌ها  دارند می‌برَند،یعنی کشور،کمونیستی می‌شود…ما نگران حاکمیّتِ کمونیست ها بودیم.این نگرانی موجب شده بود که در آن ۴-۳ روز بی‌طرف بودیم».

تصمیم های حیرت انگیز!

۷- در شامگاه ۲۷ مرداد، هندرسون(سفیر امریکا) در ملاقاتی با مصدّق، ضمن ابراز نگرانی از حضور روزافزون حزب توده، به مصدّق یادآور شد:

– «دولت امریکا دیگر دولتِ وی را به رسمیّت نمی‌شناسدبلکه سرلشکر زاهدی را نخست‌وزیر قانونی ایران می‌داند».

مصدّق با عصبانیّت به هندرسون پاسخ داد که «تا آخرین لحظه، مقاومت خواهد کرد، حتی اگر تانک‌های امریکایی و انگلیسی از روی جنازه‌اش رد شوند»، امّا ساعتی بعد،به دستور مصدّق، خیابان‌های تهران از حضور توده‌ای‌ ها و تظاهرکنندگان ضدسلطنت پاکسازی شد!

8- بر این اساس، به روایت مصدّق:

– «در عصر ۲۷ مرداد، دستورِ اکید دادم هر کس حرف از جمهوری بزند او را تعقیب کنند و نظر این بود که از پیشگاه اعلیحضرت همایون شاهنشاهی  درخواست شود هرچه زودتر به ایران مراجعت فرمایند… چون که تغییر رژیم، موجب ترقّی ملّت نمی‌شود».

دکتر غلامحسین مصدّق نیز تأکید می کند که در سراسرِ روزهای 25-28 مرداد پدرش در جستجوی شاه بود و به او می گفت:

-«می خواهم ببینم حالا که مرا عزل کرده،کجا گذاشته رفته؟چکار کنم؟ مملکت را به دست چه کسی بسپارم؟».

نکتۀ مهم در این روایت اعتراف دکتر مصدّق به «عزل» از سوی شاه است.

9- در همین روز(۲۷ مرداد) مصدّق، نامۀ حمایت‌آمیز آیت‌الله کاشانی را رد کرد و در پاسخی کوتاه به کاشانی نوشت:«مرقومۀ حضرت‌ آقا توسط‌ آقای‌ حسن‌ سالمی‌ زیارت‌ شد،اینجانب‌ مستظهر به‌ پشتیبانی‌ ملّت‌ ایران‌ هستم. والسلام  

۱0- امّا به نحو عجیب و حیرت ‌انگیزی در روز ۲۸ مرداد مصدّق از ملّت و هوادارانِ خود خواست از تهران خارج شوند و یا در خانه‌های ‌شان بمانند و از انجام هر -گونه تحرّک و تظاهراتی خودداری کنند!

۱1- با چنان تغییر سیاستی، در حالیکه حسین فاطمی، سرتیپ ریاحی(رئیس ستاد ارتش مصدّق)و دیگران سرتیپ محمد دفتری را« وفادار به شاه و همدستِ کودتاچیان»می دانستند، مصدّق در صبح ۲۸ مرداد به طور حیرت انگیزی سرتیپ محمّد دفتری را همزمان به فرماندهی سه نیروی مهم نظامی و انتظامی منصوب کرد:

اوّل: رئیس شهربانی کل کشور،

دوم: فرماندار نظامی تهران،

سوم: فرماندۀ گارد گمرک.

۱2-از این گذشته،از قول سرهنگ نجاتی ،سرهنگ سررشته و دیگران گفته ایم:

-«هر پنج واحدِ ارتش مستقر در پادگان‌های تهران به دکتر مصدّق وفادار بودند و نیروهای هوادار کودتا،به طور حتم،حتّی برای اجرای یک عملیّات محدودِ شهری نیز نیروی لازم نداشتند». 

۱3- با وجود إصرار حسین فاطمی و دیگران، مصدّق در صبح ۲۸ مرداد از  درخواستِ کمکِ مردمی به وسیلۀ رادیو خودداری کرد.

۱4- مصدّق در صبح ۲۸ مرداد، نه تنها از حزب توده درخواستِ کمک نکرد، بلکه از پذیرفتن پیشنهاد دکتر فاطمی مبنی بر توزیع سلاح میان هواداران حزب توده برای سرکوب کودتاگران،خودداری کرد.در برابرِ ردّ این پیشنهاد دکتر فاطمی خطاب به مصدّق فریاد کشید:«این پیرمرد، آخر همۀ ما را به کشتن می‌دهد».

۱5- از این گذشته، بسیاری از عناصر اصلیِ به اصطلاح «کودتا»(مانند سرهنگ نصیری ، سرلشکر باتمانقلیچ و دیگران) از 25 مرداد تا عصر ۲۸ مرداد، در زندان و یا مانند سرلشکر زاهدی متواری و مخفی بودند. دکتر سنجابی تأکید می‌کند: «…تا بعد از ظهر ۲۸ مرداد، از سرلشکر زاهدی و همراهانش هیچگونه خبری نبود».

۱6- مهندس زیرک‌زاده(یکی از نزدیک‌ترین یاران مصدّق در تمام لحظات ۲۸ مرداد) ضمن اشاره به انفعال حیرت‌انگیز دکتر مصدّق در این روز، تأکید می‌کند:

-«مصدّق، نقشۀ خود را داشت و حاضر نبود در آن تغییری دهد».

بنابراین،خالی کردن میدان و «نقش یا نقشۀ مصدّق در روز ۲۸ مرداد» به چه معنا می‌توانست باشد؟ آیا این امر، نشانۀ دوراندیشی مصدّق برای جلوگیری از یک جنگ داخلی بود؟ با توجه به آنچه که در بارۀ توان حیرت‌انگیزِ سازمان افسران حزب توده گفته‌ایم ، آیا مصدّق نگران بود که در یک جنگ یا آشوب داخلی، ایران به چنگ حزب تودۀ وابسته به شوروی بیفتد؟ …این‌ها مسائل انسانی و روانشناختی هستند که با توجه به شرایط حسّاسِ آن روز،بر عزم و ارادۀ دکتر مصدّق می ‌توانستند تأثیر داشته باشند… امروزه با فرونشستن غبار کینه‌ها و کدورت‌ها، می‌توان به این پرسش‌ها اندیشید و زوایای تازه‌ای از حوادث پُر رمز و رازِ این رویداد مهم را شناخت.

مخالفان خاموش!

روزنامک :از این نکته که بگذریم، باورِ رایج دربارۀ ۲۸ مرداد، دو درکِ متفاوت و متضاد است؛ «قیام ملّی» و «کودتا».

– ببینید! به قول دکتر سنجابی(وزیر فرهنگ دکتر مصدّق) پایگاه اجتماعی دکتر مصدّق در آستانۀ ۲۸ مرداد ۳۲ در مقایسه با ۳۰ تیر ۳۱، بسیار بسیار ضعیف شده بود؛ زیرا، جبهۀ ملّی دیگر آن جبهۀ ملّیِ سال پیش نبود و انشعاب‌ها و تفرقه‌های گسترده، باعث شده بود تا بسیاری از یاران مصدّق(مانند کاشانی، حسین مکی، دکتر بقایی و…) به صفِ مخالفان وی بپیوندند. این شخصیت‌ها،در واقع، پایگاه ملی و مردمی دکتر مصدّق را تضمین می‌کردند و لذا با انشعاب یا مخالفت آنان با سیاست‌های مصدّق، خودبخود، جبهۀ دکتر مصدّق، ضعیف و ضعیف‌تر شده بود مُنتها، مصدّق بر اثر خانه‌نشینی و رتق و فتق امور مملکتی از «بستر بیماری»، درک روشنی از فروپاشی نیروهایش نداشت، به همین جهت خیال می کرد که هنوز «مستظهر به پشتیبانی ملّت است». در این بی‌خبری، مصدّق به جای مشورت با افراد دلسوز و معتدل مانند دکتر صدیقی (وزیر کشور) به کسانی مانند حسین فاطمی دل ‌بسته بود که سوداهای دیگری در سر داشتند.

مصدّق در ۲۲ دی ماه ۱۳۳۱= ۱۳ ژانویۀ ۱۹۵۲در دیدار با سفیر آمریکا ضمن تکرار تقاضای کمک مالی از آمریکا گفته بود:

-«بدون این کمک مالی،به فاصلۀ ۳۰ روز ،ایران سقوط خواهد کرد و چه بسا حزب توده قدرت را به دست گیرد».
در رابطه با کارگران، کارمندان و به ویژه معلمان که در آن زمان قدرت بسیج و حرکت‌های اعتراضی سازمان یافته‌ای داشتند،کافی است بدانیم که مصدّق به هندرسون(سفیر امریکا در ایران)گفته بود:

-«فقر و آشوب در سراسر کشور گسترده است. معلّمین مدارس حقوق ماهیانه ‌ای به مبلغ یکصد تومان، معادل ۲۵ دلار، دریافت می‌کنند،این مبلغ – به دشواری – هزینۀ پرداخت اجارۀ یک اطاق را در ماه کفایت می‌کند…».

این کارگران، کارمندان و معلّمان،پس از ماه‌ها سکوت و صبوری- با طولانی شدنِ مذاکرات بی‌فرجام نفت و  انشعاب‌ها و اختلافاتِ جبهۀ ملّی – به تدریج دلسرد، ناامید و بی‌تفاوت شده و به مخالفان خاموش مصدّق تبدیل گردیدند. در چنان شرایطی بود که سرهنگ غلامرضا نجاتی (افسر نیروی هوائی و طرفدارِ پُرشور مصدّق) وقتی برای دفاع از مصدّق به جلوی خانه اش رسید،با حیرت مشاهده می کند:

-«عجیب اینکـه هزاران تن از مردم تهران در کنار خیابان ها یا بر پشتِ بـام هـای مجـاورِ خانـۀ مصـدّق، نظاره گر اوضاع و در انتظار پایان ماجرا بودند»!  

رویداد ۲۸ مرداد، ماجرای غیرمنتظره و شگفت ‌انگیزی بود که با توجه به انفعالِ حیرت‌انگیز مصدّق شاید برای او نیز «خوشایند»بود تا پس از بستن مجلس، مغلوب کردن مخالفان و بُن بستِ مذاکرات نفت قهرمانانه از عرصۀ سیاست خارج شود.آخرین سخنان مصدّق این جنبه از روانشناسیِ وی را عیان می کند. به ‌روایت دکتر احسان نراقی:

– «دکتر صدیقی تعریف می‌کرد: وقتی خانۀ دکتر مصدّق را غارت کردند، وی به اتفاق دکتر مصدّق و دکتر شایگان می‌روند از دیوار بالا،روی پُشت بامِ همسایه در گوشه‌ای می‌نشینند. دکتر شایگان می‌گوید «بد شد!»، مصدّق یک مرتبه از جا می‌پرَد و می‌گوید:چی بد شد!؟ بایستیم این ارازل و اوباش ما را در مجلس ساقط کنند؟ در حالی که حالا دو اَبَرقدرت ما را ساقط کردند،خیلی هم خوب شد!  چی ‌چی بد شد؟!».        ادامه دارد

در همین باره:

The 1953 «Coup d’etat» in Iran and Mosaddeq’s Alternative Plan. Ali Mirfetros

علل تاریخی عقب‌ماندگی اقتصادی ایران/ میزگردی با حضور موسی غنی‌نژاد، فریدون مجلسی و آرش رئیسی‌نژاد

بخش نخست

بخش دوم

* به قول عموم صاحب‌نظران:«هر پنج واحدِ ارتش مستقر در پادگان ‌های تهران در ۲۸ مرداد به دکتر مصدّق وفادار بودند و نیروهای هوادار کودتا، به طور حتم، حتّی برای اجرای یک عملیات محدود شهری نیز نیروی لازم را نداشتند».

طرح از:کافه لیبرال

اشاره:

بخش های منتشر شدۀ این گفت و گو مورد عنایتِ بسیاری از خوانندگان قرار گرفته است،با اینحال برخی انتشارِ آن را «در این روزهای حسّاس» نابهنگام دانسته اند.در پاسخ یادآور می شوم که بازاندیشیِ سالگردهای مهم تاریخی فرصتی است برای دیدن و درکِ بهتر چرائیِ سرنوشت امروزِ ما،هر چند که پژوهشگری مانند دکتر یرواند آبراهامیان- به طور حیرت انگیزی- معتقد است که «کودتای ۲۸ مرداد راه بنیادگرایی مذهبی را گشوده است»!.مقالۀ نقدی بر «کودتا»ی دکتر آبراهامیان  انتقادی بر شیوۀ تاریخنگاری وی در این باره بود.

 چنانکه گفته ام :آسیب شناسی شکست دکتر مصدّق آسیب شناسی ضعف های مـا نیـز هست.شناخت و پذیرفتن این ضعف ها زمینه ای برای ساختن آینده ای روشـن خواهد بود. بنظر نگارنده، اندیشـیدنِ منصفانه و شجاعانه بـه پُرسش های طرح شده در این باره،یک فضیلتِ روشنفکری است.   ع.م

***

روِشِ تحقیق

روزنامک: کمی از روش پژوهشی‌ این کتاب بگویید.

– در آغاز بگویم که «آسیب‌شناسی یک شکست»، تاریخ‌نگاری محض نیست بلکه این کتاب با نوعی جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی نیز همراه است. از این گذشته،من مطلب یا مأخذ تازه‌ای دربارۀ این دوران «کشف» نکرده‌ام زیرا منابع اساسی، قبلاً از سوی محققّانِ بسیاری مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از طرف دیگر، هدف من، تکرارِ ماجرای ملّی شدن صنعت نفت نبود و از این رو، در این‌باره، تنها به نگاه گذرای تاریخی(Aperçu Historique) بسنده کرده‌ام. هدف اساسی من، ارائۀ طرحی کوتاه از آسیب‌شناسی اندیشه و عملِ سیاسی در ایران معاصر با توجه به کارنامۀ سیاسی دکتر مصدّق بود. هدفِ دیگر، پرداختن به رویدادهای ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۳۲ بود که مهم‌ترین و در عین حال، مبهم‌ترین بخش در تاریخ این رویداد است. همین مسأله است که کتاب کوچک مرا از کتاب‌های استادانی مانند دکتر محمد علی موّحد، دکتر جلال متینی،دکتر فخرالدین عظیمی و دیگران جدا می‌کند. به عبارت دیگر، من با وارونه کردنِ «مخروط سُنّتی ۲۸ مرداد»،کوشیدم تا از «قاعده»(بسترِ اجتماعی و مردمی) به مسأله نگاه کنم.
از این گذشته، در بررسی‌های رایج، به انگیزه‌های پنهان و آشکار سیاستمداران و به محدودیت‌ها و ممکنات دولتمردان در میانِ دو سنگ آسیاب ( دو قدرت استعماری روس و انگلیس) توجۀ شایسته‌ای نشده است، به همین جهت، دولتمردان و سیاستمداران این عصر یا متّهم به «فراماسونری» هستند و یا «وابسته به انگلیس»؛ از مشیرالدوله و رضاشاه و قوام السلطنه بگیرید تا محمدعلی فروغی، ساعدِ مراغه‌ای، سرلشکر زاهدی و دیگران(یادم می‌آید که در نوجوانی، مجلّه‌ای به نام رنگین‌کمان به سردبیری دکتر میمندی‌نژاد را مطالعه می‌کردم که با عکسی از داخل کلاهِ دکتر مصدّق، می‌خواست ثابت کند که او «ساخت انگلیس» است!).

برای شناخت شخصیّت دکتر مصدّق،من عکس‌های مختلفِ مصدّق و سخنرانی‌ها و نامه‌هایش را بررسی کرده‌ام. پس از بررسی این اسناد و عکس‌ها، اولین مسأله‌ای که برایم برجسته شد این بود که دکتر مصدّق، «سیاستمداری هنرمند» یا «هنرمندی سیاستمدار» بود.مهندس زیرک‌زاده (یکی از صمیمی‌ترین و نزدیک‌ترین یاران دکتر مصدّق) در یادآوری گوشه‌ای از «هنرِ دکتر مصدّق» می‌نویسد:

– «دکتر مصدّق در تغییر قیافه دادن، مهارت خاصی دارد، به موقع، خود را به کَری می‌زند، عصبانی می‌شود یا قاه‌قاه می‌خندد، حتّی اگر بخواهد حالش بهم می‌خورَد، مریض می‌شود و غش می‌کند. روزی مصدّق به من گفت: نخست‌وزیرِ مملکتی حقیر و فقیر و بیچاره، باید ضعیف و رنجور به نظر بیاید و از این هنر در پیش بردنِ مقاصد سیاسی خود استفاده کند»…

نمونۀ دیگری از این «هنر»، حضور دکتر مصدّق در دادگاه نظامی بود(دادگاهی که با وجود ناروا بودنش، بسیار آزاد و علنی برگزار شده بود)… استفاده از این «هنر»، شناخت شخصّیت واقعی دکتر مصدّق را پیچیده و دشوار می‌کند.

روزنامک :شرایط «جبهۀ ملّی» در آن زمان چگونه بود؟

– اساساً «جبهۀ ملی»، به خاطر خصلت جبهه‌ای و سرشت متناقض و متنافر خود، به قول سعدی، گروهی بود «به ظاهر جمع و در باطن پریشان» و از این‌رو، توانِ حکومت کردن و مدیریت کشور را نداشت. شاید به همین جهت بود که مصدّق پس از رسیدن به قدرت، تقریباً جبهۀ ملی را رها کرد و برای سازمان‌- دهی آن کوششی نکرد. به قول خلیل ملکی: «دکتر مصدّق به احزاب عقیده نداشت و حتّی خود را مافوق جبهۀ ملی و احزاب اعلام کرده بود…رهبران جبهۀ ملّی [دوم] حتّی در سطح قرن نوزدهم نیز نیستند»(نامه‌ها، صص۱۲۲ و ۱۲۵).

