*مشخّصۀ جنبش بابک خُرّمدین،خصیصۀ فرا قومی و فرا منطقه ای آن بود چندانکه اقوام دیگر-خصوصاً کُردها -و خُرّمدینان شهرهای گرگان، اصفهان،فارس، لُرستان،همدان، ری و خراسان در آن شرکت داشتند.

اشاره:

«نگاه منشوری»^[1]به جنبش های اجتماعی در ایران رنگ ها و چشم اندازهای متنوّعی در برابرِ ما قرار می دهد و پژوهشگرِان کنجکاو  را متعهّد می کند تا ضمن درک شرایط دشوار سیاسی-مذهبی در ایرانِ بعد ازاسلام  ، بر« قاب ها و نقاب های اندیشه در تاریخ ایران» عنایت بیشتری نمایند.

چنانکه گفته شد: طرحِ اوّلیّۀ این پژوهش در سال ۱۳۵۷ و به دنبال انتشارِ آخرین شعر صورت گرفته بود ولی متن اصلی آن در سال‌ ۱۳۵۹ و در سایۀ داس ها و هراس ها  قلمی شد؛گوئی که در نبردِ بابکانِ زمانه با خلیفگانِ ظالم  شخصیّت بابک خُرّمدین روحِ زمانۀ ما بود.

بنابراین،پژوهش حاضر محصول کوشش های نگارنده در دوره های مختلف است که ضمن نگاهی نو به جنبش بابک خُرّمدین،منابعِ و مآخذ تازه ای به آن افزوده شده است؛برخی ناهماهنگی های احتمالیِ در این باره ناشی از همین «دوره های مختلف» است.  ع.م 

طرح از:کافه لیبرال

«یک روز شاهی بِه از ۴۰ سال بردگی است.

مهم نیست که زنده بمانم یا بمیرم،

هر جا که باشم یا از من یاد شود، من آنجا پادشاهم.»

(آخرین سخن بابک خُرّمدین به پسرش)[2]

در حالیکه تذکره ها و تاریخ های محلّی مانند تاریخ بخارا(نَرشَخی)،تاریخ بیهق (ابن فُندُق)،تاریخ طبرستان(ابن اسفندیار) ، تاریخ سیستان(مؤلّف ناشناس) و تاریخ نیشابور (ابو عبدالله حاکم نیشابوری) اطلاعات دست اوّلی از حوادث و رویدادهای آن مناطق در سدۀ سوم/ نهم به دست می دهند،متأسفانه فقدان  چنین تذکره و تاریخی در آذربایجان بررسی جنبش خُرّمدینان را دشوار می کند.

از سال ۱۶۲/ ۷۷۹ قیام ‏های متعدّدی در گوشه و کنار ایران روی داد که به خُرّمیّه ، مُحمّره (سرخ جامگان) و سُرخ عَلَمان شناخته می شدند[3]. اوج این جنبش ها به رهبری«بابک خُرّمدین» در سال۲۰۱/۸۱۷ روی داد؛ جنبشی که حدود بیست و دو  سال با ارتش عظیم عبّاسیان مبارزه کرد.

نخستین اشاره به شورش خّرّمدینان آذربایجان در یادداشت‏ های دیونیسیوس (Dionysius) راهب‏ مسیحی است که در حوالی ۱۹۵-۲۱۹ / ۸۱۰-۸۳۴چندبار از بغداد و دیگر شهرها دیدار و با مأمون عباسی نیز ملاقات کرده است. دیونیسیوس برای نخستین بار از شورش جاویدان بن شهرک (رهبر خرّمدینان آذربایجان) خبر داده و به عقاید او  و قیام بابک اشاره کرده است.شورش جاویدان در سال ۱۹۸/ ۸۱۴ به دست حسن بن سهل سرکوب شد^[4] وارتان تاریخ نویس ارمنی نیز از این شورش یاد کرده است.[5]

مقدسی بشّاری به سال ۳۷۵/۹۸۵ضمن معرّفی شهرها و روستاهای‏ آذربایجان در بخش«مذهب ‏های‏ روستایی» از خُرّمدینان یاد کرده است^[6].به نظر می ‏رسد که این تقسیم ‏بندی بر مبنای سکونت بیشترِ خرّمدینان در دهات و روستاها بوده است. یعقوبی و مسعودی نیز از زندگی فرقه ‏های مختلف خُرّمدینان در روستاهای اصفهان، آذربایجان،ری، خراسان و گرگان خبر داده ‏اند^[7].

جنبش خُرّمدینان به رهبری بابک خُرّمدین محصول‏ بی‏ ثباتی های سیاسی ، کشاکش ‏های درونی دستگاهِ خلافت و نیز حاصل شورش ‏هایی بود که حکومت عباسیان را  تضعیف کرده بودند آنچنانکه در برخی شهرها و ولایات (مانند قُم و مصر) خلیفه را خلع کرده بودند[8] .قحطی و خشکسالی سال ۲۰۱/ ۸۱۶ عامل دیگری برای طغیان و سرکشی خُرّمدینان بود.[9]

مشخّصۀ جنبش بابک خُرّمدین ،خصیصۀ فرا قومی و فرا منطقه ای آن بود چندانکه اقوام دیگر-خصوصاً کُردها -و خُرّمدینان شهرهای گرگان، اصفهان، فارس،لُرستان،همدان، ری و خراسان در آن شرکت داشتند. همین تنوّع قومی و پراکندگی جغرافیائی، باعث پایائی و پایداری بیست و دو سالۀ این جنبش بود.

سازماندهی و تشکیلات

علت دیگر این پایائی و پایداری شاید وجود نوعی همآهنگی در میان خُرّمدینان نواحی مختلف بود. برخی روایت ها نشان دهندۀ وجود نوعی سازماندهی و تشکیلات است،از جمله خواجه نظام الملک در قیام هماهنگ خُرمدینانِ نواحی جِبال(آذربایجان،کرمانشاه، ری ،همدان،فارس،کاشان، اصفهان، و…) می نویسد:

-«چون سال ۲۱۸/ ۸۳۳ در آمد،دیگر باره خُرّمدینانِ پارس و سپاهان[اصفهان] و جملۀ کوهستان (جِبال) و آذربایجان خروج کردند…و همه به یک شب  وعده نهاده بودند و بر همۀ شهرها و ولایت ها به تدبیر بابک،راست آنشب خروج کردند و عاملانِ شهرها را بکُشتند…»^[10]

با اینهمه در بارۀ تشکیلات خُرّمدینان سندی در دست نیست.این فقدان اسناد شاید ناشی از شرایط دشوارِ جنگ وُ گریز های روزمرّه بوده است و گرنه چنان جنبشِ گسترده ای چگونه می توانست فاقد دفتر و دیوان باشد ؟.آیا این اسناد و مدارک -چنانکه خواهیم دید-در حملۀ سپاهیان عبّاسی و آتش زدن قصرها و خزائنِ قلعۀ بابک از بین رفته اند؟

بازگشت به شهرِ بابک:«بَذّ»

چنانکه گفته ایم:با وجود جستجوهای بسیار، نگارنده نتوانسته ریشۀ واژۀ «بَذّ» را پیدا کند.زنده یاد احمد کسروی نیز – که به جغرافیای تاریخی و ریشه یابی اسامی شهرها توجۀ بسیار داشته- به این واژه نپرداخته است.به نظر می رسد که «بَذّ» واژه ای پارسی بوده و کلماتی مانند«مِیْ بَذ»(ساقی) یا «می +مذ= میمند»(صاحبِ شراب)می تواند روشنگر این بحث باشند.[11] «بذّ» شاید به معنای غَلَبه کردن و پیشی گرفتن بود[12] و شاید برگرفته از واژۀ «باژ» بود که در اوستا به این معنا آمده است:«نیایش کوتاه که آهسته و زیرِلب زمزمه شود»^[13].با توجه به آنچه که در بارۀ «تعریب» گفته ایم و با توجه به اینکه در باورِ خُرّمدینان،«بَذّ» مکانی مقدّس و محل ظهور مُنجی ای بشمار می رفت که حکومت را از اعراب گرفته و به ایرانیان باز می گرداند[14]شاید واژۀ «باژ» و تغییر یا تعریبِ آن به«بذّ» به حقیقت نزدیک تر باشد. در برخی منابع از «بَذّ» به عنوان «جاودانیّه» نام برده شده[15].یعقوبی نیز دربارۀ اهالی شهرهای آذربایجان تأکید می کند که آنان «مردمی بهم آمیخته اند از عجم های آذریّه و جاودانیّه»[16] که شاید نشانۀ کثرت خُرّمدینان جاودانیّه در آذربایجان بود.