روزنامک : ولی در مسألۀ نفت و زمان دکتر مصدّق، با آن پایگاه عظیم ملّی و مردمی، فکر می‌کنم که همۀ شرایط برای قدرت‌گیری جبهۀ ملّی آماده بود.

 – در مسألۀ نفت، مصدّق که رضاشاه، رزم‌آرا و دیگران را به «خیانت» و «سازش» متهم کرده بود، پس از رسیدن به حکومت، با فهرست بلندبالایی از مشکلات داخلی و خارجی، به زودی فهمید که محدودیت‌ها و مشکلات کار و به ویژه دشواری‌های درگیر شدن با ابَرقدرتی مانند انگلیس، بیش از آن است که فکر می‌کرد. از این رو، در اوایل حکومتش، با انواع بهانه‌ها وِ بحران‌سازی‌ها کوشید از زیرِ بارِ مسائل و مشکلات شانه خالی کند؛ طرح ناگهانی و غیرمنتظرۀ کسب اختیارات وزارت جنگ(دفاع) از شاه و مخالفت شاه با این پیشنهاد و در نتیجه استعفای محرمانۀ مصدّق از نخست‌وزیری در ۲۵ تیرماه ۱۳۳۱ و یا تهدید و فشار به مجلس برای گرفتن اختیارات شش ماهه و بعد، یک ساله و سپس طرحِ لوایح مسأله ‌ساز(مانند قانون مطبوعات ،انحلال دیوانعالی کشور یعنی عالی ترین مرجع قضائی ایران،و…) یا کِش‌دادنِ مسألۀ نفت و طرح توقّعات غیر ممکن که به قول دکتر محمد علی موحد: «باعث فروپاشی جهان غرب و ساختار امتیازات در سراسر جهان می‌شد» و به ویژه رد پیشنهاد مطلوب بانک جهانی، انجام رفراندم غیرقانونی و غیردموکراتیک برای انحلال مجلس و… همه و همه، نشانه‌هایی از  فرافکنی‌های دکتر مصدّق بود.

مردِ اصلاح ،نه انقلاب!

مصدّق برخلافِ برخی«مخالف‌خوانی ‌ها» و عصَبیّت‌ها و عصبانیّت ‌هایش(مثلاً تهدید به قتل رزم‌آرا در مجلس شور‌ای ملّی) اساساً مردِ اصلاح بود نه انقلاب   به همین جهت، در شرایط حساس و انقلابی، یا راهیِ سفرِ اروپا شد(مثلاً در هنگامۀ خونین انقلاب مشروطیّت) و یا با خالی کردنِ میدان، خلوت‌گُزینی و انزوا را پیشه کرد(مثلاً در شورش ۳۰ تیر ۱۳۳۱). مصدّق تا وقتی که در اقلیّت یا در اپوزیسیون بود، شهامت فراوانی برای انتقاد و مخالفت داشت، امّا وقتی به حکومت رسید،فهمید که مسائل و مشکلات جامعۀ ایران را با شعار و «مخالف- ‌خوانی» نمی‌توان برطرف کرد. او پس از تسخیر قدرت سیاسی، به عنوان قدرتمندترین نخست‌وزیرِ تمام تاریخ مشروطیت جلوه کرد، اما با درک مشکلات موجود،به زودی دریافت که به قول ابوالفضل بیهقی «پهنای کار چیست؟». به همین جهت، من فصل مربوط به مسألۀ نفت را با این شعر حافظ  آغاز کرده‌ام: «…که عشق، آسان نمود اوّل،ولی افتاد مشکل‌ها.» به نظر من، داوریِ روزنامه- ‌ نگار و نویسندۀ معروف، ساندرا مک‌کی دربارۀ شخصیت و روحیۀ دکتر مصدّق بسیار درست است:

-«مصدّق، شجاعت بی‌نظیری برای چالش و مخالفت داشت،ولی به نحوِ غم‌انگیزی فاقدِ توانِ ساختن بود».

مصدّق در فرمانداری نظامی

من فکر می‌کنم که بزرگ‌ترین اشتباه بعد از ۲۸ مرداد، محاکمۀ ناروا و شتاب‌زدۀ دکتر مصدّق، آن هم در یک دادگاه نظامی بود. در آن زمان، مصدّق هنوز بخش بزرگی از عاطفه و افکار عمومی را با خود داشت. در عاطفه و احساسات مردم، مصدّق هنوز نمادی از پاکدامنی و مبارزه علیه استعمار انگلیس بود و بنابراین لازم بود پس از تسلیم شدنِ مصدّق به مقامات دولتی در ۲۹ مرداد ۳۲، برخورد احترام‌ آمیز و دوستانۀ سرلشکر زاهدی نسبت به مصدّق و یارانش ادامه می‌یافت، به ویژه که شاه نیز سه ماه پیش از ۲۸ مرداد، طی پیامی در ۱۴ مه ۱۹۵۳(۲۴ اردیبهشت ۱۳۳۲) ضمن مخالفت با کودتا و تأکید بر برکناری مصدّق از راه قانونی، به هندرسون گفته بود:

– « …با زندانی کردن مصدّق یا تبعید وی و یا حتّی مرگ او به دست بلواییانِ تهران، از مصدّق یک شهید ساخته خواهد شد و سرچشمۀ دردسرهای جدی در آینده خواهد شد».
در ۲۹ مرداد، پس از اینکه مصدّق و یارانش، خود را به فرمانداری نظامی تهران تسلیم کردند، به قول دکتر غلامحسین صدیقی(وزیر کشور دکتر مصدّق و یارِ صدیق او تا آخرین لحظه):

– «در فرمانداری نظامی، سرلشکر زاهدی پیش آمد و به آقای دکتر مصدّق سلام کرد و دست داد و گفت:«من خیلی متأسفم که شما را در اینجا می‌بینم، حالا بفرمایید در اتاقی که حاضر شده است، استراحت بفرمایید»… سپس [زاهدی] رو به ما کرد و گفت: «آقایان هم فعلاً بفرمایید یک چایی میل کنید تا بعداً»… و با ما دست داد و ما به راه افتادیم… از پلکان پایین آمدیم، سرلشکر نادر باتمانقلیچ [که در ۲۵ مرداد توسط مصدّق دستگیر و زندانی شده بود] بازوی آقای دکتر مصدّق را گرفته بود، هنگامی که خواستیم سوار ماشین شویم، شخصی با صدای بلند بر ضد ما شروع به سخنگویی و شعاردهی کرد. سر -لشکر باتمانقلیچ با اخم و تَشَر [خطاب به شعار دهنده] گفت: خفه شو! پدر سوخته!.سرلشکر باتمانقلیچ که آقای دکتر [مصدّق] را به اتاق رسانید، برگشت و به ما گفت: «وسایل راحتِ آقایان فراهم خواهد شد. هر کدام از آقایان هر چه می خواهید بفرمایید بیاورند» و بعد رو به من کرد و گفت:«با آقای دکتر[صدیقی]  هم که قوم و خویش هستیم!»… سرتیپ فولادوند به من [صدیقی] گفت: شما چه می خواهید؟ گفتم: وسایل مختصر شُست و شو که باید از خانه بیاورند و یکی دو کتاب. سرتیپ نصیری [که در شب ۲۵ مرداد به خاطر ابلاغ فرمانِ شاه در عزل مصدّق، توسط یکی از افسران وابسته به حزب توده، دستگیر و زندانی شده بود] گفت: هر چه بخواهید، خودم برای جنابعالی فراهم می‌کنم، هر چند با وجود سابقۀ قدیم، شما می خواستید مرا بکُشید!».
باقر عاقلی، در ضمن رویدادهای ۲۹ مرداد ۳۲ در این‌باره نوشته است:

-«سرلشکر زاهدی هنگام ورودِ مصدّق به باشگاه [افسران] از او استقبال به عمل آورد و مصدّق هم به او تبریک گفت».
به روایت حسام‌الدین دولت‌آبادی:

– «دکتر مصدّق به سرلشکر زاهدی گفت: من اینجا اسیر هستم و شما امیر.زاهدی جواب داد :شما اینجا میهمان هستید».
دریغا که این ادب و احترامات اولیّه نسبت به دکتر مصدّق و یارانش، به زودی در عصبیّت ‌های سیاسیِ پیروزمندان، فراموش شد و محاکمۀ ناروا و شتاب‌زدۀ مصدّق(آن هم در یک دادگاه نظامی) چنان تأثیری بر حافظۀ سیاسی جامعه باقی گذاشت که سرانجام، طبق پیش‌بینیِ شاه، از مصدّق یک شهید ساخته شد و سرچشمۀ دردسرهای آینده شد.
مصدّق که در مبارزه با استعمار انگلیس، «قهرمان ملل شرق» لقب یافته بود، بی‌تردید می‌خواست که آبرومندانه یا مانند یک قهرمان، صحنه را  ترک کند، همانطور که گفتم:این‌ها مسائل انسانی، شخصیّتی و روان‌شناختی هستند که با توجه به پیری،بیماری و تنهایی مصدّق در آن لحظات حسّاس  می‌توانستند بر عزم و ارادۀ وی تأثیری قاطع داشته باشند.

نیروهای نظامی و کودتا!

به روایت بسیاری از شاهدان و صاحب نظران،از جمله سرهنگ نجـاتی (خلبان نیروی هوائیِ هوادار مصدّق)،سـرهنگ سررشـته ( فرماندۀ نیروهای دژبان تهران و هوادار دکتر مصدّق)، دکتر سنجابی و مسعود حجازی (از رهبران جبهۀ ملّی)،بابک امیرخسـروی(کادر برجستۀ حزب توده) و کاوۀ بیات(پژوهشگرِ ممتازِ تاریخ معاصر):« هر پنج واحدِ ارتش مستقر در پادگان ‌های تهران در ۲۸ مرداد به دکتر مصدّق وفادار بودند» و «نیروهای هوادار کودتا، به طور حتم، حتّی برای اجرای یک عملیّات محدود شهری نیز نیروی لازم را نداشتند».

به روایت سرهنگ نیروی هوائی غلامرضا نجاتی (هوادار پُرشور دکتر مصدّق):

-«در نیروی هوائی، بیش از 80 در صد افسران و درجه‌داران از مصدّق پشتیبانی می‌کردند و افسران هوادارِ دربار با همۀ کوششی که کرده بودند، نتوانستند حتّی یک نفر خلبان را برای پرواز و سرکوب مردم، آماده کنند… در 25 تا 28 مرداد 32  در تهران 5 تیپ رزمی وجود داشت و صدها تن افسر و درجه‌دار در پادگان‌ها حضور داشتند، ولی کودتاچیان با همۀ کوششی که به عمل آوردند نتوانستند حتّی یکی از واحدها را با خود همراه کنند…».

بنابراین: یک بار دیگر پازلی را که فرضیۀ کتاب بر آن استوار است، مرور می‌کنیم:  

در همین باره:

کودتای شیلی و شجاعت اخلاقی روشنفکران

بخش نخست

* حدود ۸۰ سال تاریخ معاصرِ ایران زیر سلطۀ تبلیغات و تفسیرهای حزب توده بود!

*رهبران سیاسی و روشنفکرانِ «جامعۀ کلنگی» – عموماً -در لحظه زندگی می‌کنند و فاقد آینده ‌نگری و برنامه‌ریزی‌های درازمدت هستند و لذا،منافع ملّی تحت الشعاعِ مطامع یا مصالح سیاسی- ایدئولوژیک قرار می‌گیرد.

طرح از:کافه لیبرال

جامعۀ کلنگی!

روزنامک: با این توضیح  فکر می‌کنید که مثلاً، تبلورِ چنان «عصبیّت» یا فرهنگ و رفتاری در دوران ملّی شدن صنعت نفت و حکومت دکتر مصدّق چگونه بود؟

 – یکی از ویژگی‌های ذاتیِ«عصَبیّت»، خشونت و پرخاش نسبت به «دیگران» است،این«دیگران» می‌تواند آیین‌ها و اندیشه‌های «غیرِ خودی» باشد یا یک «مدّعیِ سیاسیِ دیگر».از این رو، جامعه در کشمکش های ویرانگرِ مدّعیان، از عصبیّتی به عصبیّتی دیگر و از خشونتی به خشونتی دیگر  پرتاب می‌شود… تبلور عینی چنین شرایطی،به تعبیر دکتر کاتوزیان، یک «جامعۀ کلنگی» است، جامعه‌ای که در آن، «کلنگ» جای مهندسیِ آرامِ اجتماعی را می‌گیرد،به همین جهت،در چنین جامعه ای از فضیلت تا رذیلت  و از  مخالفت تا دشمنی راهی نیست و  حذف رقیب  جایِ جذب رقیب را می‌گیرد و لذا، انتقاد تا حدّ انتقام  تنزّل می‌یابد.از این‌رو، هم تودۀ عوام و هم  عوام توده‌ای – هر دو – به دشنه و دشنام و عوام‌فریبی متوسّل می‌ شوند.

رهبران سیاسی و روشنفکران چنین جامعه‌ای-عموماً-در لحظه زندگی می‌کنند و فاقد آینده ‌نگری و برنامه‌ریزی‌های درازمدت هستند و لذا، منافع ملّی تحت الشعاعِ مطامع یا مصالح سیاسی- ایدئولوژیک قرار می‌گیرد و… اینچنین است که در شرایط حساس و سرنوشت ساز،روشنفکران و رهبران سیاسی نیز با فرهنگ کلنگی،تیشه به ریشه می‌زنند. دوران پُر آشوبِ ملّی شدن صنعت نفت نمونه ای از چنین جامعه‌ای بود.در این ‌باره،کافی است به مباحثات مجلس و منازعات روزنامه‌ها، احزاب و شخصیّت های سیاسی این دوران نگاه کنیم تا مفهوم  عصبیّت و جامعۀ کلنگی را بهتر و روشن‌تر دریابیم. مثلاً می‌دانیم پس از سقوط رضاشاه به مدت ۱۲ سال( از شهریور ۱۳۲۰ تا ۲۸ مرداد ۳۲) به قول دوست و دشمن، آزادی و دمکراسی سیاسی( و به ویژه آزادی قلم، بیان و مطبوعات) در ایران وجود داشت، امّا روشنفکران و رهبران سیاسی ما نتوانستند از آزادی‌های سیاسیِ موجود استفادۀ درستی کنند. نگاهی به نشریات رنگارنگ حزب توده و مقالات روزنامه ‌نگاران معروفی مانند محمد مسعود،کریم‌پور شیرازی و دکتر حسین فاطمی نشان می‌دهد که رهبران سیاسی و روزنامه‌ نگاران آن عصر،پرونده ‌سازی،توهین،تهدید و حذف مخالفان سیاسی‌شان را با اخلاق و مدارای سیاسی عوضی گرفته بودند. رحیم زهتاب‌فر،روزنامه‌نگارِ معروف،از عفّتِ قلم در آن عصر چنین یاد می کند:

-«بعد از شهریور ۱۳۲۰، روزنامه‌ها یکی پس از دیگری راه افتادند، البته و صد البتّه، خط همه، آزادی بود؛ بیچاره‌ آزادی! قلم، جای چاقو و نیزه و چُماق را گرفت؛ هرکس قادر به انتشار روزنامه‌ای در چهار صفحه، دو صفحه، حتّی به‌ صورت اعلامیه به‌ اندازۀ یک کف دست می‌بود، خود را مجاز دانست به حیثیّت و شرف و ناموس افراد تاخته، و هر که قلم را تیزتر و فحش را رکیک ‌تر و افراد موردِ حمله را از شخصیّت‌های سرشناس‌تر انتخاب می‌کرد، از معروفیّت بیشتری برخوردار می‌شد. تا جایی که محمد مسعود، برای سرِ قوام‌السلطنه یک میلیون [تومان] جایزه گذاشت! و روزنامۀ دیگری سلسله مقالاتی با سند! و مدرک! و عکس! دربارۀ آلودگی به ‌فحشا خانواده‌های مهم مملکتی با ذکر اسمِ طرفین منتشر ساخت. بَلبَشوی عجیبی به‌نام آزادی، فضای ایران را پُر و مسموم ساخت.روزنامه‌ای به نام  ادیب با یک خورجین فحش در سرمقالۀ خود نوشت: «متأسفانه، عفّت قلم اجازه نمی‌دهد که به این مادر… و زن… بگویم که…».
طبیعی است که در جامعه‌ای که احساسات و عواطف ، عقل و اندیشۀ سالم را مضروب می‌کرد،آنگونه روزنامه‌ها و جنجال‌های به اصطلاح سیاسی می‌توانست برای اکثریّتِ ناآگاه مردم ،جذّاب باشد.

روزنامک: از کتاب معروف «حلاج» و رسالۀ دانشگاهیِ «عمادالدّین نسیمی» تا کتاب «تاریخ در ادبیات» و «آسیب‌شناسی یک شکست»، راهِ دراز و متفاوتی ا‌ست.شما این «تفاوت‌ها» را چگونه بیان می‌کنید؟  چرا اینک «آسیب شناسی یک شکست»؟

– حقیقت این است که من با نوشتن، ابتدا به خواست‌ها و نیازهای درونی یا شخصی خودم پاسخ می‌دهم، خواست‌ها و نیازهایی که عموماً بسترِ اجتماعی یا تاریخی دارند.مثلاً در کتاب « تاریخ در ادبیات »، رنج و شکنج‌های دوران تبعید یا مهاجرت را در اشعار سه شاعر برجسته (انوری ابیوردی،ناصر خسرو قبادیانی و صائب تبریزی) نشان داده‌ام.کتاب «آسیب‌شناسی…»هم با همین دغدغه‌ها تألیف شده است…سال‌ها فکر می‌کردم که دوران دو سالۀ حکومت دکتر مصدّق و به ویژه رویداد ۲۸ مرداد ۳۲ چرا این اندازه بر روانِ سیاسی یا روحیۀ فرهنگی ما سنگینی می‌کند؟چرا پس از گذشت بیش از ۵۰ سال، هنوز ما نتوانسته‌ایم این گذشته را به تاریخ  تبدیل کنیم؟ و از این طریق چرا نتوانسته‌ایم به یک درک ملّی و مشترک از تاریخ و شخصیّت‌های تاریخِ معاصرِمان برسیم؟ در کتاب‌های حلّاج، عمادالدّین نسیمی و دیگر کتاب‌ها نیز من با انگیزه‌ها و پرسش‌های مشخصی روبرو بودم.

روزنامک: دربارۀ دورانِ ملّی شدن نفت و وقایع سال‌هایِ آغازین دهۀ ۳۰، کتاب‌های زیادی منتشر شده است. شما چه خلأیی دیدید که بر آن شدید این کتاب را بنویسید؟

– با تأمّلی در تاریخ معاصر ایران، هر پژوهشگرِ مُنصفی از آنهمه تحریف حوادث و تخریب یا زشت نمودنِ چهرۀ شخصیت‌های برجسته، دچار شگفتی و حیرت می‌شود، شاید این شعر استاد شهریار – با تغییر کوچکی – بیانگرِ همین حیرت و تأسف باشد:

تاریخِ ما، برای جهالت فزودن است

مأمورِ زشت کردن و زیبا نمودن است

روزنامک: خب! شما علّت یا علل این «زشت کردن و زیبا نمودن» را از چه؟ و یا در چه چیز می‌دانید؟

– به این مسأله از زوایای مختلفی می‌توان پاسخ داد، ولی من می‌خواهم در اینجا بر وجه سیاسی – ایدئولوژیک تأکید کنم، همان چیزی که مولوی از آن به عنوان «شیشۀ کبود» یاد کرده است.در این‌باره کافی است بدانیم که حدود ۸۰ سال از تاریخِ معاصرِ ایران زیر سلطۀ تبلیغات و تفسیرهای حزب توده بود؛ ویژگی اصلی این روایات تحریفِ حوادث و تخریب شخصیّت ‌های سیاسی است. بر این موضوع، اگر تفسیرهای «ملّی‌ها» و «ملّی-مذهبی‌ها»را نیز اضافه کنیم، می‌بینیم که هر حزب، سازمان و گروهی تاریخِ خودش را دارد! به همین جهت، به اندازۀ احزاب،سازمان‌ها و گروه‌های سیاسی در ایران،ما «تاریخ»و «روایت‌های تاریخی» داریم.این امر، تجلّی دیگری از رسوبات همان فرهنگِ ایلی- قبیله‌ای است که به آن اشاره کرده‌ام.

روزنامک: چنانکه در کتاب تان هم آمده است، شما در یک خانوادۀ مصدّقی بزرگ شده‌اید و زنده یاد پدرتان از دوستداران  مصدّق بود.

– بله! کاملاً! مرحوم پدرم از دوستداران دکتر مصدّق و از معتمدان معروف شهر بود و گاه‌گاه، کارت تشکّری را که مصدّق(به خاطر کمک پدرم در خرید « اوراق قرضۀ دولتی») برای او فرستاده بود، یواشکی به «رُخِ» ما می‌کشید. پدرم به رضاشاه ارادت فوق‌العاده‌ای داشت و وقتی می‌خواست که از همبستگی و مدارا حرف بزند،به بیرونِ کتابفروشی ‌اش اشاره می‌کرد و می گفت:

– «ببین پسرم! روبروی مغازۀ ما «موسیو پطرُسِ ارمنی» است که با مادام پطرُس، بزرگ‌ترین عرق‌فروشی شهر را دارند.سمتِ چپِ مغازۀ ما هم آقای عبدالله یوسفی است که بهایی و نمایندۀ شرکت پپسی کولاست.من هم که حاج سید محمدرضا هستم، ولی می‌بینی که چه روابط انسانی و خوبی با هم داریم و حتّی در بانک‌ها،سفتۀ وام‌های همدیگر را ضمانت می‌کنیم،این‌ها جزوِ دستاورد های دوران رضاشاه است. رضاشاه ما را آدم کرده است!».

روزنامک:بنابراین می‌توان گفت که با این زمینۀ مصدّقی، کتاب «آسیب ‌شناسی یک شکست» را نوشتید؟

– البتّه این به معنای آن نیست که من آن زمان یا بعداً، «مصدّقی» بودم. آن زمان ما فکر می‌کردیم که جبهۀ ملّی، پاسخگوی نیازهای جامعۀ ما نیست. شاید هم تحت تأثیر عقاید «خلیل ملکی» فکر می‌کردیم که «رهبران جبهۀ ملّی، حتّی در سطح قرن نوردهم نیز نیستند و لذا آشنایی و پیوندی با مسائل اساسی جامعۀ ایران ندارند»… نشریۀ دانشجوییِ سهند  (تبریز، بهار ۱۳۴۹) بازتاب حال و هوای فکری من در آن سال‌هاست؛از مصاحبه با دکتر مصطفی رحیمی بگیرید که مانند خلیل ملکی از«سوسیالیسم انسانی» صحبت می‌کرد تا مقالۀ عرفانی استاد عبدالله واعظ تبریزی (که در مکتب اش مثنوی مولانا می‌خواندیم)، یا تک‌نگاریِ «شاملو ها» از غلامحسین ساعدی،و مقالۀ «ادبیات جهان و مفهوم آزادی»،از دکتر رضا براهنی و یا مقالۀ «ابن خلدون: پیشاهنگ جامعه‌شناسی» از دکتر امیرحسین آریانپور.دقیقاً از این زمان بود که من با ابن خلدون و نظریۀ «عصبیّت» آشنا شدم.

روزنامک: شما در آن زمان چند سال داشتید؟

 – فکر می‌کنم حدود ۲۲-۲۰ سالم بود.

روزنامک:چیزی که خیلی عجیب است شمارگان این نشریّه است، در شناسنامۀ «سهند» تیراژ ۳۰۰۰ نسخه نوشته شده! این رقم با توجه به شرایط سال 1349خیلی زیاد است!

– بله! کاملاً! شاید به همین جهت بود که یکی از پژوهشگران ادبی در این ‌باره نوشته است:«سهند،چون بُمبی در فضای دانشجویی و روشنفکریِ ایران منفجر گردید!».

روزنامک:پرسشی که مطرح می‌شود این است که برخوردِ روشنفکرانِ پان‌ترکیست با شمای غیرآذربایجانی(یا فارس!) که نشریه‌ای در حوزۀ آذربایجان، آن‌هم به نام «سهند» منتشر می‌کردید، چگونه بود؟

–  شما نخستین شمارۀ سهند را که باز می‌کنید، شعر زیبای «سهند» از چای اوغلو به ترجمۀ خوب محمدحسین صدیق را می‌بینید. تقریباً همۀ روشنفکرانِ معروف آذربایجانی در سهند مطلب داشتند، با نام خودشان یا با نام مستعار. مثلاً شاعرانی مانند مفتون امینی،بهرام حق‌پرست، حبیب ساهر، زنده یاد بهروز دهقانی با نام مستعار «ب.د.مراد»، مرتضی نگاهی و دیگران. بنابراین من اصلاً چیزی به نام «پان‌تُرکیسم» در آن زمان احساس نکردم.

پُرسش های بی پاسخ!

روزنامک:برگردیم به زمینه‌ها یا علل تألیف کتاب «آسیب‌شناسی یک شکست»...

 – بله! با آن مقدّمات ،نقطۀ حرکت من در تألیف «آسیب‌ شناسی یک شکست» از این پرسش‌ها آغاز شد:
۱-  چرا پس از گذشت بیش از نیم قرن، هنوز ما نتوانسته‌ایم به یک روایت نسبتاً منصفانه از شخصیّت‌ها و رویدادهای دوران دکتر مصدّق برسیم؟
۲- چرا و چگونه حکومت کوتاهِ دکتر مصدّق و رویداد ۲۸ مرداد ۳۲ بیش از نیم قرن  فضای سیاسی و ذهنیّت عقلانی رهبران سیاسی و روشنفکران ایران را در اسارت و اِشغال خود دارد؟
۳- چرا عموم روشنفکران و رهبران سیاسی ما با یک نهیلیسم سیاسیِ و ویران‌ساز، ضمن ندیدنِ سازندگیِ های عصر پهلوی‌ها و انتقال جامعۀ ایران از دوران ایلی- قبیله‌ایِ قاجارها به یک «دولت – ملّت مدرن»، تحولات مهم این دوران را (با همۀ ضعف‌های آن) در زیر سایۀ حکومت ۲۸ ماهه و پُرآشوب و فقرِ دکتر مصدّق قرار می‌دهند؟
۴-  آیا بسیاری از بانیان و بنیانگذاران«جبهۀ ملّی» را که در ملّی کردن صنعت نفت نقش اساسی و حتّی تعیین‌کننده داشته‌اند چگونه می‌توان با گردشِ قلمی،«خائن» و «خودفروش» نامید؟( از حسین مکّی بگیرید تا دکتر مظفر بقایی ، خلیل ملکی و دیگران).
۵- اساساً، جایگاهِ منافع ملّی در بررسی مواضع و عملکردهای شخصیّت‌های سیاسی این دوران کجاست؟
۶-  مهم‌تر از همه، نقش ساختار سیاسی یا بافتار فرهنگیِ جامعه در شکست و ناکامی این یا آن شخصیّت سیاسی چیست؟
 ۷-با توجه به اینکه سازمان سیا با صرف هزینه‌های بسیار و با امکانات و تدارکات و تلاش‌های فراوان، نتوانست حکومت کوچکی مانند حکومت کمونیستی فیدل کاسترو  را سرنگون کند، چگونه ممکن است این سازمان در آغاز تأسیس خود و با کمترین تجربه و هزینۀ مالی و امکانات نظامی و تدارکاتی، توسط چند لات و اوباش(مانند شعبان بی‌مُخ) توانست یک حکومت ملّی و مردمی را سرنگون کند؟ 

   این‌ها و ده‌ها پرسش دیگر، مسائلی هستند که ذهن هر پژوهشگرِ کنجکاوی را به خود مشغول می‌کنند، همین‌ها، به قول شما، آن خلائی بود که مرا به تحقیق و بررسیِ دوران دکتر محمد مصدّق کشاند.

 روزنامک:اصولاً چرا نام «آسیب‌شناسی» را برای کتاب‌تان برگزیده‌اید؟

-آسیب‌شناسی یا «پاتولوژی» به شاخه‌ای از علم پزشکی گفته می‌شود که به دنبال شناخت علل و عواملِ بروزِ بیماری است.در حوزۀ تحقیقات تاریخی، آسیب ‌شناسی ارتباط تنگاتنگی با جامعه‌شناسی و روان‌شناسی اجتماعی دارد. به عبارت دیگر،در اینجا،آسیب‌شناسی،شناخت درست علل شکست‌ها و ناکامیها برای پیشگیری از بازتولید آن‌هاست،به همین دلیل آسیب‌شناسی  برخوردِ مُشفقانه و منصفانه با عوامل عارضه است و با نفی و انکار،تفاوت دارد، چیزی که در کتاب از آن به عنوان «همدلی و مرافقت»و«نگاه مادرانه به تاریخ» یاد شده است.

   ادامه دارد

در همین باره:

عصرِ عُسرت و معمّای ۲۸ مرداد

فهرست این شماره

ساموئل دیان: که عشق آسان نمود اول….

پروندۀ افق های عشق در ادبیات و فرهنگ ایران زمین 

آشنایی با کتاب روابط عاشقانۀ ایرانیان در عصر دیجیتال: از ازدواج سنتی تا ازدواج سفید به ویراستاری ژانت آفاری و جزیلین فاست

گفتگوی آرمان با شیدا محمدی پیرامون عاشقانه ها و تنانه ها در شعر فارسی

نادر مجد: موسیقی ایرانی در بیان عشق و راه ندادن به خشونت: نگاهی منتقدانه

ناهید رضوانی: کارگردانان زن ایرانی و سایۀ سانسور بر عشق در سینما

حسن جوادی: رویارویی زن و مرد در ادبیات فارسی، بخش دوم

اردوان مفید: بازنمایی عشق در مراحل تکوین تئاتر و سینمای ایران

بهرام گرامی: رقیب در هزار سال شعر فارسی، با عاشق رقابت نمی‌کند، از معشوق مراقبت می‌کند!

شهین سراج: تفسیری بر رؤیاهای زلیخا در منظومۀ یوسف و زلیخای عبدالرحمن جامی

اردشیر لطفعلیان: عشق در شعر نظامی گنجوی

محمدحسین ابن یوسف: حافظ، سخن گوی همۀ مهرورزان جهان

مهدی سیاح زاده: آتش عشق است که اندر نی فتاد: عشق، از دیدگاه مولانا

مجید نفیسی: فائز دشتستانی و عشق ستمگر

پژوهش ها و آفرینش های ادبی، هنری و  فرهنگی

هادی بهار: از کتاب هم سرنگ، هم خودنویس، معرفی دکتر هراند قوکاسیان، پزشک و مترجم ادبیات ارمنی

به یادبود دکتر باقر پرهام

شیریندخت دقیقیان: سودابه رکنی با مجموعه داستان های کوتاه می توو در غربت (Me Too in Exile)

 تازه های باهَمِستان:  برگ ویژۀ آرمان برای معرفی فعالیت ها و سازمان های مردم نهاد ایرانیان

جایزۀ آزادی قلم روزنامه‌نگاران ایالت هسن آلمان برای نیلوفر حامدی؛ اجرای مرکز آموزش موسیقی کلاسیک ایران به سرپرستی استاد نادر مجد در چهل و یکمین سالگرد کانون دوستداران فرهنگ ایران در ویرجینیا؛ جایزۀ آزادی مطبوعات یونسکو به سه روزنامه‌نگار زندانی: نیلوفر حامدی، الهه محمدی و نرگس محمدی؛ موسیقی حامد پورساعی و صدای فریماه شهراز؛ ساناز طوسی برندۀ بخش نمایشنامه‌نویسی جایزۀ پولیتزر ۲۰۲۳؛ همزمان با نودمین سالگرد فاجعۀ کتابسوزان در آلمان هیتلری، جایزۀ “کتاب سیاسی” ۲۰۲۳ آلمان برای گلینه عطایی

تاریخ

مرتضی حسینی دهکردی: سرگذشت آخرین کنفرانس آموزشی رامسر در دوران پهلوی

مجید جهانبانی: خاطرات من از مدرسۀ نظام

علی میرفطروس: نگاهی نو به جنبش بابک خرمدین (بخش سوم)، جلوه‌های آئین‌های مهری (میترائی) در کردستان امروز و در میان «یارسان»‌ ها یا «اهل حق»

 جواد مفرد کهلان: شناسایی بازماندگان قبایل باستانی غرب ایران لولوبی ها، مادهای بودین، کوتی ها و اوخسیان در وجود کلهرها، گوران ها، لک ها و بختیاری ها

تازه ها و جاودانه های شعر  به گزینش علیرضا اکبری

http://armanfoundation.com/wp-content/uploads/2023/07/Arman_Magazin_23.pdf

 به مناسبت درگذشت احمدرضا احمدی

احمدرضا احمدی فقط یک شاعر نبود. اشعار لطیف اش ممکن بود باب طبع برخی نباشد. فقط یک نقاش نبود، نقاشی هایش ممکن بود گروهی را خوش آید یا نیاید. او یک انسان بود. بهره مند از زیبایی ظاهر و باطن. دوست بود، دوستی شریف و بی آزار و همراه و هم صحبتی لذت بخش. فرهیخته و بی آلایش بود، با سلامت نفس و فارغ از هرگونه آلودگی و بی نیاز از  محرک های نا متعارفی که بخواهد ذوق طبیعی و هنری او را به چیزی فراتر از اصل برانگیزاند. سالها بود که جز گفتگوهای معمولا تلفنی طولانی تماس دیگری با او نداشتم. هردو با آن گفتگوها شاد بودیم و به آن دلخوش. نکته سنج بود و طنز و شوخ طبعی اش نیرو بخش بود. دوران تلخ کرونایی آن گفتگوها را بیشتر هم میکرد. با شدت گرفتن بیماری اش در ماه های اخیر فاصله گفتگوها بیشتر و زمان آن کوتاه تر می‌شد. در آخرین گفتگو‌ آن شوق همیشگی را در او ندیدم. دیگر هنگام خداحافظی مطلب تازه ای پیش نیاورد و گفتگو را به درازا نکشاند. احساس کردم که نباید بیش از این مزاحم شوم. فقط یک بار تلفن کردم و در پاسخ با دخترشان احتیاطا گفتم که نمی خواهم مزاحم ایشان شوم. فقط میخواستم از احوالش آگاه شوم. امید بخش نبود. به همسر و فرزندش میبالید. از اینکه زندگی سالم و بی آلایش را پشت سر گذاشته بود رضایت داشت و از اینکه راضی و بی درد سر می رفت خوشحال بود و آماده.  با همان شوخ طبعی بازیگوشانه از علاقه دوران جوانی به سوفیا لورن و حسادتش نسبت به کارلوپونتی میگفت و شادمانه میخندید. در باره آن علاقه مطلب طنزی هم در روزنامه نوشتم. این شوخی ها منجر به دریافت نامه ای در همین دو سه سال اخیر شد که سوفیا لورن در آخرین فیلمش توسط بابک کریمی از این طنز با خبر می شود و نامه ای برایش می نویسد. از آن هم خوشحال بود گرچه به قول خودش با ۶۰ سال تأخیر به دستش رسیده بود. 