با وجود مقالۀ ارزشمند سیف الله کامبخش فرد[17] چگونگی زندگی اجتماعی در قلعۀ بابک هنوز مورد توجۀ پژوهشگران قرار نگرفته است.این قلعه با «دژ»های رایجِ آن زمان تفاوت اساسی داشت زیرا که «دژ»ها سنگری دفاعی و نظامی بودندکه گنجایش تنها چندین نفر را داشتند در حالیکه قلعۀ بابک از دو -سه طبقه ساخته شده بود و دارای گذرها،بازارها،محله‌ها و بناهای مسکونی بود که مقاومت های دراز مدّت را در برابر سپاهیان دشمن  میسّر می ساخت. شاید از این رو است که برخی مورّخان از قلعۀ بابک به عنوان «مدینه»یا «شهر» یاد کرده اند.[18] طبری ،ابن اثیر و ابن اعثم کوفی از کمین نهادن سپاهیان عبّاسی برای «۶۰۰ مرد [خُرّمی]در درون قلعۀ بذّ»یاد کرده اند[19] که نشان دهندۀ گنجایش و ظرفیّت قلعۀ بابک است[20].

ابن خُردادبِه که در دستگاه خلافت مقام مهمی در امور شهرهای غرب ایران داشت و در این مقام پس از سقوط قلعۀ بابک از «بذ» دیدار کرده،در شعری از وسعت و عظمتِ برباد رفتۀ قلعۀ بابک- «همانند باغِ إرَم»- یاد کرده است[21]. برخی مورّخان نیز به «چهار قصر و خیابان های بذَّ و میدانِ آن» اشاره نموده اند.[22]

به روایت مورّخین:«افشین بگفت تا قصر ها را ویران کنند…و سه روز این کار را بکرد تا خزینه ها و قصرهای بابک را بسوخت… و خانه و قصری نگذاشت مگر آن را بسوخت و ویران کرد».[23]

مأمون عبّاسی که از درون یک جنگ قدرت با برادرش امین به حکومت رسیده بود نتوانست به بحران های سیاسی-اجتماعی موجود پایان دهد و لذا،جانشین اش -معتصم -میراثخوارِ همۀ این بحران ها بود. قدرت گیری قیام خُرّمدینانِ آذربایجان و گسترش آن به دیگر شهرهای ایران مهم ترین بحران خلافت بشمار می رفت و لذا مأمون در وصیّت خود به جانشین اش -مُعتصم -تأکید کرد:

-«با خُرّمدینان مصمّم و قاطع و دلیرانه نبرد کن و از مال و سلاح و سپاهیان سوار و پیاده در این باب کمک گیر.اگر مدّت [قیامِ]شان به درازا کشید،خود به جنگ با آنان آماده شو!» [24]

کسوف فکر و فلسفه

از این هنگام سه تحوّل اساسی در ساختارِ قدرت سیاسی عبّاسیان پدید آمد:

۱-هر قدر که قدرت سیاسی-اجتماعی خلافت دچار ضعف و زوال می شد،خلفا با افزودن کلمۀ«الله»به پایان نام شان کوشیدند تا بر ماهیّت الهی قدرت شان تأکید کنند.براین اساس،از خلافت معتصم بالله تا زمان آخرین خلیفۀ عبّاسی (مستعصم بالله) نام«الله»به پایانِ نام خلفا افزوده شد.

۲-با قدرت گیری سرداران تُرک در حکومت مُعتصم بالله (۲۱۸-۲۲۷/۸۳۳- ۸۴۲) از حضور و نفوذ وزیران کاردان ایرانی و عرب کاسته شد.

۳– استیلای غلامان تُرک در دستگاه خلافت و تعصّب و قِشریّت مذهبی باعث زوال فکر و فلسفه شد چندانکه متوکّل عباسی در سال‌های ۲۳۲-۲۴۷ / ۸۴۷- ۸۶۱ بابِ اجتهاد را بست و علمای مذهبی و فلاسفه را به تقلید از احادیث اسلامی مجبور ساخت.با ویران کردن معابد«اهل ذِمّه»(یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان) و تحمیل لباس ها و علامت های مشخّص به آنان دورانی از تفتیش عقاید و سرکوب اقلیّت های دینی آغاز شد. متوکّل فرمان داد تا «اهل ذِمّه فوطه (لُنگ) های عسلی بپوشند و … بر درهای خانه های خود،چوب هائی قرار دهند که پیکرِ شیاطین در آنها باشد»^[25]  

کسوف فکر و فلسفه در عصر ترکان غزنوی و سلجوقی تداوم همین دوران بود^[26].

تیرِ آهِ سحرگاهان!

مُعتصم از مادری تُرک تبار بود و به خریدن و استخدام غلامان تُرک علاقۀ فراوان داشت.او با تقویتِ نظامی سرداران ترک کوشید تا قدرت سیاسی خود را تحکیم کند. تجاوز و تعرض این سرداران چنان بود که به روایت خواجه نظام الملک:

-«یکی از سرداران تُرک دست در چادرِ زنِ جوانی زده بود و او را به زور می کَشید و آن زن فریاد می کرد و می گفت:ای مسلمانان مرا فریاد رسید که من زنی اینکاره نیستم.دختر فلان کَسم و زنِ فلان مَردَم و خانه به فلان محلّه دارم و همه کس  سِتْر و صلاح مرا دانند و این تُرک مرا به مُکابره(زور)می برَد تا بر من فساد کند…و می گریست و هیچکس به فریاد آن زن نمی رسید که این تُرک ، محتشم و بزرگ بود و ده هزار سوار داشت و هیچکس با او سخن نمی توانست گفتن»[27]

اینگونه تجاوز ها باعث شورش مردم شد چندانکه:

 -«مردم بغداد که از اَعمال لشکریانِ تُرک به جان آمده بودند نزد معتصم رفتند و گفتند:ایا معتصم!از شهر ما بیرون رُو و گرنه با تو جنگ می کنیم.معتصم پرسید: چگونه با من جنگ می کنید؟.مردم گفتند:با تیرِ آهِ سحرگاهان!»[28]

 در چنان شرایطی«پیوسته غلامانِ تُرکِ خلیفه را یکی پس از دیگری در حومه های شهر  کُشته می یافتند»[29]و معتصم بالله مجبور شد تا پایتخت دیگری به نام«سامِرّا»[30]بسازد و با سرداران و سپاهیان تُرک اش از بغداد به آنجا کوچ کند چرا که او معتقد بود:«بیم دارم که حربیان- به یکبار- بانگ زنند و غلامانِ مرا بکُشند»[31].

ده خروار خَسَکِ آهنین!

ایتاخِ تُرک -سردار معروف و مطبخ سالارِ سابقِ معتصم‌- در روزگار خلافت‌ وی نقش مهمی در دستگاه خلافت داشت و به سان یک «جلّادِ والا مقام »،آمادۀ كینه‌كِشى‌ و انتقام‌گیری‌ از مخالفان خلیفه بود چندانکه برخی مورّخان ایتاخ‌ را «شمشیر انتقام‌ خلفاء»[سَیف النقمة لِلخُلفاء]نامیده‌اند[32]

در چنان شرایطی با توجه به ترس و وحشت سپاهیان عبّاسی که در مقابله با رزمندگان بابک «نیزه ها و سلاح های خویش را در راه می انداختند»[33] معتصم جعفر خیّاط و ایتاخِ تُرک را با سی میلیون درهم پول و ده خروار (حدود سه هزار کیلو)خَسَکِ آهنین(میخ چند پرَ) به کمک افشین بشتابد و در نامه ای به افشین نوشت:

-«به جنگ رَوُ! و مپندار که من و سپاه من از بابک بازگردیم و تا بابک زنده باشد دست از وی بداریم،و ترا جز آن،کار نیست و با ایتاخ ده خروار خَسَکِ آهنین فرستادم.چون لشکر  جائی فرود آیند،این خَسَک ها را در پیرامون لشکر پراکنده کن تا از شبیخون  ایمن باشی و خندق نباید کندن».

چون خبرِ آمدنِ ایتاخِ مطبخ سالار به بابک رسید بر معتصم افسوس خورد و گفت:«کارِ معتصم به جائی رسیده که درزی(خیّاط) و طبّاخ(آشپزِ) خود را به جنگ من فرستاده و دیگر کسی با او نیست».[34]

***

https://mirfetros.com
[email protected]

[1] – «نگاه منشوری» از استاد محمد رضا شفیعی کدکنی است: قلندریّه در تاریخ، پیشین، ص۱۳

[2] – طبری، پیشین، ج۱۳، ۵۸۴۶؛ ابن اثیر، پیشین، ج ۶، ص۳۱؛ ج۱۱، ص۱۰۷؛ سبط بن الجوزی، مرآت الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۱۴، ناشر الرسالة العالمیّه، ۱۴۳۴/۲۰۱۳، دمشق، ص۲۶۸

[3] -برای فهرستی از این شورش‌ها نگاه کنید به آذرنوش، آذرتاش، چالش میان فارسی و عربی، نشر نی، تهران، ۱۳۸۷، صص۶۶-۶۷، ۷۴ -۷۵ و ۸۱-۸۲. از دکتر تورج تابان که مرا از این مقاله آگاه کرده ، و نیز از دوست فرزانه ام دکتر مینا راد که این کتاب را تهیّه و در اختیارم گذاشته اند  صمیمانه سپاسگزارم.

[4] -Chronique de Michel le-syrien tome 3,pp.50-53,ed.et tr.par J.B.Chabot,Paris, 1905, pp.84,88-90,101

همچنین نگاه کنید به ژ.مارکورات،«یک کنفرانس علمی دربارۀ آذربایجان»، ترجمۀ رضازاده شفق،مجله ایرانشهر، شمارۀ ۷، برلین، مهرماه ۱۳۰۵، ص ۴۰۳-۴۰۴.