به دوستی با گروهی از هنرمندان متولد ۱۹۱۹ می بالید. مانند کیا رستمی، خسرو سینایی، و چند نفر دیگر. از آن میان دوست مشترکمان خسرو سینایی با کرونا رفت و اکنون خودش هم که یک پارچه شور زندگی بود آخرین منزل هستی تسلیم شد. همیشه شادی بخش بود و یاد و روانش  شاد باد 

روزنامه شرق/ چهارشنبه 20 تیر 1402

بیانیۀ کانون نویسندگان ایران دربارۀ موج سرکوب‌های اخیر

سرکوب‌های حاکمیت همچنان ادامه دارد. پس از قلع و قمع معترضان در خیابان، بازداشت‌های گسترده، شکنجه و ارعاب، صدور و اجرای احکام اعدام و حکم‌فرما کردن آرامشِ گورستانی، حکومت، احضار و پرونده‌سازی‌، برگزاری دادگاه‌ها پشت درهای بسته و صدور احکام سنگین را سرعت بخشیده است.

*براى داشتنِ فردائى روشن و مشترك، امروز بايد تاريخى ملّى و مشترك داشته باشيم.

* از دوران رضاشاه «سیستمِ ایلی- قبیله‌ای»در ایران تَرَک برداشت و ما وارد دوران نوینی شدیم.

***

اشاره:

گفت و گوی زیر  سال ها پیش به مناسبت انتشار کتاب «آسیب شناسی یک شکست» در نشریۀ دانشجوئی «روزنامک» (مرداد ماه ۱۳۸۸/ اگوست  ۲۰۰۹) منتشر شده است.انتشارِ چاپ پنجم کتاب ، فرا رسیدنِ سالگردِ رویدادِ۳۰ تیر ۱۳۳۱ ،صدور فرمان مشروطیّت (۱۴ مرداد) و رویدادِ ۲۸ مرداد ۳۲ فرصتی است تا ضمن بازخوانیِ این گفت و گوی بلند  بر نکاتِ اصلی آن تأمّلی داشته باشیم.

یکی از نکات اصلیِ این گفت و گو،موضوع «عصبیّت» و تأثیرِ آن بر گفتار و رفتارِ رهبران سیاسی ایران در شرایط حسّاسِ و سرنوشت ساز است.نمونه هائی از این «عصبیّت» را در جریانِ انقلاب مشروطیّت،جنبش ملّی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی مشاهده کرده ایم.این نمونه ها، نمودارِ ضعف اخلاق و مدارای سیاسی در تاریخ معاصر ایران است.در مقالاتِ« فروغی در ظلمات » ،« ماجرای قتل سرتیپ افشار طوس » و « عصرِ عُسرت و معمّای ۲۸ مرداد » نیز به این مسئله پرداخته ام.

 بحث ها و شعارهای سال های اخیر نشان می دهند که تغییرات مهمّی در ارزیابی های جامعه پدید آمده و فصل تازه ای برای بازاندیشیِ تاریخِ ایران آغاز شده است. چنانکه گفته ام:آيندگان به تكرارِ اشتباهات ما نخواهند پرداخت به اين شرط كه امروز ، ما – اكنونيان ـ رو در رو با تاريخ، گذشته و حال را از چنگ تفسيرهاى انحصارى يا ايدئولوژيك آزاد كنيم.براى داشتنِ فردائى روشن و مشترك، امروز بايد تاريخى ملّى و مشترك داشته باشيم.

در متن حاضر بخشی از مقدّمۀ بلندِ«روزنامک» و نیز برخی پرسش ها و پاسخها -برای رعایت اختصار- حذف شده اند.  ع.م             

طرح از کافه لیبرال

داستایوسکی می‌گوید:

-«قدمی تازه برداشتن
کلامی تازه گفتن
این است آنچه که عوام از آن می‌هراسند».

  علی میرفطروس با حضوری چهل ساله در فضای روشنفکری ایران، کوشیده تا در حدِ توان خود، رسالت روشنفکرانه‌اش را در ارتقای آگاهی و انتقال تجربیّات تاریخیِ گذشتگان ایفاء کند.از نشریۀ دانشجوئیِ « سهند» (تبریز، بهار ۱۳۴۹) و کتاب معروفِ «حلّاج» (تهران، اردیبهشت ۱۳۵۷)… تا آخرین کتاب او «دکتر محمّد مصدّق؛ آسیب‌شناسی یک شکست» (کانادا، ۲۰۰۸)، میرفطروس – اساساً – در هیأت یک نویسنده و محقّقِ «متفاوت»جلوه می‌کند. او در تحقیقات اخیرش به دنبال ناگفته‌هائی است که با جوهرِ تحقیق (یعنی حقیقت‌گوئی) بخوانَد. میرفطروس با استناد به سخن تولستوى معتقد است:« ما باید از چیزهائى سخن بگوئیم كه همه مى‌دانند ولى هر كس را شهامت گفتنِ آن نیست». این امر در جامعه‌ای که از «قدّیس» تا «ابلیس» راهی نیست، بی‌تردید،شجاعت فراوانی را طلب می‌کند و چه بسا گوینده را با انتقادات فراوان و عموماً جعل‌آمیز روبرو  می سازد.به‌گفتۀ استاد صدرالدین الهی:

-«شـجاعت و از روبرو به گذشـته نگاه کردن،نعمتی‌سـت که نصیب هرکس نمی‌شود.میرفطروس از آن شـجاعت به سـرحدِّ کمال برخوردارسـت و این، آن نایافته گوهری‌سـت که باید گردن‌آویزِ همۀ متفکران امروز و فردای ما باشد. برداشـتنِ این صدا در برهوت ایمان‌های نئولیبرالی،نیازمند جُرئتی منصوروار است.امید آن است که این صدای تنها، طنینی جهان‌تاب پیدا کند،زبانِ آتشینش درگیرد و او  چون شـمع به تنهایی نسـوزد و آب نشـود»…

ویژگی دیگری که سلوکِ فرهنگی میرفطروس را ممتاز می‌کند،گوشه‌گیری یا انزوای آگاهانۀ وی است.گوئی که او در«خلوت اُنس» به آینده می‌نگرد و هنوز این شعرِ نیما را از مقدّمۀ کوتاه کتاب«حلّاج»(اردیبهشت 1357)زمزمه می‌کند:

-«صبح وقتی که هوا روشن شد

همه کس خواهند دانست و بجا خواهند آوَرد مرا

که در این پهنه‌ور آب

به چه ره رفتم و از بهرِ چه‌ام بود عذاب؟»

روزنامک

ما و تاریخِ عَصَبی و عصبانی!

روزنامک: از کتاب «ملاحظاتی در تاریخ ایران»(۱۹۸۸) تا کتاب‌های اخیر، بیش از ۲۰ سال، دو مفهوم، محورِ اساسی دیدگاه شما دربارۀ تاریخ اجتماعی ایران است: یکی مفهوم «عصَبیّت» و دیگری موضوعِ «هجوم ایلات و حکومت درازمدت قبایل مختلف در ایران».می‌خواهم از مفهوم «عصَبیّت» آغاز کنیم؛ شما در بخشی از کتاب اخیرتان نوشته‌اید:«ما میراث‌خوارِ یک تاریخ عَصَبی و عصبانی هستیم و حال و آینده را فدای این عَصَبیّتِ ویران‌ساز می کنیم. تاریخ ایران بازتاب این عصبیّت ها و عصبانیّت‌هاست»…می‌خواهم بدانم که این «عصَبیّت» چیست؟ و چه  نقشی در تحولات سیاسی- اجتماعی ایران داشته است؟

– مفهوم «عصَبیّت» از ابن‌خلدون، متفکّر بزرگ تونسی در قرن ۱۴ میلادی است که زنده یاد دکتر امیرحسین آریانپور او را «پیشاهنگ جامعه‌شناسی» نامیده است. ابن‌خلدون،«عصَبیّت» را منشاءِ دولت‌ها یا قدرت‌های قبیله‌ای می‌داند، قدرت‌هایی که ریشه در بادیه‌ نشینی دارند و ضمن ستیز با مظاهر شهر و شهر- نشینی،از طریق تهاجم و تاراج روزگار می‌گذرانند و به قول ابوالفضل بیهقی: «بیابان، ایشان را پدر و مادر است،چنان‌که ما را شهرها…».

  به نظر ابن ‌خلدون: «عصَبیّت» باعث پیدایش نوعی همبستگی و خویشاوندی در قبیله می‌شود و با نوعی «هم‌پیمانی» و «ولاء»، موجب بندگی و اطاعت مردم از رئیس قبیله – به عنوان سلطان یا خدایگان- می‌گردد.در نتیجه،«فرد» و «حقوق فردی» در قبیله(جمع) مستحیل یا مُضمحل می‌شود.

یکی از ویژگی‌های ذاتیِ عصَبیّت این است که باعث تمرکز قدرت در دست یک  فرمانروای خودکامه و مطلق‌العنان  می‌شود،در اینجا،دیگر نه عقل  و نه عدالت  اهمیّتی ندارند بلکه حفظ و حراست از قدرت فرمانروای خودکامه و مطلق‌العنان امری مرکزی یا محوری به شمار می‌رود.نگاهى به «سیاست‌نامه»ى خواجه نظام‌الملک و «سلوک‌الملوک» روزبهان شیرازى نشان مى‌دهد که در طول تاریخ ایران،مردم(و حتّى وزرا، اشراف و بازرگانان) جزوِ رعایاى سلطان(یا رئیس قبیله) بوده‌اندکه هیچ«حقّ»ى،جز وظیفه و تکلیف در اطاعت از اوامرِ سلطان نداشته‌اند  چراکه به قول ابن‌خلدون و «خواجه نظام‌ الملک»:«رعیّت، رمه، و پادشاه، شبانِ رعیّت است .این امر،به تدریج، فرهنگِ«شبان ـ رمگى» را در جامعۀ ایران تقویت و تثبیت کرد (اصطلاح «شبان ـ رمگى»از زنده یاد محمد مختارى است).
در تاریخ معاصر، چنین جامعه‌ای خود را به شکل«جامعۀ توده‌ وار»نشان می‌دهد، جامعه‌ای که به خاطر فقدان طبقات اجتماعی و نبودِ احزاب سیاسیِ واقعی و ریشه‌دار، رهبران سیاسی با ایدئولوژى‌ها و آرمان‌های وهم‌آمیز(چه دینی و چه لنینی)به عنوانِ «پدرِ ملّت» یا «پیشوا»، جاى «رئیس قبیله» را می‌گیرند و «کیشِ شخصیت»در ستایش از «پیشوا» یا «رهبرِ فرهمند» (Charismatique)، جایگزین اطاعت از فرمانروای قبیله می‌شود.نتیجه اینکه،«فردِ مستقل» به «عنصرى سازمانى» و «طبقات» به «تودۀ بی‌شکل» و «ملّت» به «اُمّت» تنزّل می‌یابد و…
با این توضیحات،اگر بدانیم که بیش از ۱۰۰۰ سال از تاریخ ۱۴۰۰سالۀ ایران بعد از اسلام، در هجوم‌ها و حملات قبایل بیابانگرد و استیلای حکومت‌های ایلی و قبیله‌ای گذشته است،آنگاه می‌توانیم مفهوم «عصَبیّت»را برای تبیین تاریخ سیاسی – اجتماعی ایران به کار گیریم.به نظر من تاریخ اجتماعى ایران را نمى‌توان فهمید مگر اینکه ابتدا نقش ویرانگرِ هجوم‌های قبایل متعدّد و استیلای  ۱۰۰۰ سالۀ آنها بر ایران  فهم و درک شود. جامعۀ‌ ما این هجوم‌ها را تا آغاز قرن بیستم (یعنی تا پایان حکومت  قاجارها) تجربه کرده است.تنها از دوران رضاشاه «سیستمِ ایلی- قبیله‌ای»در ایران تَرَک برداشت و ما وارد دوران نوینی شدیم.

بر این اساس می بینیم که در دستگاه رضا شاهی از رجال برجستۀ دوران قاجار مانند مستوفی المملک، مشیرالدوله و…خبری نیست، چرا؟ برای اینکه این دولتمردان متعلّق به زمان و زمانۀ دیگری بودند و شاید با روحِ تجدّد گرائی رضا شاه همراه و همگام نبودند،همانطور که برخی از آنان مخالف ساختن راه آهن و کشف حجاب بودند.

امتناع تفکّر؟یا انقطاع تفکّر؟

روزنامک: دربارۀ علل عقب‌ماندگی جامعۀ ایران،دیدگاه‌های گوناگونی ابراز شده است،مثلاً دکتر سید جواد طباطبایی در کتاب «دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران» می‌گوید:«آغاز دورۀ انحطاط ایران با اوج زوالِ اندیشه همزمان بود…» و بنابراین او چنین استباط می‌کند که «نقش عاملِ اندیشه در انحطاط ایران از دیگر عوامل،اساسی‌تر است»(صص ۴۱۱ و ۴۶۱)…از طرف دیگر،دکتر آرامش دوستدار،«دینخویی» را عامل انحطاط  و عقب‌ماندگی ما می‌داند در حالی که شما هجوم قبایل و استمرارِ درازمدت حکومت‌های قبیله‌ای در ایران را عُمده می‌کنید. می‌خواهم بپرسم که در بُعد سیاسی- فرهنگی،تأثیر این حملات و حکومت‌های ایلی چه بود؟

– فکر می‌کنم کتاب دکتر جواد طباطبایی مهم‌ترین و جدّی‌ترین کتاب در بارۀ علل انحطاط ایران است(هر چند که طباطبایی-فروتنانه- آن را «دیباچه ای» بر نظریّۀ انحطاط ایران می‌داند). طباطبایی،هرچند که گاه به نتایج شوم حملات قبایل چادرنشین به ایران اشاره می‌کند و مثلاً هجوم تُرکان سلجوقی را «خُسوف فکر و فلسفه در ایران» می‌داند، ولی در نهایت، انحطاط اندیشۀ سیاسی را عامل اصلی عقب‌ماندگی‌های جامعۀ ایران تلقّی می‌کند،در حالی که دکتر آرامش دوستدار،مسألۀ«دینخویی»را عامل اصلی انحطاط و عقب ‌ماندگی ما می‌داند. دکتر دوستدار بی‌آنکه به علل تاریخی یا عوامل اجتماعیِ استمرار «دینخویی»در تاریخ ایران اشاره کند،تا آنجا پیش می‌رود که گویی ایرانیان (برخلاف یونانیان) «از جنس دیگر»اند که تاریخ و فرهنگ ‌شان «با امتناع تفکر» آغاز می‌شود و لذا، ظرفیّت اندیشیدن و درک مسائل فلسفی را ندارند!…با این حال، هم طباطبایی و هم دوستدار،با عُمده کردن عاملِ فرهنگ ( اندیشۀ سیاسی و دینخویی ) نسبت به نتایج مرگبارِ حملات و هجوم‌های پی در پیِ قبایل بیابانگرد به ایران غفلت می‌کنند.به عبارت دیگر، هر دو آنان به جای عوامل، عوارض را مورد توجه قرار داده‌اند.با این مقدمه، باید بگویم:
۱-در بُعد سیاسی:

تکرار این حملات و حکومت‌های قبیله‌ای،باعث شد تا مفهوم دولت– به معنای اروپایی- هیچگاه در ایران شکل نگیرد.به همین جهت،اگر دولت در اروپا تبلور نوعی توافق و تفاهم عمومی یا قرارداد اجتماعی برای پایان دادن به هرج و مرج و جنگ داخلی بود و مظهر عقلانیّت و عدالت بشمار می‌رفت،در ایران – امّا -دولت،خود مظهر جنگ داخلی و باعث بروز هرج و مرج و ناامنی بود و در نتیجه، مظهر بی‌عدالتی بشمار می‌رفت.
۲-در بُعد اجتماعی:

 یکی از نتایج تداوم این گونه حکومت‌ها،رشد نیافتن مفهومِ  فرد، حقوق فردی و مفهوم شهروند آزاد و در نتیجه، استمرارِ اقتدارگرایی (چه سیاسی و چه دینی) بود، به همین جهت در تاریخ ایران تا دوران معاصر، اقتدارگرایی سیاسی در کنار اقتدارگرایی دینی به حیات خود ادامه داده و اندیشۀ اساسیِ دوران روشنگریِ کانت مبنی بر «گُسست از نابالغیِ خود خواستۀ انسان» هیچگاه در ایران امکان تحقّق نیافت.
۳-در بُعدِ فرهنگی:

 یکی از نتایج این حملات و حکومت‌های ایلی – قبیله‌ای، انقطاع در تاریخ و تاریخ‌نویسی در ایران و در نتیجه، انقطاع در آگاهی ملّی ایرانیان بود به طوری که با هر حمله و هُجومی، ما مجبور شدیم از صفر آغاز کنیم؛ بی‌هیچ خاطره‌ای از گذشته؛ بی‌هیج دورنمایی از آینده…در چنین شرایطی است که ابوریحان بیرونی دربارۀ نتایج حملۀ سردار عرب،قُتیبة بن مُسلم به بخارا، سمرقند و خوارزم – از مراکز مهم دانش و فرهنگ در قرن ۸ میلادی – می‌نویسد:

-«اخبار و اوضاعِ مردم خراسان و خوارزم، مخفی و مستور  ماند… و اهل خوارزم، اُمّی(بی‌سواد) ماندند و در مواردی که مورد نیاز آنان بود، تنها به محفوظات خود استناد کردند».

به همین جهت در ایران، ما فاقد «دوره‌بندی ‌های تاریخی» به سبک اروپا هستیم و آنچه امروزه به عنوان «قرون وسطی» یا «دورۀ رنسانس» می‌نامیم، بیشتر، مَجازی است و با دوره‌بندی‌های تاریخ اروپا، همخوانی ندارد. به عنوان مثال:عصر سامانیان(در قرن ۱0 میلادی) را «عصر طلایی» یا «دورۀ رنسانسِ علم و فلسفه و فرهنگ در ایران»می‌نامند.در این دوره، کوشش دانشمندان و فلاسفۀ برجسته‌ای مانند زکریای رازی،کوشیار گیلانی،ابوبکر کرَجَی، پور‌ سینا، فارابی،ابوریحان بیرونی،خوارزمی،ابوسلیمان سجستانی (سیستانی) ، فیروز طبیب زرتشتی و…باعث رواجِ علم، خِرَد‌گرایی، انسان‌گرایی و موجب رونق بحث‌های فلسفی شد. جالب اینکه مجالس بحث این فلاسفه و دانشوران چنان دوستانه ،آزاد و باز بود که پیروان ادیان یا آیین‌های دیگر (مانند مانویان،زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان)هم در آنها شرکت می‌کردند.

از طرف دیگر به همّت مورّخانی مانند بلعمی، طبری، ابن ‌مِسکویه، مسعودی، ابو حنیفۀ دینوری و… تاریخ‌ -نویسی عقلانی نیز رونق یافت، تاریخ‌نویسی‌ای که ضمن داشتن گرایش‌های ایران‌دوستانه(به ویژه در دینَوَری) پیدایش جهان و وقایع تاریخی را نه بر اساس باورهای دینی(تئولوژیک)بلکه – عموماً – بر اساس عقل  مورد توجه قرار داد.
در این دوره،جغرافیانویسان بزرگی مانند اصطخری، ابن مُسکویه و بیرونی کشف و شناخت جهان را مورد توجه قرار دادند،به طوری که بیرونی کتاب تحقیقِ ماللهِند (تحقیقی دربارۀ هندوستان) را نوشت و کتاب‌نویسی و کتابداری اهمیّت فراوان یافت،آنچنان که برخی مورّخان فهرست کتابخانۀ نوح سامانی را ده جلد نوشته ‌اند.این کتابخانه دارای انواع کتب فلسفی، ریاضیات، نجوم و غیره بود.
سامانیان، با بزرگداشت آیین‌های باستانیِ ایرانیان، باعث قوام حافظۀ تاریخی و رشد حسِّ ملّی در ایران شدند.تثبیت و تقویتِ زبان فارسی و ترویج آن به عنوان زبان ملّی و مشترکِ همۀ اقوام ایرانی، در این دوره، شکلِ آشکارتری به خود گرفت و دقیقاً در همین زمان است که نخستین شاهنامه – به عنوان سندِ هویّت ملّی و تاریخیِ ایرانیان – توسط دقیقی و سپس فردوسی توسی به نظم کشیده شد.
رشد شهرنشینی، نوعی زندگی عُرفی(جدا از شریعت و مذهب) را پدید آورد و شعرهای طرَبناک شاعرانی چون رودکی سمرقندی وابوشکور بلخی، رواج موسیقی، مجالس طرب و بزم و نشاط، نشانۀ حس شادی، شادخواری و لذّت‌جویی‌های توبه‌ناپذیر، و نمایندۀ علاقه به زندگیِ این جهانی(در مقابله با سُنّت عزاداری،مرثیه و زاری) بود.در همین زمان است که نخستین زنِ شاعر به نام رابعۀ بلخی (قُزداری) چهره می‌نماید.
عرفان ایرانی نیز در این دوره(مثلاً در شعرها و اندیشه‌های ابوسعید ابو الخیر) با تأکید بر یگانگیِ همۀ ادیان و مذاهب، مُبشّرِ مُدارا و یگانگیِ همۀ انسان‌ها بود؛ جدا از هر رنگ و مذهب و ملّت. (در اروپا چنین مدارا یا تعاملی را ما فقط در 5۰۰-6۰۰ سال بعد، یعنی در قرون ۱۵ و ۱۶ میلادی و در اندیشه‌های آراسموس  و اسپینوزا ملاحظه می‌کنیم).به عبارت دیگر، در عصر «رنسانس ایرانی»(قرن ۱۰ میلادی) جوامع اروپایی،در ظلمتِ قرون وسطی دست و پا می‌زدند و دانش ، خِرَد، فلسفه و فرهنگ، همه در خدمت کلیسا و یا به تعبیری «دربان کلیسا» بودند.
می‌خواهم بگویم که برخلاف نظرِ دکتر آرامش دوستدار، تاریخ ایران، چندان هم تاریخِ «امتناع تفکر» نبوده بلکه بیشتر، تاریخِ «انقطاع تفکر» بوده است… پُرسش اساسی این است که بعد از آن رنسانس،چرا ما به«دینخویی» و به این مذلّت تاریخی دچار شده‌ایم؟

ادامه دارد

https://mirfetros.com
[email protected]

محمدعلی موحّد چهرۀ برجستۀ علمی و فرهنگی ایران است. اهمیّت او در اتکا به دانش اندوزی و خدماتش در زمینه های گوناگون حقوقی و ادبی و پژوهش تاریخی به ویژه در زمینه سیاسی-حقوقی-اقتصادی و نفت است، که به بهای پشتکاری خستگی ناپذیر در پژوهش و نگارش برایش کسب احترام کرده است.

من در این مختصر، به مناسبت صدمین سالروز یک پیشینه پربار، به شرح زندگی ایشان و تحصیلات و جنبه های فرهنگی و ادبی و عرفانی و حتی حقوقی و خدمات و آثار ایشان نمی پردازم؛ زیرا دیگران بیشتر گفته اند و خواهند گفت؛ اما برای تحلیلی سیاسی و تاریخی درباره یکی، دو نکته درباره آثار ایشان، لازم است به آغاز کارشان به عنوان حقوق دانی جوان در شرکت نفت ایران و انگلیس و اینکه چگونه شاهد میدانی هیجانات ملی کردن نفت و خلع ید و سپس تعطیلی چهارساله صنعت نفت ایران و تحولات منجر به 28 مرداد و سقوط مصدق تا امضاشدن قراردادهای پیمانکاری استخراج و فراوری و صدور نفت میان شرکت ملی نفت ایران با کنسرسیوم و تحولات بعدی آن بوده اند، در همین حد که عرض شد اکتفا کنم. تاریخچه همراه با پژوهش و انعکاس وقایع آن مراحل در کتاب فاخر چهارجلدی «خواب آشفته نفت» ایشان آمده است. تحلیل من اندکی رنگ سیاسی دارد؛ زیرا نهضت ملی کردن نفت در تاریخ معاصر ایران اهمیتی استثنائی دارد. نقش دکتر مصدق در این جنبش که او را محبوب ترین نخست وزیر تاریخ ایران کرد، جای تردید ندارد و در کتاب جناب موحد منعکس است. در واقع اهمیت سیاسی این اتفاق از ملی کردن یک شرکت و توقع درآمد بیشتر از آن و جبران مافات بیشتر است، و پس از سال های طولانی تحقیر و شکست نظامی و سیاسی وحدت و حرمتی ملی پدید آورد که قضیه اقتصادی را تحت الشعاع قرار داد و در مواردی مشکل آفرین شد! اتفاقا اهمیت همین ماموریت و محبوبیت بار تاریخی سنگینی را بر دوش او گذاشته و انتظاراتی را فراهم آورده بود و فراهم کرده است که هنوز درباره آن بحث می شود. بخشی از مشکل رنگ حقوقی دعواست که مصدق از این دریچه به قضیه می نگریست. او حقوقی را برای کشورش قائل بود و بدون توجه به امکانات سیاسی و صنعتی خواهان دریافت کل حقوق ملی ادعایی بود و طرف مقابل، که خود را کاشف و عالم و سرمایه گذار به امید بهره برداری اقتصادی می دانست، بدون توجه به تغییر شرایط سیاسی زمان خواهان ادامه بهره بردن با همان شرایط قدیمی بود. در واقع هر دو طرف به ادعاهای خود از دیدگاه حقوق می نگریستند که همواره با ادعای حقوق طرف دیگر تقابل دارد. البته طرف انگلیسی به سیاست به اعتبار قدرت برای تقویت ادعای خود توجه داشت، و مصدق با توجه کمتر به امکانات انسانی و صنعتی کشور و بی توجه به مصلحت سیاسی و حتی اقتصادی، برای احقاق «حق» متکی به آن هیجان و محبوبیت عمومی بود. هیجان و محبوبیتی که نزد روشنفکران و طبقات بالای فرهنگی که اغلب حقوق بگیران فرهنگی و قضائی و اداری و دارای درک ملی بیشتری بودند، دوام بیشتری داشت، و نزد طبقاتی که تاب مقابله با سخت شدن شرایط اقتصادی را نداشتند، به گسست زودتر می انجامید. در چنین شرایطی رسیدن به تفاهم با طرف انگلیسی به بن بست حقوقی و سیاسی انجامید، و مصدق و یارانش با آن محبوبیت و هیجان ملی سیاست مقاومت را در لوای شعار «اقتصاد بدون نفت» و اتکا به قرضه ملی در پیش گرفتند. مانند شهر محاصره شده ای که از سویی با شعارهای مقاومت تا آخرین قطره خون غیرت ها را به امید یافتن راه نجات برمی انگیزد و از سویی اگر پشتوانه مقاومت فراهم نشود، به تسلیم پس از تخریب تن می دهد. همیشه کسانی هم هستند که امکانات را برآورد می کنند و توصیه به تعامل یا مصالحه پیش از تخریب و ویرانی می کنند. در تاریخ ایران، قرارداد گلستان پس از جنگ اول ایران و روس را می توان تا حدی مصالحه پیش از تخریب ویرانی و قرارداد ترکمانچای را تسلیم پس از تخریب نامید! در قضیه نفت اتفاقا حزب توده که به دستور شوروی که خواهان امتیاز نفت شمال ایران بود، با مصدق مخالف بود و پس از قیام 30 تیر حامی مصدق شد، طبق شعارهای مرسوم هرگونه تعامل یا مصالحه ای را سازشکاری می دانست، یا به عبارت دیگر خواهان مقاومت در تداوم محاصره بازنده شد. این مقاومت به شعارهای امروزی مقاومتی در برابر تحریم 40ساله شباهت دارد؛ بی آنکه به زیان های آن بیندیشد. محمدعلی موحد با دیدگاهی غیرجانبدارانه و منصفانه، اما با ظرافتی محافظه کارانه که دوست داران متعصب و مرید مصدق را نرنجاند، به این قضیه می پردازد؛ خصوصا که الزام به توافق درباره پرداخت غرامت منصفانه به پایان دادن به محاصره پیش از تخریب می انجامید. محمدعلی موحد در سخنرانی خود به مناسبت مراسمی که برای بزرگداشت او با برپایی روزی به نام او ترتیب داده بودند و در سایت تاریخ ایرانی مورخ 6 فروردین 1400 منعکس شده است، می گوید: «داستان ملی شدن صنعت نفت با ماجرای سرگذشت مصدق سخت در هم تنیده و مصدق به ویژه برای ایرانیان چهره ای اسطوره ای است و مانند بسیاری از مردان بزرگ دنیا هوادارانی به غایت متعصب دارد که برای او قدوسیتی در حد امام معصوم قائل اند؛ و نیز معاندان و مخالفانی دارد به همان حدت و شدت که او را به چشم سیاست مداری مغرض و محیل و ناکارآمد و خودبین می نگرند و لاجرم گزارش های هر دو گروه، مصروف برجسته تر کردن هنرهای مصدق یا پررنگ تر کردن کاستی های اوست و من شخصا کوشیده ام از این افراط و تفریط برکنار بمانم، در جلد دوم «خواب آشفته نفت» فصلی زیر عنوان کارنامه مصدق دارم که آن هم کارنامه مصدق است و نه کارنامه ملی شدن صنعت نفت».

این مختصر نشان از دیدگاه منصفانه و غیرجانبدارانه او در نوشتن «خواب آشفته نفت» و نیز در سایر سخنان و مقالات او دارد. موحد در بخش دیگر سخنرانی اش درباره مرحله بازگشایی پالایشگاه و صنعت نفت می گوید: «متعاقب کودتا کارشناسانی از شرکت های نفتی به ایران آمدند تا از تاسیسات نفتی دیدن کنند. می خواستند مطمئن شوند که همه چیز سر جای خودش هست و ماشین آلات دقیق و حساس این بزرگ ترین و پیشرفته ترین صنعت آن روز – که نفت بود – از نهیب تموجات در طول مدت تعطیلی و توقف فعالیت ها آسیب ندیده است.

آری همه چیز سر جای خودش بود؛ پاک و پاکیزه و همان نظم و ترتیب پیشین در پالایشگاه حکومت می کرد. آبادان دیگر آن آبادان سابق نبود. من کمی پیش از ملی شدن نفت به آبادان رفتم. احساسی را که از آبادان آن روز داشتم، در دیباچه دفتر اول «خواب آشفته نفت» آورده ام. آن آبادان با ملی شدن نفت به تاریخ سپرده شد. آن کمپانی جامع متمرکز که همه چیز را، از خانه و رستوران و شیر و پنیر و مهندس و بنا و شاعر و خطاط و کاریکاتوریست و روزنامه و مجله از خود داشت، رخت بربست و به جای آن کنسرسیومی نشست زیر لوای شرکت های آمریکایی و با رنگ و بوی کاملا متمایز و مدیریتی نوآیین آمد. فضای نفت عوض شد؛ شرکت های اقماری سر برآوردند؛ حالا دیگر بسیاری از کارها به پیمانکاران خارج از نفت ارجاع می شد که خواه و ناخواه سبب گسترش فناوری در خارج از محدوده نفت بود».

آقای محسن آزموده، روزنامه نگار باسابقه و فاضل در مقاله ای به مناسبت جلسه رونمایی از جلد چهارم «خواب آشفته نفت» که اتفاق اکنون صد سال از آن تاریخ می گذرد و با صد سالگی محمدعلی موحد هم مقارن شده است، در 4/11/93 با نقل از نوشته موحد آورده است: «قرن بیستم برای ما با امتیازنامه دارسی آغاز شد و حوادث و ماجراهای بعدی خواه ناخواه، مستقیم یا غیرمستقیم در دود و تف نفت و گاهی در آتش آن فروپیچید. سرنوشت ما هنوز سخت با نفت گره خورده است. وقتی من این کتاب را نوشتم نفت 140 دلار بود و امروز نفت افتاده پایین 50 دلار. این مسئله عرض بنده را ثابت می ‎کند. مسئله نفت هنوز برای ما مسئله است و ما هنوز در تقلای نفتیم. ببینید مملکتی با 140 دلار نفت بودجه تصویب می ‎کرد ولی حالا با زیر 50 دلار باید بودجه تصویب کند. غرضم از این کتاب این است که نسل جوان را به تامل وا داریم. جوان‎ های مملکت که فردای ایران در دستشان است، شما جوان‎ ها قدری در این باره تامل کنید. من در سرتاسر این کتاب کوشیدم از شعارزدگی برحذر باشم. شعارزدگی، ظاهرسازی ما را گرفتار کرده. با دهان پر باد حرف زدن، شعاردادن، لجن پراکنی، به یکدیگر پریدن، باید تمام شود. شعاردادن دردی از ما درمان نمی‎ کند، گرهی از کار ما باز نمی‎ کند. آقای [کاوه] بیات اشاره فرمودند ما تقریبا از 1319، یعنی از فردای جنگ بین‎ الملل اول با نفت سر و کار پیدا کردیم. تا 1319 اصلا چیزی به ما ندادند. در 1914 نخستین محموله نفت ایران به اروپا صادر شد، ولی آنها از همان اول بهانه‎ هایی گرفتند و نگه داشتند و پول به ما ندادند. پولی هم که می ‎گویم به نسبت حالا پولی نبود، هیچ بود. ما وقتی که نفت را ملی کردیم و همه عالم به هم خورد، 340 هزار بشکه تولید ایران بود، 22 سنت عایدی ما از هر بشکه بود. ما راجع به این ارقام صحبت می کنیم».

این بی طرفی حتی در توصیف منصفانه او از دوران رضاشاه دیده می شود که برخلاف مریدان مصدق، صرفا به دلیل تعصبات موروثی یا خانوادگی رضا شاه را تخطئه نمی کند و سفید و سیاه را از یکدیگر جدا می کند: «نفت مثل خط قرمزی است که سلطنت رضاشاه را به دو قسمت می کند؛ در قسمت اول آدم های درجه اول با رضاشاه کار می کنند. فوق العاده است در تاریخ ایران، اصلا سابقه نداشته. ببینید مستوفی الممالک نخست وزیر است. وقتی به تقی زاده پیشنهاد می کند که بیا استاندار خراسان بشو، با مستوفی الممالک مشورت می کند. هرچه می گفت قبول می کردند. آدم هایی که در آن دوره با او کار کردند، مخبرالسلطنه هدایت آدم بسیار با فهمی است، کتابش را بخوانید، این کتاب هفت تو دارد. ولی خودش را زده به نادانی. آدم ‎های درجه یک مثل داور، تیمورتاش. هیچ یک از رجال خارجی، از سیاست مداران خارجی، از دولتمردان خارجی کم نمی آورد، بسیار باهوش بود، براساس آنچه دیگران نوشتند می گویم. نصرت الدوله فیروز که آدمی است بی نظیر و درجه یک وزیر دارایی است. مثلثی که حکومت رضاشاه روی آن سه پایه قرار داشت عبارت بود از داور، تیمورتاش و نصرت الدوله فیروز. بعد از کار نفت، این آدم ها رفتند کنار و کار افتاد دست آدم های درجه دو و درجه سه. نمی دانم این چه سرنوشتی بوده…».