[5] – نفیسی، پیشین، ص۱۳۵

[6]– احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ترجمۀ علی‌نقی منزوی، انتشارات شرکت مؤلّفان و مترجمان، تهران، ۱۳۶۱، ج ۱، ص ۵۱؛ ج ۲، صص ۵۵۵-۵۶۱

[7] –  نگاه کنید به: یعقوبی، البُلدان، ص۵۰؛ مسعودی، پیشین، ج ۲، ص ۲۹۷

[8] -نگاه کنید به طبری، پیشین، ج۱۳، صص۵۷۳۳، ۵۷۴۰-۵۷۴۶، یعقوبی، پیشین، ج۲، صص۴۸۶-۴۸۸

[9]-یعقوبی، پیشین، ج ۲، ص ۴۶۱-۴۶۲؛ مقدسی، پیشین، مجلدات ۴-۶، ص۹۷۳

[10] -خواجه نظام الملک،پیشین،ص362.مقایسه کنید با روایت طبری، پیشین، ج13،ص5799؛مَقدِسی،پیشین،مجلدات 4-6،ص975؛ابن شاکر،عُیون التواریخ، تحقیق عفیف نایف حاطوم، دار الثقافه، بیروت،1416/1996،ص80

[11] – گفتنی است که استاد علینقی منزوی در ترجمۀ کتاب التقاسیم… در کنار نام «میمد»، واژۀ «میمند» را بکار برده است. نگاه کنید به، مقدسی، پیشین، ج۲، ص۵۵۵

[12] – لغتنامۀ دهخدا، ذیلِ باژ

[13] -نگاه کنید به پورداود، فرهنگ ایران باستان، بخش نخست، دانشگاه تهران، ۲۵۳۵، ص۶؛ اوستا، نگارش جلیل دوستخواه از گزارش استاد ابراهیم پور داود، چاپ چهارم، نشر مروارید، تهران، ۱۳۶۲، ص۱۲۲

[14] – نگاه کنید به: ابودلَف، سفرنامه، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمۀ ابوالفضل طباطبائی، انتشارات زوّار، تهران، ۱۳۵۴، صص۴۷؛ مَقدِسی، پیشین، مجلدات ۴-۶، صص۹۶۱-۹۶۲؛ مسعودی، پیشین، ج۲، ص۲۹۷، ابن ندیم، پیشین، ص۴۱۷

[15] – ابن خلدون، تاریخ، ج۳، دارالفکر، بیروت، ۱۴۲۱/۲۰۰۰، صص۳۱۹-۳۲۰؛ النویری، شهاب الدین، نهایة الارب فی فنون الادب، ج۲۲، تحقیق عبدالمجید ترحینی، دار الکتب العلمیة، بیروت، بی تاریخ، ص ۱۷۸؛ العیون الحدائق فی اخبار الحقایق، مجهول المؤلف، ج۳، چاپ دخویه، لیدن، بریل، ۱۸۷۱، چاپ افست بغداد، صص ۳۸۵ و ۴۳۷

[16] – یعقوبی، البُلدان، ص۴۷

[17] – مجلۀ بررسی‏های تاریخی، شماره ۴، انتشارات ستاد بزرگ ارتشتاران، تهران، ۱۳۴۵، صص ۱-۸؛ مجلۀ‏ هنر و مردم، شماره ۵۰، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، تهران، ۱۳۴۵، صص ۲-۶

[18]– از جمله نگاه کنید به ابن اثیر، پیشین، ج۶، صص ۱۱ و ۲۵؛ الذهبی، شمس الدین، تاریخ الاسلام، ج۱۶، تصحیح و تحقیق عمر عبد السلام تدمری، دار الکتاب العربی، بیروت، ۱۴۱۳ / ۱۹۹۳، صص ۸ و ۴۷۸؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الاُمَم، ج۱۱، ص۷۳؛ سبط بن الجوزی، پیشین، ج۱۴، صص۲۶۶، ۲۴۶، ۲۶۷ و ۲۶۹؛ ابن شاکر کتبی، پیشین، ص۵۸؛ نویری، پیشین، ج۲۲، ص۱۷۹

[19] -طبری، پیشین، ج۱۳، ص۵۸۴۳، ابن اعثم الکوفی، الفتوح، ج ۸، پیشین، ص۴۳۹؛ ابن اثیر، پیشین، ج۶، ص۳۱

[20] -استاد سعید نفیسی در روایتی اغراق آمیز از طبری[؟ ] نوشته است: برای جنگ با افشین «بابک با پنجاه هزار مرد از دژ [بذّ]بیرون آمد». نفیسی، پیشین، ص۱۰۲

[21] – المسالک و الممالک، طبع لیدن، بریل، ۱۸۸۹، ص ۱۱۹-۱۲۲؛ ترجمۀ حسین قره چانلو، صص۹۷و ۹۸

[22] – طبری، همان، ص۵۸۴۳، سبط ابن جوزی، پیشین، ج۱۴، ۲۶۸؛ ابن أعثم، پیشین، ج ۸، ص ۴۳۹

[23] – طبری، همان، ص۵۸۴۴؛ ابن اثیر، پیشین، ج ۶، ص۳۱؛ ابن خلدون، پیشین، ج۳، ص۳۲۶

[24] -طبری، ج۱۳، ص۵۷۷۳؛ ابن اثیر، پیشین، ج ۵، ص۵۷۸

[25] -مسعودی، مروج الذّهب، ج۲، ص۵۱۵؛ طبری، ج۱۴، ص ۶۰۴۶. برای آگاهی از«دردِ اهل ذِمّه» نگاه کنید به کتاب روشنگرِ یوسف شریفی،نشر شرکت کتاب، لوس آنجلس،۱۳۸۷/ ۲۰۰۹

[26] – در این باره نگاه کنید به: طباطبائی، جواد، زوال اندیشۀ سیاسی در ایران، انتشارات مینوی خرد، تهران، ۱۳۹۶

[27]– خواجه نظام الملک، پیشین، ص۶۴. مقایسه کنید با روایت ابن اثیر، پیشین، ج ۶، ص۱۵؛ هندوشاه نخجوانی، تجارب السّلف، تصحیح عبّاس اقبال، انتشارات طهوری، تهران، ۱۳۵۷، ص۱۷۶؛ النویری، پیشین، ج ۲۲، صص۲۴۶-۲۴۷

[28] -ابن شاکر کتبی، عُیون التواریخ، ص۲۹، مقایسه کنید با روایت ابن طقطقی، پیشین، ص۳۲۱؛ میرخواند، روضة الصفا، ج۳، به کوشش عباس پرویز، انتشارات مرکزى، تهران، ۱۳۳۳، صص۴۶۸-۴۶۹؛ هندوشاه، پیشین، ص۱۷۶

[29] -طبری، ج۱۳، ص۵۸۱۲

[30] -سامِرّا مخفّفِ «سُرِّ مَن رَأیٰ» یعنی: هر که آن را بیند مسرور شود.

[31] -طبری، پیشین، ج ۱۳، ص۵۸۱۱؛ بلاذُری، فتوح البُلدان، ص۲۹؛ الکامل، پیشین، ج۶، صص۱۵- ۱۶

[32] – صفدی‌، خلیل‌، الوافى‌ بالوفیات‌، ج۹، به ‌اعتنا‌ یوسف فان‌ اس‌، طبع الثالث، بیروت‌، ۱۴۱۱/۱۹۹۱، ص۴۱۸. در بارۀ سرانجام شومِ ایتاخِ تُرک نگاه کنید به طبری، ج۱۴، صص۶۰۱۶

[33] -طبری، ج۱۳، صص۵۸۲۲ و ۵۸۲۷

[34] – نفیسی، پیشین، ص۱۰۸. مقایسه کنید با ابن اثیر، پیشین، ج۶، ص۲۴؛ العیون الحدائق فی اخبار الحقایق، ج۳، ص۳۸۵

پاییز آمده ست که خود را ببارمت!

پاییز: نامِ دیگرِ «من دوست دارمت»

بر باد می دهم همۀ بودِ خویش را

یعنی تو را به دست خودت می سپارمت!

باران بشو! ببار به کاغذ، سخن بگو…

وقتی که در میان خودم می فشارمت

پایان تو رسیده گلِ کاغذیِ من

حتی اگر که خاک شوم تا بکارمت

اصرار می کنی که مرا زودتر بگو

گاهی چنان سریع که جا می گذارمت!

پاییز من! عزیزِ غم انگیزِ برگریز!

یک روز می رسم… و تو را می بهارمت!!!

جعفر پناهی و محمد رسول‌اف دو سینماگر زندانی در بیانیه مشترکی به جشنواره فیلم ونیز نوشتند: «ما فیلمساز هستیم. ما بخشی از سینمای مستقل ایران هستیم. برای ما زندگی کردن یعنی خلق کردن. ما آثاری خلق می‌کنیم که سفارشی نیستند. بنابراین، صاحبان قدرت ما را مجرم می‌بینند.»