باری، چند روز پیش یکی از دوستان که نسبت به مرحوم مصدق تعصب دارد حتی برای توجیه اشتباه مهم ایشان که ردکردن اداره موقت صنعت نفت ایران با همان پرسنل و کارشناسان تحت نظارت و سرپرستی بانک جهانی بود، به بهانه اینکه آن پیشنهاد منوط به امضای موافقت ایران و انگلیس بود و بنابراین با قانون ملی کردن نفت ایران منافات داشت، آن پیشنهاد را نپذیرفتند! البته این بهانه مشاوران اغلب مهندس مرحوم مصدق بود، اما بدیهی است که آن نظارت و اداره موقت اتفاقا ملی شدن را به طور تلویحی پذیرفته بود، زیرا ضمن تقسیم بالمناصفه 40-40 سود که با نظارت بانک جهانی امکان تقلب و دزدی در آن هم نمی رفت، 20 درصد باقی مانده را هم در ید امانی بانک جهانی نگه می داشت تا پس از روشن شدن موضوع غرامت با توافق طرفین تقسیم شود.

یا در جای دیگر کسانی که ملی کردن را به معنی حاکمیت ملی و لزوم اداره امور توسط دولت ایران دانسته اند، نمی دانند که مصدق چون خودش از مشکلات پرسنلی و فنی برای ادامه کار آگاه بود، تقاضا داشت که پرسنل انگلیسی کارشان را ادامه دهند، اما زیر نظر شرکت ملی نفت ایران که مورد قبول انگلیس نبود. پس توافق به شرط مذاکره و روشن کردن تکلیف غرامت امکان پذیر بود! در جای دیگر ترس از تحمیل عدم النفع و غرامت های گزاف را بهانه مذاکره نکردن می دانند. در حالی که اولا، برای این گونه غرامت ها کارشناسان بین المللی وجود دارند و ثانیا، مرحوم فاطمی که در همان نخستین روز وزارت روابط ایران و انگلیس را به بهانه بیم از جاسوسی و خرابکاری قطع و باب مذاکره را مسدود کرده بود، در مقالاتش بر این عقیده بود که «انگلیسی ها آن قدر برده و خورده اند، غرامت هم می خواهند!». البته برای ما شادی آفرین بود اما به حل مسئله کمک نمی کرد.

سرانجام قرارداد پیمانکاری کنسرسیوم با وجود شرایط پس از تخریب، در بخش محدودشده ارضی قرارداد دارسی و توافق با پرداخت 25 میلیون پوند خسارت با اقساط بدون بهره 10 ساله و پس از سه سال استراحت یعنی از 1337 تا 1346 و با تقسیم 50-50 سود میان کارفرما (ایران) و پیمانکار (کنسرسیوم) برای اکتشاف و بهره برداری و بازرگانی به مدت 25 سال منعقد شد و در سال 1352، مصادف با جنگ 1973 اعراب و اسرائیل و نیاز به نفت ایران، به استثنای بخش بازاریابی و فروش، بخش های اکتشاف و بهره برداری (پالایش) هفت سال زودتر از پایان مهلت 25 ساله شامل کل تاسیسات به ایران و مدیریت ایرانی تحویل داده شد، اما هنوز بحث بر سر مضار 60 ساله بودن قرارداد قبلی و زیان های آن ادامه دارد.

منبع: روزنامه شرق/ سه شنبه 2 خرداد 1402/شماره ویژه صدمین سال تولد استاد محمدعلی موحد/ ص1و5

        https://www.magiran.com/article/4411499

* تجربۀ خونین سال های اخیر،شخصیّتِ حلاّج را از سایه سارِ اعصار بیرون کشیده و بازاندیشی در بارۀ زندگی، عقاید و قتل فجیعِ  وی را از اهمیّت تازه ای برخوردار کرده است.

* بعد از حملۀ تازیان،ایرانیان اگرچه در جغرافیای اسلام زیستند،امّا در جهان ایرانی(عصر ساسانی)نیز تنفّس کردند.آنهمه «ساقی‌نامه»ها و «رُباب نامه»ها متأثر از آئین‌های ایرانیِ پیش از اسلام اند که «روح اسلام» از آنها گریزان وُ بیزار است.

* عصر حلاّج  عصر شدیدترین منازعات فکرى و مجادلات مذهبى بود و آنهمه می توانست بر عقاید وی تأثیر داشته باشد.

***

در اردیبهشت ماه امسال،۴۵ سال از نخستین چاپ کتاب«حلّاج» می گذرد.این کتابِ کوچک،حاصل کارِ دانشجوی جوانی بود که کنجکاوی ، شور و شراره های دوران شباب را در شخصیّتِ شعله ورِ حلاّج آمیخته بود.

عدم بضاعت آن «دانشجوی جوان» در مراجعه به متون و منابع اساسى تر ، از جمله تحقیق لوئى ماسینیون و استفاده از برخی واژگان غیر دقیق،به خصلتِ محقّقانۀ كتاب آسیب رسانده بود،هم از این رو، «دانشجوی جوان»ضمن تأکید بر اینکه «هر کارِ فردی کمبود ها و ضعف های خود را دارد» کتابش را «فقط مقدّمه»ای در زندگی و عقاید حلّاج دانسته بود. (حلّاج،اردیبهشت۱۳۵۷،ص ۷).

«دانشجوی جوان» کوشیده بود تا شخصیّت حلاّج را بر بستر مجادلات فکریِ زمانش بررسی کند و طرحی نو از منحنی زندگی و عقاید حلاّج  ترسیم نماید. بنظر می رسد که این طرح اینک مقبولیّتِ بیشتری یافته است.

با گذشت ۴۵ سال،اینک کتاب حلاّج نیز به بلوغ و بلاغت رسیده و نگارش تازۀ کتاب شامل موضوعات تازه ای است که آن را از چاپ های گذشته  ممتاز و متمایز می کند.     

در این ۴۵ سال،کتاب حلاّج بارها- بطور مُجاز و غیرمُجاز- چاپ شده و می شود. استقبال از این کتابِ کوچک نشانۀ نوعی حقیقت جوئی است؛ حقیقتی مانند انسان گرائی، عدالت و دلیریِ اندیشه که به سان آرزوئی شریف می بایستی بربسترِ واقعیّتِ تلخ اجتماعی تحقّق یابد. کوشش کارگردان ایراندوست زنده یاد حبیب کاوش(در همراهی با احمد شاملو) و پیشنهاد هنرمند برجسته،بهروز وثوقی برای ساختن فیلمی از کتاب حلّاج. رواجِ حلاّج خوانی در ایران،  برنامۀ بانو آلما قوانلو و اجرای درخشان اپرای حلّاج نشانه هائی از این حقیقت جوئی است گوئی که پس از گذشت هزار سال هنوز نیز حلّاج -به سانِ مشعلی فروزان- ما را به سوی خود می خوانَد.هم از این رو است که این مقال را به پهلوان نوید افکاری، مجید رضا رهنورد و دیگر فرزندان آفتاب  تقدیم می کنم.    ع.م   

***

تصوّف و عرفان به سانِ«خانۀ اشباح»در انبوهی از افسانه ها و افسون ها مدفون است؛گوئی که «صوفیان چلّه نشین»در ریاضتی هستی سوز به کَندنِ گورِ خود مشغول اند و نه جامعه ای وجود دارد و نه زندگی اجتماعی. روایات برخی کتبِ صوفیّه نمایشگاهی از این «خانۀ اشباح» است چنانکه در بارۀ حلاّج گفته اند:

-« در شبانه روز هزار ركعت نماز كردى»و «دَلقى پوشیده داشت كه بیست سال [از تن] بیرون نكرده بود، روزى به سَتَم از وى بیرون كردند، در او شپش یافتند، یكى از آن، وزن كردند، نیم دانگ سنگ (= حدود نیم گرم) بود» و « گردِ او، عقربى دیدند كه مى گردید، قصدِ كشتن كردند، گفت: دست از وى بدارید كه ١٢ سال است ندیمِ مااست» [i].

از طرف دیگر،اینهمانی یا «همذات پنداری» (identify)عرفان و تصوف فهم این جریانِ فکری را دچار آشفتگی کرده است،درحالیکه عرفان ایرانی (mysticism) با تصوّف اسلامی (sufism)تفاوت دارد:

عرفان ایرانی با ویژگی هائی مانند رقص، سماع، نی، دَف، تساهل در فرایضِ شرعی، تأکید بر شاد زیستی و مفهوم عشق و حُسن(زیبائی) از تصوّف اسلامی متمایز می شود و در این راه،حتّی خدای عرفان هم با خدای مُنتقِم و قهّارِ اسلام تفاوت ماهوی دارد. تقابلِ مسجد و خانقاه و طریقت و شریعت» جلوۀ دیگری از این تفاوت یا تقابل است. اینکه، حلّاج، بایزید بسطامی، ابوسعید ابوالخیر، ابوالحسن خَرَقانی،شهاب الدین سُهروردی و عین القُضات همدانی را ادامه دهندگانِ« حکمت خُسروانی ایران باستان» دانسته اند ماهیّت ایرانی عرفان را برجسته می کند.ایرانی بودنِ عموم نظریّه پردازان«انسان کامل» و «انسان خدائی» مصداق دیگری از این مدّعا است.

منشاء پیدایش تصوّف و عرفان  بحثِ دراز دامنی است که پژوهشگران بسیاری به آن پرداخته اند،از این رو، به جای این بحثِ پایان ناپذیر شایسته است که بیشتر به جریان های متنوّع فکری در لوا و لفّافۀ عرفان توجه کنیم.در واقع، مشکلات و  پیچیدگی های سیرِ اندیشه پس از اسلام  موضوع بسیار مهمی است که توجّه به «قاب ها و نقاب های اندیشه» را ضروری می سازد تا ضمن درکِ شرایطِ طاقت سوزِ دگر اندیشان،عقایدِ پنهان در پسِ پُشتِ مفاهیم عرفانی استخراج گردد.[ii]

به عبارت دیگر، بعد ازحملۀ تازیان، ایرانیان اگرچه در جغرافیای اسلام زیستند امّا در جهان ایرانی (عصر ساسانی) نیز تنفّس کردند.چگونگیِ این «تنفّس» هندسۀ فکریِ ایرانیانِ پس ازاسلام را ترسیم می کند.عرفانِ ایرانی جلوه ای از این تنفّس فکری است. این آئین معنوی ضمن انتقال برخی باور های ایرانی پیش از اسلام، تأثیرات ژرفی بر فرهنگ، اخلاق و ادبیّات داشته و باعث پیدایش مکتب های متنوّعی شده است.حضور گستردۀ مفاهیمی مانند مُطرب،می،شراب، پیرمغان و خرابات در شعر و ادب ایران. وجود آئین هائی مانند رقص، سماع و ‌موسیقى در عرفان ایرانی. نوشیدنِ «قَدَح» (جامِ شراب) بهنگام تشرّف به آئین عیّاریِ عصر ساسانی و تغییر آن به نوشیدنِ«آب نمک» در مراسم عیّارانِ بعد از اسلام. وجودِ لباس چهل تکۀ دورۀ ساسانی وشباهت آن با مُرقّع ‌رنگینِ صوفیـان و اینکه برخی از بزرگان عرفان، «شاه»، «شاهنشاه» و «سلطان» نامیده  می شدند و نیز مراسمِ خرقه بخشیدنِ عارفان و شباهت آن با خلعت دادنِ عصرِ ساسانی و نیز وجود ده ها «تاجنامه» نشانۀ تداوم خاطرۀ شهریاریِ عصر ساسانی پس از اسلام است.به عبارت دیگر،آنهمه شادی و شادخواری. آنهمه«بزم نامه»ها و «رُباب نامه» ها و «ساقی‌ نامه»ها موضوعاتی هستند که «روح اسلام» از آنها گریزان و بیزار است.توجه کنیم که «حافظِ قرآن خوان» چقدر از سیاوش، مغان، پیرِ مغان، خرابات،جمشید، جامِ جم،کاووس، فریدون،کیخسرو ، باربد، نکیسا، مانی، مهر، خسرو،  شیرین ، آتشکده و زرتشت یاد کرده و چه مقدار مثلاً از محمّد و علی؟

سخن شاعران و عارفان ما، آنچنان آکنده از تفکرات غیرِ دینی و گاه ضد اسلامی است که یک مسلمان واقعی حتّی جرأت شنیدنِ آنرا ندارد:

ما گبرِ قدیمِ نامسلمانیم

نام آورِ کفر وُ ننگِ ایمانیم

کی باشد وُ کی که ناگهانی ما

این پرده زکارِ خویش بدرانیم

* *

ما مردِ کلیسیا وُ زُنّاریم

گبرِ کُهن یم وُ نام برداریم

با جملۀ مُفسدان به تصدیقیم

با جملۀ زاهدان به انکاریم

**

یکدست به مُصحَف(قرآن)ایم وُ یکدست به جام

گَه مردِ حلالیم وُ گَهی مردِ حرام

مائیم در این گنبدِ فیروزۀ خام

نه کافر مطلق، نه مسلمانِ تمام

**

پیاله بر کَفَنم بند! تا سحرگۀ حشر-

به می ز دل بَبَرم هولِ روز رستاخیز

**

مَهل! که روزِ وفاتم به خاک بسپارند

مرا به میکده بر!در خُمِ شراب انداز!

مرا به کشتیِ باده در افکند ای ساقی!

که گفته اند:نکوئی کن و در آب انداز!

در بحثِ «دهقانان؛حاملان و حافظانِ فرهنگ باستانی ایران» گفته ایم: اسارت بسیاری از دهقانان و نجیب زادگان ایرانی در حملۀ تازیان و انتقال آنان به مناطق عربستان عاملِ مهمی در انتشار باورها و آئین های عصرِ ساسانی در آن مناطق بود.فرزندان و بازماندگان این دهقانان پس از انقراض دولت بنی امیّه و استقرار حکومت عبّاسیان چنان جلوه و جلالی به دستگاه خلافت دادند که یادآورِ شکوه و شوکت دربار ساسانی بود بطوری که دربارۀ  وزیر مأمون عباسی ،فضل بن سهل سرخسی ،معروف به «مردِ شمشیر و قلم»(ذو الریاستین) گفته اند:

-«این مجوس زاده در سودای اِحیای سلطنت پادشاهان قدیم وکسرائیان است»[iii]

عصرِ إلحاد و منازعات فکری

حضور شعوبیّه و نفوذ وزیران، دبیران و کاتبان ایرانی در دستگاه خلافت باعث پیدایش فرقه هائی شد که برخی از آنها مخالفِ اسلام بودند.سُنّت بازمانده از دانشگاه جُندی شاپور (در اهواز )،«سورا»(در نزدیکی تیسفون)، «نصبین» (در کردستان) و بصره(که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آن رایج بود) [iv] به فضای فرهنگى غنای بیشتری بخشید.رواج آموزه های مانوی،نو افلاطونی،یهودی، مسیحی،بودائی و حضور شخصیّت های برجسته ای مانند ابن مقفّع و زکریای رازی،وجود جریانی مانند معتزله و پیدایش زنادقه به مباحثات تازه ای دامن زد که بر عرفان زمان حلّاج نیز تأثیر داشت چندانکه اختلاف شبلی و جُنید بغدادی با یزدانیار اُرموی و ابو مزاحم شیرازی و یا  متهم شدن ابوالحسین نوری و دیگران به الحاد و زندقه  می توانست متأثّر از آن نظرات و مناظرات باشد.یزدانیار نمایندۀ تفکر معنوی ایران قدیم و مؤسسِ«تصوّفِ ارومیّه» بود. [v]برخی پژوهشگران عرب تأکید می کنند که «لاقیدی نسبت به مبانی اسلام»، «شرابخواری» و«کامجوئی»در زندگی و آثار کسانی مانند بشّاربن بُرد، ابن مقفّع، ابونواس اهوازی،احمدبن اسحاق خارکی و اَبان لاحقی «بازتاب فرهنگ دورۀ ساسانی در دوران اسلامی است»[vi]

با توجه به حرام بودنِ حضور زنان در اسلام،نقش زنانِ چنگنواز  و خُنیاگر در عرفان ایرانی می تواند نشانۀ دیگری از تداوم آئین های دورۀ ساسانی در بعد از اسلام باشد، نمونۀ درخشان این زنان «طاووس خاتون» و «کنیزک مُطربه» است.[vii] فردوسی نیز می گوید:

زنِ چنگ زن، چنگ در برگرفت

نخستین خروشِ مُغان برگرفت

مراسم تشییع جنازۀ مُردگان با شادی و دَف و چنگ نیز می تواند بازتاب و بازماندۀ فرهنگ دوران ساسانی بشمار آید [viii] چنانکه حافظ نیز می گوید:

بر سرِ تُربتِ من بی می و مطرب منشین

تا به بویت ز لَحَد  رقص کنان برخیزم

بنابراین،عصرِ حلاّج (۲۴۴-۳۰۹هجری/۸۵۸-۹۲۱میلادی) عصر شدیدترین منازعات فکرى بود و آنهمه – با توجه به تبارِ زرتشتیِ حلّاج – می توانست بر عقاید وی تأثیر داشته باشد.لذا، هرگونه سخنی در بارۀ وی بدون در نظر داشتن آن منازعات و مجادلات، حلّاج را به شخصیّتی در «خانۀ اشباح» تنزّل خواهد داد. این دوره با جنبش های اجتماعیِ مهمّی مانند«شورش زنج» و «قیام قرمطیان» نیز همراه بود که می توانستند برای روحیّۀ جوان و جستجوگرِ حلّاج  جذّاب باشند.