بر اساس خبر «خانه هدایت»در برلین  صبح پنج‌شنبه، ۱۰ شهریور،  عباس معروفی، نویسندۀ برجسته و سردبیر ماهامۀ گردون در ۶۵ سالگی بر اثر سرطان درگذشت.

معروفی از شاگردان هوشنگ گلشیری و محمدعلی سپانلو بود که با انتشار رمان «سمفونی مردگان» (۱۳۶۸) به شهرت رسید.او همچنین در دهۀ شصت مجله ادبی «گردون» را منتشر کرد ولی به‌ خاطر رویکرد انتقادی اش به حکومت  بارها احضار و بازجویی شد تا  سرانجام مجبور به جلای وطن گردید و از طریق پاکستان راهی آلمان شد و پس از مدتی با حمایت «خانۀ هاینریش بل» «خانه هنر و ادبیات هدایت» را در برلین تأسیس کرد.

«سمفونی مردگان» مشهورترین رمان او  به زبان‌های  انگلیسی، آلمانی، عربی و ترکی  منتشر شده، رمان «سال بلوا»ی معروفی نیز (سال ۱۳۷۱) از رمان های برجستۀ ادبیّات داستانی معاصر ایران است.

 دیگر آثار داستانی  معروفی عبارت اند از: رمان‌های پیکر فرهاد (۱۳۸۱)، فریدون سه پسر داشت (۱۳۸۲)، ذوب‌شده (۱۳۸۸)، تماماً مخصوص (۱۳۸۹)، نام تمام مردگان یحیاست (۱۳۹۷) و مجموعه‌داستان‌های روبه‌روی آفتاب (۱۳۵۹)، آخرین نسل برتر (۱۳۶۵)، عطر یاس (۱۳۷۱)، دریاروندگان جزیره آبی‌تر (۱۳۸۲)، و شاهزادۀ برهنه (۱۳۹۷).

پیکارِ عبّاس معروفی با بیماری جانکاه سرطان،آخرین سمفونی نویسندۀ «سمفونی مردگان» بود.

در همین باره:

يادِ دوست،به ياد دکتر غفّار حسينی،علی ميرفطروس

یادِ دوست(به يادِ دکتر داریوش کارگر )،علی ميرفطروس

بازخوانیِ یک یادداشت

*تجربۀ انقلاب مشروطيت و ديگر جنبش هاى اجتماعی اين حقيقت را آشكار مى كنند كه ملت ما در پرورش اتحاد و اتفاق و درهم آميزى و همآوازى عليه استبداد،اقدامات حيرت انگيزى از خود نشان  داده است.

* مردمِ گرسنه و بی پناهی که بادست های خالی  توسطِ نیروهای سرکوبگر رژیم  به خاک و خون  می افتند،باید مطمئن شوند که از حمایت های سیاسی،مالی و تدارکاتی برخوردار خواهند بود.

*ضرورتِ ایجاد«کمیتۀ نجات ملّی»یا تشکیل«دولتِ موقّتِ در تبعید».

***

ازدفترِ بیداری ها و بیقراری ها

6آذرماه1398/ 27نوامبر2019

هنوز در شوکِ سرکوب خونین تظاهرات مردم  هستم که همسرم  ویدئویِ مرغ سحر را  می گذارد  و مرا هم به دیدن وُ شنیدنِ آن  دعوت می کند:

 راستی وُ مهر وُ محبّت   فسانه شد

قول وُ شرافت همگی از میانه شد

از پیِ دزدی، وطن وُ دین بهانه شد

 صدای سوختۀ قمر به اینجا که رسید،چشم هایم«آب»ی شد و چیزی در من شکست چنانکه از اتاق بیرون زدم و… 

ملک الشعرای بهار این تصنیف را پس از شکست مشروطه خواهان و قلع و قمع آزادیخواهان توسط محمدعلی شاه قاجار سروده بود.این تصنیف به همّت استاد مرتضی نی داوود و با صدای قمرالملوک وزیری درسال 1306اجرا شدکه موردِ استقبال گستردۀ مردم قرارگرفت.گفته می شود که اجرای این برنامه و خصوصاً حضورِ بی حجابِ قمر در میان مردم،موجب خُرسندی رضاشاه نیز شده بود.

مقالۀ نگارنده ضمن اینکه با استقبال خوانندگان ارجمند روبرو گردیده و متن آن در برخی گردهمائی های اعتراضیِ ایرانیان خارج از کشور(به عنوان قطعنامۀ پایانی) خوانده شده،درعین حال،سئوآلات چندی را نیز باعث شده است؛از جمله:

-زمینه های جنبش کنونیِ مردم و تفاوت های آن باجنبش های قبلی،

-ضرورت ها و نیازهای جنبش 

دربارۀ زمینه ها و علل اجتماعی اعتراضات اخیر مقالات متعدّدی منتشرشده که کم و بیش روشنگر این بحث می باشند،ولی آنچه که توجۀ چندانی به آن نشده،مواردِ زیر هستند که از ویژگی های اعتراضات اخیرند:

1- خاستگاه و پایگاهِ گستردۀ این تظاهرات در جنوب شهر و نقاط فقیرنشین(مستضعفان)که هنوز در جوِّ شدیدِ نظامی-امنیّتی بسر می برند.

2-فقدان شعارهای مذهبی و حمله به برخی روحانیون و مراکز دینی.

3- شعار«رضاشاه،روحت شاد!».

شعار«رضا شاه،روحت شاد!» ضمن نظرداشتن به خدمات رضاشاه در تجدّدگرائی و مدرن کردنِ جامعۀ ایران،می تواند ناظر به کوتاه کردنِ دست روحانیّت شیعه از سیاست و اجتماع و دادگستری و آموزش و پرورش باشد،به طوری که آیت الله خمینی درکتاب«صحیفۀ نور»می گوید:

 -«در اين عصری که من درک کردم و گمان دارم هيچ يک از آقايان درک نکرده ايد، روحانیّت را با تمام قوا کوبیدند…تمام منابر را در سرتاسر ایران [تعطیل کردند] تمام خُطبا را در سرتاسر ایران زبان شان را بستند».

و یا:

-«چقدر علما را هتک حرمت کردند و چقدر عمّامه ها را از سرِ اهل علم[روحانیّون] برداشتند…خدا می داند در زمان[رضاشاه]چه  کشيديم…[رضاشاه]با سرنيزه و قُلدریِ تمام،مراسم اسلامی را تعطيل کرده بود».

بارها گفته ام : اگر جمهوری اسلامی-پس از 40 سال آموزش و پرورش گسترده و شدید-هنوز نتوانسته فرهنگ و«ارزش»های خود را در جامعۀ  ایران(خصوصاً درمیان زنان ایران)تثبیت و تحکیم کند،به یُمنِ تجدّدگرائیِ دوران رضا شاه و محمدرضاشاه است.

فروکاستنِ اعتراضات مردم به گرانی بنزین،نوعی فرافکنی و فروکاستنِ اعتراضات و خشمِ فروخُفتۀ مردم است؛مردمی که 40 سالِ تمام در زندانی به بزرگی ایران از کمترین امکانات یک زندگی عادی(حتّی داشتنِ آب و هوای سالم) محروم و بی بهره اند.

در این 40 سال، رژيم اسلامی نه تنها منابع مادی و اقتصادی جامعه را نابود كرده، بلكه مهم تر از همه،اخلاق انسانی و غرور ملّی مردم ما را به تباهی كشانده است.اين رژيم نه تنها جوانان را كشته و تباه كرده بلكه مهمتر از همه،حسِّ جوانی را در جامعۀ ما كشته است.نه تنها زنان و دختران را سركوب كرده، بلكه احساس زیبائی و حسِّ زن بودن رادر ایران نابود كرده است….اینک برعهدۀ رهبران سیاسیِ است تا در  این شرایطِ مرگ وُ زندگی  راهی مناسب برای حمایت از مبارزات مردم  ارائه کنند.

وظیفۀ رهبران سیاسی و روشنفکران

تجربۀ انقلاب مشروطيت و ديگر جنبش هاى اجتماعی اين حقيقت را آشكار مى كنند كه ملّتِ ما  در پرورش اتحاد و اتفاق و درهم آميزى و همآوازى عليه استبداد،اقدامات حيرت انگيزى از خود نشان  داده است؛خیزش دی ماه 96 و خصوصاً خیزش گستردۀ اخیر نمونۀ تازه ای از این مدّعا است.

به عبارت دیگر،جامعۀ ایران-هماره-جامعه ای«نابهنگام»یا«غیرمنتظره»بوده است.این ملّت صبور در طول توفان ها و تهاجم های متعدّد تاریخی آموخته است که کَی و چگونه علیه ظالمانِ زمانه بشورَد. 

اعتراضات آبان ماه  فصل تازه و درخشانی  در مبارزات آزادیخواهانۀ مردم ایران است و آنرا از تمام خیزش های پیشین ممتاز و متمایز می سازد.با وجود قطع کاملِ اینترنت و سانسورشدیدِ روزنامه ها و رادیو-تلویزیون های داخلی،رسانه های جهان حمّام خون درخیابان های سراسرِایران را در برابرِ دید و داوریِ جهانیان قرارداده و راهِ مصالحه و مماشاتِ دولت های اروپائی با رژیم اسلامی را بسته اند. اعتراضات اخیر نیروهای رژیم و«اصلاح طلبانِ استمرارطلب»را دچارِ ریزش و چندگانگی می کند و راه اعتراضات گسترده ترِ آینده  را هموار خواهدکرد.

اینک برعهدۀ رهبران سیاسیِ است تا در شرایط مرگ و زندگی  راهی معقول،ممکن و مناسب برای پیروزیِ مبارزات مردم  ارائه کنند.به عبارت دیگر،مردمِ گرسنه و بی پناهی که با دست های خالی  توسطِ نیروهای سرکوبگرِ رژیم  به خاک و خون  می افتند،باید مطمئن شوند که از حمایت های سیاسی، مالی و تدارکاتی برخوردار خواهند بود:

1-طرح اخراج رژیم اسلامی از سازمان های بین المللی(به جرم کشتارِ مردمِ بی دفاع و جنایت علیه بشریّت)،

2-درخواست اِعمالِ فشار از سوی سازمان ملل متحد و دولت های آزادِ جهان برای برگزاری یک رفراندوم آزاد(تحت نظارتِ سازمان های بین المللی)برای گذارِ مسالمت آمیز از جمهوری اسلامی،

3-ایجاد«کمیتۀ نجات ملّی»یا تشکیل«دولتِ موقّتِ در تبعید»،[در مورد «دولتِ موقّتِ در تبعید» نگارنده به موانع بین المللی در شناسائی آن از طرف دولت ها آگاه است،امّا معتقد است که  طرح و تبلیغِ آن باعث تزلزل و فروپاشی بخشی از نیروهای سرکوبگرِ رژیم خواهد شد]. 

4- و یا هر راهکارِ دیگری که بتواند ایران و ایرانیان را از گروگان رژیم اسلامیِ حاکم نجات دهد.

این راهکارها ضمن افزایشِ امید و پایداری مردم ایران در مقابله با رژیم،می تواند تبلورِ حفاظ ها و حمایت های مندرجِ دربالا  باشد و در مشارکت کارگران،معلّمان،زنان و دیگر نیروها به عرصۀ مبارزه   کمک و یاری کند.

مطالب مرتبط:

«ایران باید صدا داشته باشد!»،علی میرفطروس

در حاشیۀ«ایران باید صدا داشته باشد»،علی میرفطروس

بیداری ها وبیقراری ها(3)،علی میرفطروس

بخش نخست

بخش دوم 

بخش سوم

*شادی و شرابخواری در باورهای خُرّمدینان جنبۀ اعتقادی و آئینی داشته چندانکه به قول مورّخان: «خُرّمدینان هیچ چیز را بمانند شراب متبرّک نمی دانند».

* بابک خُرّمدین و زبان فارسی.

***

آنکس که زندگی و برازندگی می‌آموزد؛

بندگی نمی‌آموزد.

(سخن منسوب به بابک خطاب به پسرش)

زادگاه ، زندگی و زمانۀ بابک

عقایدِ بدعت آمیز و غیر اسلامیِ خُرّمدینان  در نظرِ مؤلّفان اسلامی نوعی «إباحه»،«کفر» و «الحاد» بشمار می رفت و لذا، در توفان تهمت های مخالفان شناخت شخصیّت بابک خُرّمدین بسیار دشوار است ولی با کنار هم گذاشتنِ «پازل های پراکنده» و با کوشش در شناخت قطعات گُمشده و پیگیریِ مسیر حرکت پدر بابک از مدائن (تیسفون) به آذربایجان می توان تصویری از زمانه و زندگی وی ترسیم کرد:

برخی مورّخان از وجود«کتاب خُرّمیّه»(مؤلّف ناشناس) و «اخبار بابک» اثر واقد بن عمرو تمیمی نام برده اند^[1] امّا این دو کتاب در حوادث روزگار  از بین رفته اند. ابوالقاسم بلخی (در گذشته به سال ۳۱۹ / ۹۳۱)شاید نخستین کسی بود که در کتاب «عیون ‌المسائل و الجوابات» اخبار و آیین‏ های خُرّمدینان را گرد آورده بود[2].این کتاب گویا نخستین اثر جامع در بارۀ آرا و عقاید فرقه های مختلف بشمار می رفت. ابوالقاسم بلخی با ابوزید بلخی و زکریای رازی(هر دو  متهم به الحاد) روابط دوستانه داشت و همین آزاد اندیشی باعث می شد تا گزارش وی دربارۀ خُرّمدینان از اعتدال و انصاف برخوردار باشد.دریغا که این کتاب نیز مفقود یا نابود شده است.^[3]

ابوالحسن مسعودی با استفاده از کتاب ابوالقاسم بلخی در «المقالات فی اصول الدیانات»از باورهای خُرّمدینان  یاد کرده ^[4].متأسفانه این‏ کتاب مهم نیز در حوادث روزگار از بین رفته و آنچه از آن باقی مانده‌، گزارش کوتاهی‏ است که در «مُروج ‌الذّهب» و «التّنبیه و الإشراف» آمده است.

چند سال بعد(در سال ۳۷۷ / ۹۸۷)ابن ندیم با استفاده از برخی روایات مَقدِسی و کتاب گم‌شدۀ واقد  از خُرّمدینان، بابک خُرّمدین و زادگاهش یاد کرده است.

از  مدائن تا مِیْمَنْد

پدر بابک روغن فروش دوره‌گردی از مردم مدائن (تیسفون) بود[5]. مدائن(جمع مدینه=شهرها) از هفت شهر تشکیل می شد که مهم ترین آن تیسفون (پایتخت دولت ساسانی)بود. در زمان نخستین خلیفۀ عبّاسی در چهل کیلو متری تیسفون شهر بغداد ساخته شد.با رونق بغداد و خصوصاً بصره که زبان فارسی در آن رواج داشت [6]، به تدریج مدائن به شهرکی بی رونق تبدیل شد که تجلّیِ آن-سال ها بعد- در شعر درخشان «ایوان مدائن » (خاقانی) بازتاب یافته است[7].از این گذشته، شاید فشارهای عقیدتی بر خُرّمدینان از سوی مخالفان اسلامی آنان نیز باعث شده بود تا پدرِ بابک از مدائن به آذربایجان مهاجرت کند.

در آذربایجان پدر بابک در روستای بلال آبادِ میمد (میمند)ساکن شد. مؤلّفِ کتاب حدود العالم(تألیف سال ۳۷۲ / ۹۸۲) یادآور می شود که در آن دوران به اهر، میمد گفته می شد « ناحیتی شُهره و آبادان و بسیار نعمت و مردم. اهر قصبۀ میمد است و پادشاهیی پسر«رَوّاد[اَزْدی]» است.[8]در منابع تاریخی نام میمند به صورت «میمذ» یا «میمد» آمده است.توضیح اینکه در زبان فارسی سده های سوم -چهارم/ نهم-دهم  حرف «د» در برخی کلمات تبدیل به «ذ» می شده،مانند این شعر معروف ابو حفض سُغدی:

آهوی کوهی در دشت چگونه دوَذا

او ندارد یار، بی یار چگونه بوَذا

این تغییر و تبدیل در کلماتی مانند نبید=نبیذ(شراب) ، مِیْ بَذ=مِیْ بَد(شراب- دار،از مناصب دربار ساسانی) یا «می+مذ=میمند»(صاحبِ شراب)،اسفندمذ نیز مشاهده می شود.نام«میمند» شاید ناشی از تقدّس مِی در نزدِ خُرّمدینان بود. در بخش آئین ها و عقایدِ خُرّمدینان خواهیم گفت که شادی و شراب در باورهای میترائیِ خُرّمدینان جنبۀ آئینی و اعتقادی داشته چندانکه مَقدِسی -که از خُرّمدینان دیدار کرده بود-می نویسد:

-«خُرّمدینان هیچ چیز را بمانند شراب متبرّک نمی دانند.»[9]

سُنّت شرابخواریِ خُرّمدینان،حتّی در میانۀ جنگ ها نیز جریان داشت چندانکه مورّخان از شرابخواری بابک در هنگامۀ جنگ با سپاهیان عبّاسی یاد کرده اند.[10]

روایت حدودالعالم نشان می دهد که در آن عصر میمد(میمند) شهر مهمی بوده چندانکه اَهَر جزو  آن بود.منطقۀ کلیبر،روستای بلال آباد (زادگاه بابک)،قلعۀ «بذّ» (قلمرو جاویدان بن شهرک، پیشوای خُرّمدینان)،سلسله کوه های«هشتاد سر»  و منطقۀ «ارشق» (از میدانگاه های جنگ بابک) در شمال میمند قرار داشتند.