حلاّج همچنین در عصر ابن راوندى زندگى مى كرد که از علماى مذهبى زمان بود و رسالاتش  مرجع بسیارى از مسلمانان (خصوصاً شیعیان) بشمار مى رفت.

راوندی ابتدا به فرقۀ معتزله پیوست و نمایندۀ معتزلیان خراسان شد و چندی بعد- در مصاحبت با مُلحدِ دیگری به نام ابو عیسی ورّاق- به الحاد گرائید چندانکه او را «اوج الحاد» و «یکی از ملاحدۀ بزرگ تاریخ اسلام» نامیده اند. راوندی در رسالات «التاج» و «الزمرّد» معجزات پیغمبران را «مخاریق» (شعبده و نیرنگ) دانسته و شدیداً به پیغمبر اسلام و قرآن تاخته است[ix].

راوندى صاحب ۱۱۴رساله و کتاب بود،امّا اینک اثری از آنها در دست نیست و لذا،آگاهی های ما بیشتر مبتنی بر روایات مخالفان راوندی است که برخی عقایدش را نقل و نقد کرده اند.او در سال ۳۰۱هجری‌ /۹۱۴ میلادی درگذشت که مقارن با سال دستگیری حلّاج است.

  در چنان فضائی از مجادلات فرهنگی و منازعات فکری طبیعی بود که حلاّج نیز از دایرۀ عقاید عرفانی خارج شود و با سرشتِ نوجوى خود به نوعى الحاد (heresie) رسیده باشد:

-«كافرم به دینِ خدا

كُفران

نزدِ من هنر بُوَد

و برِ مسلمانان، زشت»

***

تجربۀ خونین سال های اخیر،شخصیّتِ حلاّج را از سایه سارِ اعصار بیرون کشیده و بازاندیشی در بارۀ زندگی، عقاید و قتل فجیعِ  وی را از اهمیّت تازه ای برخوردار کرده است.در اين روزگار ناپايدار و دشوار كه عمر كوتاهِ ما چونان جويبارى به درياهاى آرامش مى پيوندد، امید است که انتشارِ متن تازۀ کتابِ حلّاج  پرتوِی تازه در شناخت این چهرۀ شگفتِ تاریخ ایران و اسلام بشمار آید و به قول فرزانۀ توس:«براین نامه،بر سال ها بگذرد…».

در همین باره:

حلّاج : دریچه ای بر باغِ بسیار درخت،آلما قوانلو

[i] – برای نمونه نگاه کنید به تذكرة الاولیاء، عطار نیشابوری، صص ۵۸۳-۵۸۶ و ۵۹۰؛ شرح التعرّف لمذهب التصوّف، مُستعملى بُخارى، ربع اول، ص ١٢٦

[ii] – این نکتۀ مهم باید مورد توجّۀ نویسندگانی باشد که با تأکید بر«دین خوئیِ ایرانیان» جدال خونین اصحاب فقه با اهل فکر و فلسفه را نادیده گرفته و یا آن ‌را تا حدِ«اختلاف داخلی برای حفظ اسلام»تنّزل داده اند!.

[iii] – نگاه کنیدبه:الوزراء و الکُتّاب، محمد بن عبدوس جَهْشِیاری‌ ، طبع الثانیه، قاهره، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۰‌م، صص‌۳۱۳و۳۱۷-۳۱۸؛ مقاتل‌الطالبین، ابوالفرج ‌اصفهانی، ج۱، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۷م، صص۴۵۴؛مقایسه کنید با سخنِ«مردآویج زیاری»در روایت ابن مُسکویه،ابوعلی،تجارب الاُمم، ج۵،ترجمۀ علینقی مُنزوی،تهران، ۱۳۷۶ ش،صص۴۱۲-۴۱۳ و ۴۲۰

[iv] – در این باره نگاه کنید به بحث درخشان استاد محمدی ملایری،تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، ج۱، صص۲۲-۲۷؛همان کتاب،ج۲(دلِ ایرانشهر)،بخش اوّل، صص۳۹۹-۴۱۶و۴۳۷-۴۵۱

[v] – در این باره نگاه کنید به مقالۀ«ابن یزدانیار اُرموی و منازعۀ او با مشایخ بغداد، نگاهی به دعواهای صوفیّه با یکدیگر»،نصرالله پور جوادی،نشریۀ معارف، شمارۀ ۳، آذر – اسفند ۱۳۷۷، ص۶۶ – ۹۱

[vi] – مثلاً نگاه کنیدبه تاریخ الأدب العربی فی العصر العباسی الاول، شوقی ضیف، قاهره، ۱۹۶۶، صص۶۵-۷۰، ۲۰۱-۲۲۰ و ۳۸۲.ما نمونه های درخشانی از آنرا در شخصیّت و عقاید بشّاربن بُرد،ابن مقفّع ،ابونواس اهوازی و دیگران نشان خواهیم داد.

[vii] – دربارۀ «طاووس خاتون» نگاه کنید به مَناقب العارفین، افلاکی،ج۱،به کوشش تحسین یازیجی، انتشارات انجمن تاریخ ترک، آنکارا، ۱۹۵۹م، صص۳۷۵-۳۷۶ برای حکایت «کنیزک مُطربه» نگاه کنید به اسرار التوحید، ابو سعید ابو الخیر، ج۱،انتشارات آگاه، تهران، ۱۳۶۷، مقدمۀ استاد شفیعی کدکنی، صص۱۰۸-۱۰۹

[viii] – نگاه کنیدبه: اسرار التوحید ،پیشین،ج۲،تعلیقات استاد شفیعی کدکنی،  صص ۶۲۸ و ۶۳۰

[ix] – در این باره نگاه کنید به مقالۀ درخشان پاول کراوس در کتاب«مِن تاریخ الالحاد فی الاسلام»، عبدالرحمن بدوی،طبع الثانیة،قاهره، ۱۹۹۳م، صص ۸۷-۲۱۹؛ همچنین نگاه کنید به مقالۀ ارزشمند استاد مهدی محقّق،بیست گفتار، دانشگاه تهران و موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل ، ۱۳۶۳، صص ۱۸۹-۲۱۰و ۲۱۱-۲۲۸؛محمد کاظم رحمتی،«ابن ریوندی و کتاب زمرّد»، فصلنامۀ هفت آسمان، شمارۀ ۳و۴، قم، پائیز و زمستان ۱۳۷۸، صص۱۹۷-۲۲۰

از راست به چپ: محمود صدیقی‌پور ، انوش عادلی و عزیز قاسم‌زاده

سه معلم زندانی به مناسبت روز جهانی کارگر و روز معلم، اعلام کردند که «توبیخ، تبعیض و زندان»، هرگونه «مسیر مطالبه‌گری» را مسدود نخواهد کرد.

محمود‌ صدیقی‌پور، انوش عادلی و عزیز‌ قاسم‌زاده سه معلم زندانی در بیانیه‌ای از بند میثاق زندان لاکان رشت  به مناسبت اول ماه می (روز جهانی کارگر) و ۱۲ اردیبهشت (روز معلم) اعلام داشتند که این روزها، «روزهای نمادین» برای «وحدت و همبستگی» کارگران و معلمان و «اصرار بر مطالبه‌گری کنونی» است.

در ادامه این بیانیه آمده است: ما معلمان زندانی همچنان بر «خواسته‌های صنفی و مطالبه‌گری معلمانه» خود تأکید می‌ورزبم و «ایمان راسخ داریم» برای تحقق «جهانی بهتر و ایرانی عادلانه»، تحقق این مطالبات «خیر عمومی» را به همراه خواهد داشت.

این سه معلم زندانی، اعضای «هیئت مدیره کانون صنفی فرهنگیان گیلان» هستند که بهمن‌ماه ۱۴۰۱ حکم «یکسال حبس تعزیری» آنها به اتهام «تبلیغ علیه نظام» توسط شعبه ۱۸ دادگاه تجدید نظر استان گیلان تایید و اجرایی شد.

این بیانیه مشترک از زندان لاکان رشت، تأکید دارد که «توبیخ، تبعیض و زندان»، هرگونه «مسیر مطالبه‌گری» را «مسدود نخواهد کرد» بلکه بر روند مطالبه‌گری برای رسیدن به خواسته‌های به حق و قانونی؛ «یاری بیشتر خواهد رسانید.»

بنا بر اعلام شورای هماهنگی تشکل های صنفی فرهنگیان، این سه معلم زندانی هنگام بازداشت در خردادماه ۱۴۰۱ مورد «ضرب و شتم» و «توهین» قرار گرفتند که هیچگاه به شکایت آنها از پلیس اطلاعات و امنیت جمهوری اسلامی در این رابطه، به سرانجامی نرسید.

از دفترِ بیداری ها و بیقراری ها

* محمد علی فروغی در یکی از تاریک ترین دوره های تاریخ معاصر ایران می گفت:« ملّت باید صدا داشته باشد!».

* سفر شاهزاده رضا پهلوی به اسرائیل و دیدارِ وی با دولتمردان آن کشور جلوه ای از یک فرصت سازی تاریخی در امرِ سیاست ورزیِ ملّی است.

طرح از:کافه لیبرال

ما نگفتیم در اوّل که نجوئیم نفاق؟

یا بر آن عهد نبودیم که سازیم وفاق؟

به کجا رفت پس آن عهد وُ چه شد آن میثاق؟

چه شد اکنون که شما را همه برگشت مذاق؟

كس نگوید ز شما خانۀ من در خطر است

ای وطن خواهان! زنهار! وطن در خطر است 

این شعرِ ملک الشعرای بهار در بحران سیاسی بعد از شکست انقلاب مشروطه خطاب به «یارانِ دیروز» ش سروده شده که  می تواند بیانگرِ حال و روزِ  امروزِ ما باشد.

مقالۀ هفتۀ پیشِ حاوی بیم ها و امیدهائی در بارۀ «منشور مَهسا» و «شش چهرۀ سیاسی-هنری» بود. همبستگیِ این چهره ها  امید تازه ای برای پایان دادن به «شبِ تاریک وطن» ایجاد کرده بود.

موضوع آلترناتیو لازمۀ پیروزیِ جنبش های مهم سیاسی-اجتماعی است و در کشوری مانند ایران – بخاطر موقعیّت استراتژیک خود در منطقه و جهان – این «ضرورت» اهمیّت بیشتری می یابد.اینکه زنده یاد محمد علی فروغی دریکی از تاریک ترین دوره های تاریخ معاصر ایران می گفت:«ملّت باید صدا داشته باشد!» اشاره به ضرورتِ همین امر بود.

در این میان،سفر شاهزاده رضا پهلوی به اسرائیل و دیدارِ وی با دولتمردان آن کشور جلوه ای از یک فرصت سازیِ تاریخی در امرِ سیاست ورزیِ ملّی است. اغراق آمیز نیست اگر بگوئیم که در منطقۀ خاورمیانۀ عَرَبی – اسلامی،اسرائیل تنها کشوری است که از نظر تاریخی و فرهنگی با ایران بسیار نزدیک است امّا خصلت ضد اسرائیلیِ-آمریکائیِ روشنفکران ما (چه دینی و چه لنینی) باعث شد تا این مشترکات تاریخی – فرهنگی نادیده بماند و لذا، در یک فرصت سوزی تاریخی و در فضائی از افسانه سازی و  افسون با ظهور خمینی و وقوع انقلاب اسلامی در درخشان ترین دورۀ تاریخ معاصر ایران، ما «مات» شده ایم؛ «آخرین شعر»م  روایت این ظهورِ زوال بود:

ـ « نه !

    این ،

منشورهای منتشرِ آفتاب نیست

کتیبۀ کهنۀ تاریکی ست ـ

که ترس وُ

         تازیانه وُ

             تسلیم را

             تفسیر می کند.

آوازهای سبزِ چکاوک نیست

این، زوزه های پوزۀ تازی ها ست

کز فصل های کتابسوزان

وز شهرهای تهاجم وُ تاراج

                       می آیند».

***

 در هیاهوی جنگ طلبی های محمود احمدی نژاد،انکار هولوکاست،تهدید به نابودی اسرائیل و خطر حملۀ نظامی به ایران در نامه ای به لیندسی گراهام (سناتور جمهوریخواه آمریکا) نوشته بودم:

جامعۀ کنونی ایران نه افغانستان است و نه عراق و فلسطین و لبنان،بلکه این جامعه -با یک نیروی عظیم ۷۰ درصدیِ جوان و پویا-ارتش آگاه و نیرومندی است که خواهان آزادی،صلح،رفاه و دموکراسی است.از این نظر – چنانکه مبارزات ستایش انگیز و بدور از خشونت سال های اخیر نشان داده – جامعۀ مدنی ایران قابل مقایسه با هیچیک از کشورهای خاورمیانه نیست. بنابراین: می توان و باید این «ارتش آگاه و نیرومند جامعۀ مدنی» را به حساب آورد و بر آن تکیه کرد.به عبارت دیگر، دولتمردان آمریکا[و اسرائیل] باید بدانندکه مشکل منطقه و جهان، پایگاه های اتمی ایران نیست،بلکه مشکل اساسیِ منطقه و جهان،رژیم  جمهوری اسلامی است که با سوء استفاده از درآمدهای سرشارِ نفت،در فلسطین،لبنان،عراق،افغانستان و…ایدئولوژی کینه وُ نفرت وُ مرگ منتشر می کند و در تدارکِ «هولوکاست دوم» است و لذا، هرگونه حمله به تأسیسات مردمى و زیرساخت هاى صنعتى و نفتى ایران،موجب نفرت و کینۀ دیرپاى ایرانیان خواهد شد… با خیزشِ مردم ایران و سرنگونیِ این رژیم بدست آنان است که می توان شاهد استقرار آرامش و صلح و ثبات در منطقه و جهان بود…

برخی واکنش ها به این نامه مصداق شعر احمد شاملو بود:

هر گاو-گند چاله دهانی

آتشفشانِ روشنِ خشمی شد.

***

 جنبش«زن،زندگی،آزادی» با حدود ۶۰۰ جانباخته از«زیباترین فرزندان آفتاب» توانسته حقّانیّت و مشروعیّت خود را در سطح ملّی و بین المللی تثبیت کند. اینک بر عُهدۀ رهبران سیاسی و روشنفکران ایران است تا به دور از تنزّه طلبی های سیاسی-ایدئولوژیک به وظایف خود برای رسیدن به یک همآوازی ملّی (آلترناتیو) عمل کنند.

سپهر سیاسی ایران نیازمندِ کسانی است که با شجاعت اخلاقی از «تابو» های رایج بگذرند و چشم اندازهای تازه ای به سوی آینده بگشایند.مواضع سیاسی شاهزاده رضا پهلوی و سفر شجاعانه اش به اسرائیل بشارت دهندۀ این آینده است.

https://mirfetros.com
[email protected]

از دفترِ بیداری ها و بیقراری ها

* جنبشِ«زن ،زندگی،آزادی» را می توان یک انقلاب نامید که در  مَدنیّت و مُدرنیّتِ خود به جنگِ باورهای قرون وسطائیِ رژیم ( از جمله حجابِ اجباری ) رفته است.

*هدفِ نخست تلاش های«چند چهرۀ سیاسی-هنری» رساندن صدای آزادیخواهانه و حق طلبانۀ مردم ایران به گوش جهانیان بود که تاکنون بسیار  موفّق و امیدآفرین بوده است.

* دکتر یرواند آبراهامیان جنبش «زن، زندگی، آزادی» را «شورش» نامیده در حالیکه می دانیم شورش ، اقدامی ناگهانی،محلّی و فاقد هدف برای تغییر نهادهای اجتماعی و سیاسی است.

رویدادهای چند ماهۀ اخیر حدود ۴۰ سال جامعۀ ایران را به پیش برده و سپهر سیاسی آن را عمیقاً دگرگون کرده است.از این نظر، جنبشِ«زن ،زندگی،آزادی» را می توان یک انقلاب نامید که در  مدنیّت و مدرنیّت خود به جنگِ باورهای قرون وسطائیِ رژیم( از جمله حجاب اجباری) رفته است.این انقلاب تداوم شعارها و خواست های جنبش مشروطیّت است که در قصیدۀ غرّایِ « یا مرگ یا تجدّدِ» ملک الشعرای بهار تجلّی یافته بود:

ایران کهن شده است سراپای

درمانش جز به تازه شدن نیست

ویرانه‌ای ست کشور ایران

ویرانه را بها وُ ثمن نیست

هرسو سپه کَشند وُ رعیّت

ایمن به‌ دشت وُ کوه وُ دَمَن نیست

کشور تباه گشت وُ وزیران

گویی زبان شان به دهن نیست

حُکّامِ نابکار ز هر سوی

غارت کنند وُ جای سخن نیست

یا مرگ یا تجدد وُ اصلاح

راهی جز این ‌دو  پیشِ وطن نیست

  چند ماه پیش در مقالۀ ضرورت تشکیل «کمیتۀ نجات ملّی» شعارِ«زن، زندگی، آزادی» را چکیدۀ همۀ آرزوهائی نامیدم که در مَسلخِ رژیمی مرگ اندیش قربانی شده اند… اعتراضات اخیر فصل درخشانی در مبارزات آزادیخواهانۀ مردم ایران است و آنرا از تمام خیزش های پیشین ممتاز می کند و لذا، مسئولیّت های تازه ای برعهدۀ رهبران سیاسی و روشنفکران ایران قرار می دهد تا در این شرایط مرگ و زندگی راهی معقول،ممکن و مناسب برای پیروزیِ مبارزات مردم ارائه کنند».