گفتنی است که روستای دیگری به نامِ میمند و شهر بابک در منطقۀ کرمان وجود دارد.جدا از ترکیب جمعیّت، زندگی دامداری و زبان رایج مردم ،معماری های صخره ای و حیرت انگیز  میمند  یادآورِ مهرابه های میترائی(مِهری) است. با توجه به اینکه مهرپرستی(میترائیسم) پیوند اساسی با کوه دارد،پرسش اینست که آیا معماری های صخره ای میمند و سپس نام  شهر بابک  رابطه ای با خُرّمدینان و بابک خُرّمدین دارد؟

پدرِ بابک:مَرداس؟ یا مَردِ اسب؟

عبدالکریم سمعانی(درگذشت به سال ۵۶۲ /۱۱۶۶) تنها مؤلّفی است که به نامِ  مرداس – پدر بابک – اشاره کرده است.[11]

برخی پژوهشگران مرداس را به معنی «آدمخوار»دانسته و آنرا لقب ضحّاک نامیده اند[12]. چنین سخنی چندان موجّه نیست چرا که با نگاهی به مجلدات مختلفِ«الاَنساب»(سمعانی) یا «اَعلام»(زِرِکلی)متوجه می شویم که نام مرداس حدود ۳۷ بار برای اشخاص مختلف تکرار شده است.از این گذشته،این تلقّی از نام مرداس در مورد بابک شاید متأثّر از سخن دشمنان وی، از جمله ابو تَمّام باشد.ابو تَمّام شاعر بزرگ دربار عبّاسی در قصاید خود به جنگ های بابک با سپاهیان عبّاسی پرداخته و در آن‌ها به مکان‏ها و میدان گاه‏ های جنگ مانند ارشق، میمذ (میمند)، دروذ (درّه رود)، بذّ، موقان‏ (دشت مغان) و اشاره کرده است و در ستایش معتصم عباسی و سرداران بزرگ او (مانند سعید ثغری، ابوسعید محمد طائی) در جنگ‏ با بابک سخن گفته است[13].ابو تمّام در ستایش از افشین،او را فریدون و بابک را «ضحّاک» نامیده است.[14]

با توجه به اهمیّت اسب در دورۀ ساسانی به نظر نگارنده، مَرداس می تواند تغییر یافتۀ «مَرداسب»(مردِ اسب یا دوستدارِ اسب) باشد.معادل «مردِ اسب» را در  این نام ها می توان دید:گشتاسب ،گرشاسب ،لهراسب،شهراسب(سلطه بر اسب و توانـايی در سواركاری)،بیوَر اسب(یعنی دارندۀ ده هزار اسب)، آذرگُشسب یا آذرگُشنسب(به معنی «آتش اسبِ نر» :تمثیلی از پویائی، اوجِ تندی و تیزكاری اسب).در فرهنگ ایران باستان – و  در شاهنامۀ فردوسی – اسب به مفهوم آزادی، پایداری، پیروزی،سرعت،سرسختی و غرور است.[15]

از مدائن تا آذربایجان شهرهائی مانند نهاوند،کرمانشاه و همدان قرار داشتند و مَرداس می توانست در یکی از این شهرها اقامت کند ولی پدر بابک از مدائن به سوی آذربایجان رفت. در این باره شاید انگیزه های عقیدتی مَرداس (مرداسب) تأثیر داشت زیرا آذربایجان در آن زمان از مراکز مهم زرتشتی و خُرّمدینی بود. از این گذشته، شاید آوازۀ جاویدان بن شهرک(پیشوای خُرّمدینان آذربایجان) به گوش مَرداس رسیده بود که چند سال پیش از قیام بابک عامل شورشی در بغداد شده بود.این شورش در سال‏ ۱۹۸/ ۸۱۴ به دست حسن بن سهل سرکوب گردید[16]،موضوعی که بعدها شاید باعثِ پیوستن مَرداس به گروهِ جاویدان بن شهرک در ناحیّۀ «بذّ» گردید.[17]

تعریب و تحریف!

هر چند که در بخش نخست در بارۀ «عَرَب گردانی»یا «تعریبِ» نام ها و مفاهیم فارسی سخن گفته ایم،امّا اهمیّت بحث در اینجا اشارۀ دیگر به این موضوع مهم را ضروری می سازد:

تعریب – در واقع – نوعی سلب هویّت یا جعل شناسنامه برای افراد،واژگان و مفاهیم فارسی بوده که به قول استاد محمدی ملایری«آثار زیانباری در پوشیده نگهداشتنِ تاریخ و فرهنگ ایران داشته است…یکی از گونه های تعریب، تعریب اشخاص است.بدین ترتیب که به جای نام اصلی آن ها  نامی عربی بر آن ها نهند و با نادیده گرفتنِ اصل و تبارشان،آن ها را به فرد یا قبیله ای عربی منسوب سازند و آن را به جای اصل و تبار واقعی آن ها به کار برند»[18].این«عرب گردانی» تا آنجا پیش رفت که حتّی نام های ارامنه را نیز شامل شده است،از جمله نام معاویّه برای پسر سهل بن سنباطِ ارمنی در ماجرای دستگیری بابک خُرّمدین. اینگونه نام های عربی شاید «مجوّز»ی برای رفت و آمد یا زندگی افراد غیر مسلمان در یک«جامعۀ اسلامی»بود،با اینهمه،از میان مورّخان  تنها ابوالحسن مسعودی نام بابک را «حسن»ذکر کرده است[19] و بر این اساس برخی گمان بُرده اند که«بابک پس از رسیدن به رهبری خُرّمدینان در «بذ» این نام را به عنوان«پاپک»(پدر) برای خود انتخاب کرده است» در حالیکه بابک نامی رایج در پیش و پس از اسلام بوده است.[20] گذشته از اردشیر بابكان -مؤسّس سلسلۀ ساسانی- برخی سران و سرداران ساسانی نیز بابک نامیده می شدند از جمله،بابک پسر نهروان دبیر خردمند و باکفایت انوشیروان که مبتکرِ «سان» یا«رژه» در ارتش ساسانی بود[21].دینوری در سخن گفتن از بابک پسر نهراوان از اهمیّت اسب و اسب سواری در دوران ساسانیان یاد می کند چندانکه «مُؤّدب الاساوره» (مُربّی سوارکاران) خود،از طبقات بزرگان به شمار می رفته است.[22]

از این گذشته، بابک در منطقۀ خُرّمدینان به دنیا آمده بود که برخی نام ها  و آئین های عصر ساسانی در آن زنده بود و لذا،نامگذاری بابک توسط پدرش شاید نشانۀ دلبستگی وی به نام های عصر ساسانی بود.

رسوائی یک عشق!

در شهرهای کوچک

عاشق شدن

رسوائیِ بزرگ دو قلب است[23]

در فاصلۀ دو سده پس از فتح آذربایجان توسط اعراب و اسکان قبایل مهاجر عرب در این منطقه و در آستانۀ ورود پدر بابک به آذربایجان ،بافتِ جمعیّتی و فرهنگی این منطقه تغییر یافته بود.ماجرای عشق و عشرتِ مرداس با همسرِ آینده اش (مادر بابک)نمونه ای از این تغییرات اجتماعی-فرهنگی بود. به روایت ابن ندیم:

-« پدر بابک[مرداس] به زنی شیفته گشت و با او دیری به ناشایست گذراند. روزی آن دو در بیشه ای دور به شرابخواری و عشرت مشغول بودند. زنانی که برای آب بردن بیرون شده بودند، آهنگی نبطی شنیدند، به سوی صدا رفتند و آن دو را در آن حال عیش و نوش بیافتند و برآنان هجوم بردند. [مَرداس] از معرکه گریخت ولی مهاجمان گیسوان زن را گرفته، کِشان کِشان به دِه بردند و در میان مردم  رسوایش کردند.[مرداس] سپس به پیش پدرِ دختر رفت و از او خواستگاری کرد …و بابک از این زن زاده شد.»[24]

در برخی منابع نام این زن «برومند»،«برومید»،«ماهرو» و«خورشید» ذکر شده است ولی عموم منابع کینۀ شدیدی نسبت به وی ابراز کرده و او را «بدکاره»، «لوچ»و «کریه المنظر» توصیف نموده اند. همین منابع-امّا -گواهی می دهند که در فقدان پدر (مرداس) این زن، بابک را با فقر و فاقّه بزرگ کرده است.مادر بابک در حملۀ سپاهیان عبّاسی به قلعۀ «بذّ» اسیر شد.[25]

بابک و رهبر خُرّمدینان

چگونگیِ آشنائی بابک با جاویدان بن شهرک رهبر خُرّمدینانِ آذربایجان موضوع روایت های متعدّدی است.جاویدان -مالک منطقۀ «بذّ» -مردی محتشم و متمکّن بود که در این منطقۀ کوهستانی به دامداری و تجارت گوسفند مشغول بود و به بازارهای اردبیل ، زنجان و مرند رفت و آمد داشت. در سفری پس از فروش دو هزار گوسفند،از زنجان به منطقۀ «بذّ» باز می گشت که گرفتار برف و کولاک شدیدی شد و ناچار گردید تا در روستای بلال آبادِ میمند فرود آید.کدخدای دِه -که مردی عرب بود- برای تحقیر جاویدانِ خُرّمی وی را به کُلبۀ مادر بابک برد. جاویدان در این کُلبۀ فقیر و حقیر بابک نوجوان را بدید و او را برای خرید طعام و شراب و تهیّۀ عُلوفۀ اسبان فرستاد[26].بابک در این کار به چابکی و کاردانی عمل کرد آنچنانکه موجب رضایت و خوشنودی جاویدان شد و لذا،از مادر بابک خواست تا در قبال دریافت مبلغی ماهانه بابک را به وی بسپارد. مادر بابک پذیرفت و به جاویدان گفت:

-تو خیرخواه به نظر می آئی و آثار گشادگی[سخاوت] در تو نمایان است،و دلم به تو آرامش و امید یافت».[27]  

در منطقۀ«بذّ» فرد دیگری به نام ابوعمران مدّعی ریاست و رهبری خُرّمدینان بود که گویا با خلافت عباسی مناسبات دوستانه ای داشت.به نظر می رسد که پدر بابک (مرداس) به گروه جاویدان پیوسته بود و چندی بعد به دست افرادِ ابو عمران مجروح شده و سپس درگذشته بود.از این هنگام،جاویدان، سرپرستی بابک را برعهده گرفت. ارتقای آسانِ بابک به رهبری خُرّمدینانِ آذربایجان پس از مرگ جاویدان در همین راستا قابل درک است.     

گُسست در روایات

پس از این دیدار به علّت گسست یا فقدان پیوستگی در روایات معلوم نیست که همکاری بابکِ نوجوان و جاویدان بن شهرک چگونه بوده و یا تا کی ادامه داشته است؟ زیرا طبق همین منابع ،بابک- قبل از ۱۸سالگی-مدتی در تبریز و سَراة [سراب] در خدمت شِبل بن مُثَنّیٰ اَزْدی و مدّت دو سال نیز در تبریز نزد محمد بن رَوّاد اَزْدی بود.^[28]خاندان اَزْدی از قبایلی بود که در سال ۱۴۱/ ۷۵۸ به ریاست رَوّاد بن مثنّى اَزْدی به آذربایجان مهاجرت کرده و مناطق بین تبریز تا بَذّ (مرکز خُرّمدینان) را در اختیار گرفته بودند^[29].آنان -سپس- با تشکیل سلسلۀ رَوّادیان آذربایجان باعث تحوّلاتی در تاریخ این منطقه گردیدند[30] نسل های آیندۀ رَوّادیان  ضمن آمیختگی با مردم آذربایجان بتدریج جذب فرهنگ، زبان و سنّت های ایرانی شدند چندانکه  قطران تبریزی در مدح امیران این سلسله،آنان را با شاهان اسطوره ای ایران، مانند هوشنگ،فریدون، كاوه،و انوشیروان تشبیه کرده است؛ امیرانی که با بزرگداشت نوروز و مهرگان و بکارگیری«شاهنشاه» و «یادگار ملوك گذشته » بازتاب تـداوم سـنّت سیاسـی ساسانیان بودند.^[31]

به نظر استاد ذبیح الله صفا: «رَوّادیان به سبب وجود بعضى از شاعران در دستگاه آنان در تاریخ ادبیات ایران شهرت دارند»[32]. یکی از افراد این خاندان -به نام محمد بن بُعَیث- به فارسی شعر می گفت و در زمان فرمانروائی خود باعث رونق و آبادی شهرهای مرند و تبریز شده بود.

با ضعف قدرت مرکزی خلافت و اختلافات داخلی مأمون و امین عبّاسی بر سرِ جانشینی و در آستانۀ ظهور بابک خُرّمدین، سران خاندان اَزْدی نیز چندین بار علیه خلافت عبّاسیان سر به شورش برداشتند.یکی از این شورشیان محمد بن بعیثِ شاعر بود که با بابک علیه خلافت عبّاسیان همدست شده بود و « از بابک پیروی می کرد»^[33] ولی با تمرکز سپاهیان خلیفۀ عبّاسی در آذربایجان برای سرکوب خُرّمدینان،او از بابک بیزاری جُست و در خدمت سپاهیان عبّاسی قرار گرفت.با اینهمه،روحِ عصیانگر این «مردِ شعر و شمشیر» باعث شد تا پس از قتل بابک نیز -بارها- شورش کند،زندانی شود ،از زندان خلیفه بگریزد و در آذربایجان موجب شورش های تازه ای گردد.او سرانجام اسیر شد و در سال 235/850 با شکنجه های هولناک در زندانِ متوکّل عباسی جان سپرد.[34]

سیما و سیرتِ بابک

                    بابک:کارِ وانشا رودبارکی

بابک در هیجده سالگی به بلال آباد بازگشت و نزد مادرش بماند^[35].با توجه به این هیجده سالگی و تاریخ شروع مبارزات بابک به عنوان رهبر خُرّمدینان (۲۰۱/ ۸۱۶-۸۱۷) و با توجّه تاریخ قتل وی (۲۲۳/ ۸۳۸)، می‌توان تصوّر کرد که بابک در حوالی سال۱۸۱ / ۷۹۸ متولد شده و بهنگام مرگ حدود ۴۰ سال داشت.

بیان‌الادیان ابوالمعالی(تألیف سال ۴۸۵ / ۱۰۹۲) با تکرار برخی روایات مَقدِسی و ابن ندیم ،شرح بلندی از «قصۀ بابک خرّمدین» به دست داده است. در این کتاب برای نخستین بار با سیرت و سیمای بابک آشنا می‏شویم که«بسیار ملیح بود و نیکو رو و خوش آواز.»[36]

بابک خُرّمدین و زبان فارسی

با آنچه که دربارۀ خاندان روّادیانِ آذربایجان گفته ایم پرسش اینست که بابک به چه زبانی صحبت می کرد؟ فارسی ؟ ترکی؟ و یا به آذری(یکی از شاخه های پارسی باستان)؟ در این باره سندی در دست نیست امّا اسناد ادبی و قراین تاریخی نشان می دهند که زبان فارسی در آن منطقه رواج داشته است.بابک سال های جوانی خود را با کار برای «خاندان اَزْدی» گذرانده بود و با افراد این خاندان بسیار نزدیک بود.احمد کسروی در بارۀ «محمد بن بُعَيْث اَزْدی»(حاکمِ شهر مرند و همراه و حامی بابک خُرّمدین) می نویسد:

– محمد پسر بُعَيْث «مردی با فرهنگ و دلیر و شاعر بود و به نوشتۀ طبری شعرها به زبان پارسی و آذری داشته و میان آذربایگان معروف بوده که اگر تا امروز می ماند از کهنه ترین شعرهای پارسی بشمار بود و ارزش شایانی در بازار ادبیّات داشت…طبری از قول کسی که نام او در نسخه ها افتاده  می آورَد:در مراغه گروهی از پیرمردانِ آنجا شعرهائی به پارسی از [محمد]پسر بُعَيْث برایم خوانده اند.».[37]

کتاب درخشان«نُزهة المجالس»تألیف جمال خلیل شروانی روایت کسروی را تأئید می کند.این کتاب حدود۸۰۰ سال پیش در شروانِ آذربایجان تألیف شده و شامل ۴۰۰۰ رباعی از ۳۰۰ شاعرِ کهنِ از یاد رفتۀ شمالِ غرب ایران از دو سوی ارس است و نشان می دهد که زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در آن سامان  سابقه ای کهن و دیرینه داشته است.[38]بنابراین،اگر بپذیریم که زبان  ترکی پس از هجوم ترکان غُز به آذربایجان (اوایل سدۀ ۵/۱۱)در آن منطقه رواج یافت[39] می توان گفت که بابک خرّمدین به زبان فارسی یا به آذری(یکی از شاخه های زبان فارسی کهن) سخن می گفت[40].روایت محمد عوفی -در ذکر آخرین کلمات بابک بهنگام مرگ- مصداقی بر این مدعا است که در آخرین بخشِ این مقال به آن اشاره خواهیم کرد.       ادامه دارد

https://mirfetros.com
[email protected]

[1] – مَقدِسی، پیشین، مجلدات ۱-۳، ص۶؛ ابن ندیم، الفهرست، تحقیق إبراهیم رمضان، دار المعرفة، بیروت، ۱۴۱۷ / ۱۹۹۷، ص۴۱۶

[2] -ابن ندیم،همان، ص۴۱۶

[3] – در بارۀ ابوالقاسم بلخی نگاه کنید به مقالۀ استاد عبّاس زریاب خوئی: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۶، زیر نظر کاظم بجنوردی، تهران، ۱۳۷۳، صص۱۵۱- ۱۵۶

[4] – مُروج الذّهب و معادن الجوهر، ج۳، به تصحیح کمال احمد مرعی، مکتبة العصریّه، بیروت، ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵، صص۴۶-۴۹؛ ترجمۀ فارسی، ابوالقاسم پاینده، ج ۲، ص ۲۹۷؛

[5] – ابن ندیم، صص۴۱۶-۴۱۸

[6] – نگاه کنید به بحث استاد محمدّی ملایری، پیشین، ج۱، صص۲۳-۲۵؛ ج۲، صص ۴۳۷-۴۵۱

[7] – نگاه کنید به مقالۀ استاد غلامحسین یوسفی در تحلیل همین قصیدۀ خاقانی، چشمۀ روشن، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۶۹، صص۱۵۶-۱۶۸

[8] – حدود العالم مِن المشرق الی المغرب، مؤلّف ناشناس، به کوشش منوچهر ستوده، کتابخانۀ طهوری، تهران، ۱۳۶۲، ص۱۶۰؛ یاقوت حموی، مُعجم البُلدان، ج۱، دار صادر، بیروت، ۱۳۹۷/۱۹۷۷، ص۲۸۳

[9] – مقدسی، پیشین، مجلدات۴-۶، ص۵۷۶

[10] – نگاه کنید به طبری، ج۱۳، ص۵۸۰۹؛ ابن اثیر، ج ۶، ص۱۴

[11] – الانساب، السمعانی، عبدالکریم بن محمد، اعتنی بنشره د. س مرجیلوث، لیدن: بریل (موسسه اوقاف گیپ)، ۱۹۱۲، ذیل «البابکی».