براین اساس،انتشار «منشور مهسا» و همّتِ چند چهرۀ سیاسی-هنری گامی فرخنده در اعتلای جنبش «زن،زندگی،آزادی» بود.هدفِ نخستِ تلاش های این چهره ها رساندنِ صدای آزادیخواهانه و حق طلبانۀ مردم ایران به گوش جهانیان بود که تاکنون بسیار  موفّق و امیدآفرین بوده است.

 از این گذشته،هر نسلی نمادها، رهبران و روشنفکران خود را دارد. خصلتِ مدرن و جوانِ جنبش مهسا باعث شد تا در تشکّلِ چند چهرۀ سیاسی-هنری  از حضورِ «پیرانِ کارکُشته»  خبری نباشد، هر چند که در مراحل بعدی،حضور این«پیرانِ کارکُشته»و «متخصّصان خبره» مُسلّم است. 

با توجه به ناکامی دیرپای احزاب و سازمان های سیاسی ایران در تدوین منشوری ملّی و میهنی،پرهیز از«ائتلاف با احزاب سیاسی» نقطۀ قوّتِ دیگرِ این تشکّل بود.با اینهمه،منشور مهسا (مانند هر منشور دیگری) خالی از کمبود و نارسائی نیست (از جمله کمرنگ بودن مفهوم ملّت ایران،  پرچم سه رنگ و تمامیّت ارضی ایران).امید است که با شفّافیّتِ بیشتر ،«منشور مَهسا»از گزند ابهام ها و اتهام ها محفوظ بماند.شرایط بسیار حسّاسِ ایران  همۀ ما را متعهّد می کند که «مخالفت»ها را تا حدِّ «دشمنی» بالا نبریم.   

***

دربارۀ جنبشِ«زن، زندگی،آزادی » بحث های متعدّدی صورت گرفته ولی سخنان دکتر آبراهامیان در این باره بسیار قابل «تأّمل» است.

یرواند آبراهامیان پژوهشگری است که هنوز در فضای «دوران جنگ سرد» نَفَس می کشد و تحلیل های وی هنوز آغشته به گرایش های ضدامپریالیستی و تعلّقات سیاسی-ایدئولوژیک است.در «نقدی بر«کودتا»ی دکتر آبراهامیان » به برخی از این«تعلّقات» اشاره کرده ام.گفتگوی اخیرِ وی با سایت «یورو نیوز» نمونۀ تازه ای از این «تعلّقات» است:

آبراهامیان جنبش «زن، زندگی، ازادی » را «شورش» نامیده است در حالیکه می دانیم شورش ، حرکتی ناگهانی،زود گذر و فاقد هدف و آینده نگری برای تغییر نهادهای اجتماعی و سیاسی است.از این گذشته،شورش ها – اساساً – محلی، محدود و  منطقه ای هستند در حالیکه جنبش «زن، زندگی، آزادی » از کردستان تا تهران و از تبریز تا زاهدان گسترش یافته و تقریباً سراسرِ ایران را فراگرفته است.

آبراهامیان جنبش«زن، زندگی، آزادی» را تداوم انقلاب ۱۳۵۷ دانسته است، در حالیکه انقلاب ۵۷  انقلابی ارتجاعی و ایدئولوژیک(چه دینی و چه لنینی) بود که مفاهیم مدرنی مانند زن، زندگی، آزادی در آن جایی نداشت.لذا – در مقام مقایسه – جنبش «زن،زندگی،آزادی» به آرمان های جنبش مشروطیّت نزدیک است.

 جلوۀ دیگری از «تعلّقاتِ دوران جنگ سرد» ارزیابی آبراهامیان از شرایط انقلاب ۵۷ و شرایط انقلابی حاضر در جمهوری اسلامی است.او معتقد است که شرایط کنونی در ایران با روندهایی که به فروپاشی رژیم محمد رضا شاه انجامید، قابل مقایسه نیست چرا که:

-« شاه در ۲۸ مرداد مجبور شد از نیروهای خارجی برای ادامۀ حکومت خود استفاده کند و در نتیجه، دیگر نمی‌توانست از مشروعیّت سخن بگوید و لذا، در انقلاب ۵۷ هیچ مشروعیّتی برای رژیم شاه باقی نمانده بود».

اینکه آبراهامیان هنوز در ۲۸ مرداد ۳۲«متوقّف» است و دچار نوعی«تعطیلی تاریخ» شده  مایۀ عبرت است امّا نگارنده در «چند مقاله» از انقلاب ۵۷ و علل و عوامل سقوط رژیم شاه سخن گفته و خوشحال است که امروزه با انتشار اسناد تازه، ماهیّت مشکوک این«انقلاب»روشن تر می شود. با اینهمه، گفتنی است که طبق نظر کارشناسان: در سال ۵۷ فقط ۱۰تا ۱۲ ٪ ازمردم در انقلاب شرکت داشتند!

از این گذشته،چشم بستن بر تحوّلات عظیم اجتماعی، اقتصادی، صنعتی ، فرهنگی و هنری ایران از ۲۸ مرداد۳۲ تا بهمن ماه ۵۷ و یا تقلیل آزادی های آن دوران به آزادی های سیاسی  منصفانه نیست( خصوصاً آزادی و حقوق زنان و سهیم کردنِ کارگران در سودِ کارخانه ها).

 دکتر آبراهامیان در بارۀ انقلاب«زن،زندگی،آزادی»نتیجه می گیرد:

-« هنوز بین ۱۵ تا ۲۰ درصد جامعه از رژیم حمایت می‌کنند و رژیمِ جمهوری اسلامی هنوز بین ۱۵ تا ۲۰ ٪ مشروعیّت دارد»و لذا،«ما هیچ نشانه‌ای مبنی بر اینکه رژیم[جمهوری اسلامی]به سمتِ فروپاشی برود ، نداریم ».

با آن تعلّقات سیاسی-ایدئولوژیک آبراهامیان معتقد است:

-«حضور شاهزادۀ جوان به عنوان رهبر،باعث تضعیف اعتراضات و تقویت رژیم خواهد شد،چرا که مردم خواهند پرسید اعتبار دموکراتیک و سکولار او از کجا آمده؟…».

کاش مورّخِ مشهورِ ما شعارها و صداهای «مردم» و خصوصاً نسل بیدار و بینای امروز را می شنید که در اتحادی نانوشته فریاد می زنند:رضا شاه! روحت شاد!» و یا: «ولیعهد کجائی!؟به دادِ ما بیائی!».

در بارۀ «استبدادِ سیاسیِ دوران رضا شاه و محمد رضا شاه» باید گفت که یک جامعۀ دموکراتیک حاصل همکاری و تعاملِ حاکمان و حکومت شوندگان (خصوصاً رهبران سیاسی و روشنفکران) است.لذا، پرسیدنی است که در دورانِ پُر آشوبِ رضاشاه و محمدرضاشاه رهبران سیاسی و روشنفکرانی مانند دکتر آبراهامیان – خود – چقدر آزاده و دموکرات بودند؟.از این گذشته،اگر بپذیریم که دموکراسی محصول یک جامعۀ صنعتی و پیشرفته است آیا ساختار روستائی و عقب ماندۀ جامعۀ ایران در آن دوران تا چه حد ظرفیّت استقرار دموکراسی را داشت؟.در پاسخ به این پرسش ها  گفته ام:

– استقرار آزادی، دموکراسی و جامعۀ مدنی، نیازمند مقدّمات و زمینـه هـائی بود کـه فقـدان هر یـک از آنهـا،دستیـابی بـه آزادی و دموکراسـی را غیـرممکن یـا بسـیار دشـوار مـی سـاخت. اینکـه در تمامـت دوران مشروطیـّت ( و از جمله زمان دکتر مصدّق) مشروطه خواهان ما به استبداد گرویدند، آزادیخواهان ما آزادی دیگران را پایمال کردند و حامیان و مدّعیـان حکومت قانون، بی قـانونی هـا نمودنـد، ناشـی از ایـن کمبودهـا و دشواری ها است.

***

۳۵ سال پیش (۱۹۸۸) ضمن مقایسۀ تطبیقیِ توتالیتاریسم (فاشیسم، نازیسم و استالینیسم ) با اسلامِ سیاسی نوشته ام:

هم حکومت اسلامی و  هم حکومت های توتالیتر به خود حق می دهند که در کلیۀ شئون زندگی مردم، دخالت کرده و حتّی قلمرو زندگی خصوصی افراد را مورد تعدّی، تجاوز و تفتیش قرار دهند.از طرف دیگر،ضدیّت با آزادی را می توان جوهر نظام های توتالیتر و اسلامی دانست زیرا استقرار فاشیسم،نازیسم، استالینیسم و نظام اسلامی ممکن نیست مگر وقتی که از نقیض شان (یعنی آزادی) اثری نمانده باشد. این ضدیّت، معطوف به آزادی زنان نیز هست …

سرکوب وحشیانۀ زنان، تحمیل حجاب اجباری ، مسموم سازیِ شیمیائیِ دخترانِ دانش آموز  و… تجلّی عینیِ توتالیتاریسم و فاشیسم در جمهوری اسلامی ایران است.

در همین باره:

«ائتلافِ احزاب» نه! ،فقط چند چهرۀ سیاسی-هنری!

https://mail.yahoo.com/d/folders/1/messages/20964/AHmoGEhpapQAZCbXuAn-mHEkkYU:2?.lang=fr-FR&guce_referrer=aHR0cHM6Ly93d3cuZ29vZ2xlLmNvbS8&guce_referrer_sig=AQAAAFI1p4N4MDbbpNg7Ic9b3pj7NqpK1B1xlhCTd0zOoZ3nyM8QE_MfSU9C0PyNY5tcHb2Vq0UTpolTPqFwj_coCiZSHSciBzU1HnawuOgJ2fok6JOe0dLM_dSoipJr_2zwEm6MrE3NRaghE2ZUIuLuxmYkwqWMPu_dsayxVqWcVQ6G&fullscreen=1

اشاره:

  سُنّت دیرینه چنین است که مدّت ها پس از فوت شخص یا شخصیّتی به اشتباهات و عملکردهای نادرست وی پرداخته می شود.با اعتقاد به این سنّتِ پسندیده  یادداشتِ زیر با تأخیری چند ماهه انتشار می یابد. ع.م

از دفترِ بیداری ها و بیقراری ها

دوشنبه ۲۵ مهر ۱۴۰۱

حدیثِ نیک وُ بدِ ما  نوشته خواهد شد

زمانه را قلم  وُ دفتری وُ دیوانی است

  مقالۀ آقای مسعود عزیزپور،پژوهشگر مسائل فرهنگی در سایت بی بی سی موجب نوشتن این یادداشت است. در جسجوگرِ «گوگل» متأسفانه نام و نشانی از این«پژوهشگر مسائل فرهنگی» نیست! ولی مقالۀ وی در بارۀ مرحوم محمد امینی شامل ادعاهای بی پایه و اغراق آمیزی است که در زیر به مواردی از آنها اشاره می کنم:

نویسندۀ مقاله، مرحوم امینی را «پژوهشگری بی‌باک در نقدِ تیرگی‌های گذشته» دانسته است،در حالیکه کارنامۀ سیاسی آقای امینی این«بی باکی در نقد تیرگی های گذشته» را  انکار می کند.برای نمونه:مرحوم محمّد امینی -به عنوان یکی از رهبران برجستۀ سازمان کمونیستی احیا- هیچگاه به نقش خود در هجوم چماقداران آن سازمان به محمدرضا شاه به هنگام ورود به کاخ سفید  نپرداخته است.به روایت دکتر امیر اصلان افشار که خود همراه شاه و شاهد و ناظرِ ماجرا بود:این هجوم خونین در مطبوعات و رسانه های آمریکا بازتاب فراوانی داشت و نقطۀ عطفی در تحوّلات منجر به قدرت گیری خمینی و انقلاب اسلامی بود و سیاست های دولت کارتر علیه شاه را نشان  می داد.سنای آمریکا در نوامبر 1977 ضمن اعتراض به نحوۀ انجامِ این تظاهراتِ خشونت بار، دولت کارتر را متهم کرد که عَمداً و آگاهانه از تظاهراتِ خشونت بارِ مخالفان  جلوگیری نکرد تا  شاه را در افکارِ عمومی  ضعیف و متزلزل جلوه دهد.

دکتر فریدون مجلسی -نویسندۀ سرشناس و دیپلمات برجسته در سفارت ایران در آمریکا -نیز یاد آور می شود:

-«در سال 1350 در سفارت ایران در واشنگتن کنسول بودم. امور کنسولی را (که خدماتش غیر سیاسی و مربوط به امور شخصی ایرانیان است) به طبقۀ زیرین با درِ جداگانه از ورودی سفارت منتقل کرده بودند و بر خلاف امروز دستیابی،بدون کنترل و کاملاً آزاد بود.روزی جوانی مست وارد دفترم شد. نگاهی مغرورانه انداخت و با اشاره به عکس شاه که به دیوار نصب بود با دشنام گفت: «عکسِ این….را پایین بیاورید!»… و سپس  شعارها و دشنام های دیگری داد و با همان غرورِ قهرمانانه رفت که شاید برای رفقایش تعریف کند و از آن شجاعت به خودش ببالد!. لابد در خانه تعریف کرده بود زیرا فردای آن روز مرحوم نصرت الله امینی،برای استمالت به دیدارم آمد. شاید فکر می کرد من گزارشی از ماوقع بدهم و موجب درد سرِ جوانِ مست شود! به او گفتم:من مطمئناً اهمیّتی به این ماجرا نمی دهم امّا فراموش هم نخواهم کرد…».

دکتر احمد شایگان(پسرِ دکتر علی شایگان و مسئول سازمان های جبهۀ ملّی در آمریکا)در بارۀ فعّالیّت های مرحوم امینی در آن دوران می گوید:

-«اين، جريانی بود كه به رهبری فردی به‌نام محمد امينی-پسر همان[نصرت الله] امينی ، شهردار دكتر مصدّق –هدايت می شد. اين‌ها در قسمت‌های مركزی آمريكا كه اعضاي كنفدراسيون كم‌تر بودند، رشد كردند و البته هيچ‌گاه نتوانستند در هيأت دبيران كنفدراسيون حضور داشته باشند يا نقشی  تعيين‌كننده داشته باشند.اين افراد متأسفانه اين سياست غلط را داشتند که  درگيری های فيزيكی ايجاد می كردند».

آقای امینی در ردِّ این شواهد مدّعی شد: در زمان حادثۀ خونین محوطۀ کاخ سفید به اتّفاق همسرش در بلژیک بوده و نقشی در آن ماجرا نداشته که «اسنادِ آن موجود است».

با وجود تقاضای من و برخی دوستان،متأسفانه آقای امینی سندی از آن «اسنادِ موجود» ارائه نکرد!

موضوع دیگری که باید به آن اشاره کنم سوء استفادۀ آقای امینی از  بی حالی و بیماریِ مُهلکِ شاد روان حسین مُهری بود. مُهری پس از تعطیلیِ «رادیو صدای ایران»(در لوس آنجلس)دچار بحران مالیِ شدیدی شد و بیماریِ وی نیز تشدید گردید. محمد امینی با سوء استفاده از آن شرایط دشوار،باکمک های مالی و تدارکاتی به حسین مُهری ، برنامۀ«برگی از تاریخ» را در تلویزیون اندیشه اجرا کرد که سرشار از تحریف و دروغ و تخریب بود گوئی که امینی این بار،میکروفون را با چماق عوضی گرفته بود![i]   

نویسندۀ مقالۀ بی بی سی مدّعی است:

-«در آستانۀ انقلاب بهمن ۱۳۵۷ [محمد امینی] با همان شور جوانی و جوشش انقلابی به میهن برگشت و یک چند با فعالیت‌های تبلیغاتی برای پیشبرد ایده‌ های چپ‌روانه تلاش کرد؛ امّا، چنانکه خود به روشنی بیان کرده است«با رشد جنبش روحانیّتِ مبارز به رهبری آیت‌الله خمینی او به درستیِ راهِ شاپور بختیار  پی برد و پایداری دلیرانۀ او در برابر ارتجاع دینی را بهترین راه برای جلوگیری از اعتلای روحانیت سُنّت گرایِ بی‌اعتنا به دموکراسی و حقوق بشر تشخیص داد».

با توجه به محدودۀ زمانیِ فعالیت‌های محمّد امینی پس از بازگشت به ایران «برای پیشبرد ایده‌های چپ‌روانه»(در سال ۱۳۵۷) و استقرار دولت دکتر شاهپور بختیار (۱۵ دی تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷) هیچ سندی مبنی بر دفاع آقای امینی از«پایداری دلیرانۀ شاهپور بختیار در برابر ارتجاع دینی» وجود ندارد بلکه-آنچنانکه نویسندۀ مقاله نیز نوشته-این موضوع را «محمد امینی خود بیان کرده است».بنابراین،بنظر می رسد که مرحوم امینی با طرح اینگونه ادعاهای واهی در اواخر عُمر کوشیده بود تا«کارنامۀ موجّه»ای برای خود دست و پا کند!،خزیدن به زیرِ سایۀ نام و شخصیّت دکتر محمد مصدّق نیز شاید به همین خاطر بود.