[12] – نگاه کنید به زرّین کوب، پیشین، ص۲۳۷؛ صفا، ذبیح الله، حماسه سرایی در ایران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، تهران، ۱۳۵۲، ص۴۵۸؛ یوسفی، غلامحسین، یادداشتهائی در زمینۀ فرهنگ و تاریخ، انتشارات سخن، تهران، ۱۳۷۱، ص۱۴۱؛ امیدسالار، محمود، «ضحّاک پسرِ مرداس یا ضحّاک آدمخوار؟» ایران نامه، شمارۀ ۲، زمستان ۱۳۶۲، صص۳۲۹ -۳۳۹

[13] – دیوان ابو تمّام، به شرح الخطیب التبریزی، تحقیق محمد عبده عزّام، دار المعارف مصر، ۱۹۷۶، ج ۱، ص ۲۱۸، ۳۳۳، ۳۳۵؛ ج ۲، ص ۱۸، ۲۰، ۲۶، ۳۴، ۳۶-۳۷، ۴۰-۳۹، ۱۳۸، ۳۳۲، ۳۶۷، ۳۷۴؛ ج ۳، ص ۱۳۵، ۱۳۷، ۱۴۱، ۲۳۶، ۲۳۷، ۲۳۲-۲۶۶، ۳۱۶-۳۱۹؛ ج‏ ۴، ص ۶۴۹-۶۵۶

[14] – همان، ج ۳، صص، ۳۱۶-۳۳۲

[15] – برای «تحلیل تمثیل‌های نمادین اسب در شاهنامۀ فردوسی» نگاه کنید به مقالۀ حسن تاجیک محمدیه، عطامحمد رادمنش و مهرداد چترایی، فصلنامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، بهار ۱۳۹۸، صص ۸ – ۲۷

[16] –

Chronique de Michel le-syrien tome 3, ed.et tr.par J.B.Chabot, Paris, 1905, pp.50-53

همچنین نگاه کنید به سخنرانی پروفسور مارکورات دربارۀ آذربایجان، ایرانشهر، شمارۀ ۷، برلین، ۱۳۰۵، ص ۴۰۳

[17] – و شگفتا که به هنگام استقبال باشکوه از افشین پس از دستگیری بابک ،حسن بن سهل شوقی نداشت و با وجود فرمان خلیفه از پیاده شدن[از اسب] اکراه داشت و به قول بیهقی: «می‌رفت و پاهایش درهم می‌آمیخت و…». تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیّاض، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ دوم، ۱۳۵۶، صص۱۶۸-۱۶۹؛ یوسفی، پیشین، ص۱۴۰

[18] – محمدی ملایری، پیشین، ج ۱، صص۱۶-۲۷؛ ج۲، صص۱۵-۳۵

[19] – مسعودی، پیشین، ج۲، ص۴۷۱

[20] -نگاه کنید به مجلّدات مختلف الانسابِ سمعانی و اَعلامِ زِرِکلی و… علّامه علی اکبر دهخدا در ذیل «بابک» نمونه هائی از این نام را در شاهنامۀ فردوسی ارائه کرده است.

[21] – دینوری، پیشین، صص۱۰۱-۱۰۲؛ محمدی ملایری، پیشین، ج ۴، ص۲۷۰

[22] – محمدّی ملایری،همان، ص ۲۷۰

[23] -از شاعر برجستۀ گیلانی، بهمن صالحی

[24] – ابن ندیم،پیشین، ص۴۱۶

[25] – طبری، پیشین، ج۱۳، ص۵۸۴۷

[26] -ابن ندیم،پیشین، ص۴۱۶

[27] – صدیقی،پیشین، ص۲۸۹

[28] -ابن ندیم،پیشین، ص۴۱۷

[29] – یعقوبى، ج ۲، ص ۳۶۱

[30] – در بارۀ  روادیان آذربایجان نگاه کنید به مقالۀ درخشان احمد کسروی: شهریاران گمنام، پیشین، خصوصاًصص۱۱-۵۷؛ جاف، حسن، روادیان (فرمانروایان آذربایجان)، مجلۀ بررسی‌های تاریخی، شمارۀ ۷۰، تهران، ۱۳۵۶، صص۱-۲۰. فهیمی، مهین ،دانشنامه جهان اسلام ،ج ۲۰، تهران، ۱۳۹۴، صص ۳۷۵ – ۳۷۷.از دوست فرزانه‌ام دکتر بهرام شاهی که چاپ نخست کتاب کسروی (۱۳۰۷) را در اختیارم گذاشته، صمیمانه سپاسگزارم.

[31] – نگاه کنید به مقالۀ اسماعیل شمس، «بررسی مقایسه‌ای تاریخ‌نگاری‌ رَوّادیان آذربایجان در دیوان قطران تبریزی»، دو فصلنامۀ علمی تاریخنگری و تاریخنگاری، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، صص۱۵۴-۱۳۳، خصوصاً صفحات ۱۴۷-۱۴۸؛ آیدنلو، سجّاد، «نخستین سند ادبی ارتباط آذربایجان و شاهنامه»، فصل‌نامۀ ایران‌شناسی، شمارۀ ۱، مریلند آمریکا، بهار ۱۳۸۴، ص ۹۵-۷۶

[32] – صفا، تاریخ ادبیّات ایران، ج ۲، چاپ ششم، انتشارات فردوسی، تهران، ۱۳۶۳، ص۴۴

[33] – تاریخ یعقوبی، پیشین، ج۲، ص ۴۹۸؛ تاریخ طبری، پیشن، ج۱۳، ص۵۸۰۵؛ ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک والأمَم، ج۱۱، المحقّق محمد عبد القادر عطا، مصطفى عبد القادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت۱۴۱۲ / ۱۹۹۲، ص ۵۳

[34] – نگاه کنید به تاریخ طبری، ج۱۴، صص۶۰۰۹-۶۰۱۸؛ ابن اثیر، پیشین، ج۶، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، دار الکتاب العربی، بیروت، ۱۴۱۷ / ۱۹۹۷، صص ۱۱۷-۱۱۸

[35] -ابن ندیم،پیشین، ص۴۱۷

[36] – بیان الادیان، باب پنجم با تصحیح و مقدمه محمدتقی دانش‏پژوه، مجلۀ فرهنگ ایران‌زمین، ج ۱۰، سال‏ ۱۳۴۱، صص ۲۹۹-۳۰۱

[37] – کسروی، احمد، پیشین،صص۲۸-۲۹؛ ابن اثیر، پیشین، ج ۶، صص۱۱۷ -۱۱۸

[38] -نگاه کنید به مقدّمۀ درخشان استاد محمد امین ریاحی بر کتاب نُزهة المجالس،جمال خلیل شروانی، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۷۵، صص۱۵-۶۸

[39] – در بارۀ حملۀ غُزّها به آذربایجان نگاه کنید به کسروی، پیشین، صص۶۱-۸۳. همچنین نگاه کنید به مقالۀ نگارنده در کتاب «تاریخ در ادبیّات»، چاپ دوم، نشر فرهنگ، کانادا، ۲۰۰۸، صص۱۳-۳۸:

https://mirfetros.com/fa/?p=286

در بارۀ«زبان فارسی و حکومتهای تُرکان» نگاه کنید به مقالۀ درخشان استاد جلال متینی:

https://mirfetros.com/fa/?p=3974

[40] – در بارۀ زبان آذری باستان نگاه کنید به:کسروی، احمد، آذری یا زبان باستان آذربایجان، انتشارات هَزار، کرمان، ۱۳۰۴؛ کاروند کسروی، به کوشش یحیی ذُکا، شرکت کتابهای جیبی،تهران،۱۳۵۲،صص۳۱۷-۳۲۵؛دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج۱، ذیل آذری، تهران، ۱۳۸۳، صص ۲۵۹ -۲۶۲

ما همچنان در اتاقکِ دیر خواب

در انتظارِ طلیعه‌ی آفتاب

                       خمیازه می‌‌کشیم،

بی‌ آن که همّتِ برخاستن کنیم

و نقابِ سال دیده را

                   ز قابِ پنجره بربیافکنیم

تا نور 

      رخصتِ حضور بیابد.

ما–

   مألوفِ شب کوریِ خویش–

به آهنگِ زوالِ ظلمت 

                     کمر بر نبسته‌گانیم؛

و چونان که خیلِ کاهلانِ غفلت زده

چشم انتظارِ معجزه 

                  خمیازه می‌‌کشیم

و نوبتِ سپیده دمان را

                      همچنان

                              استخاره می‌‌کنیم.

***

فراسویِ دریچه‌ی کور

شطِ شکوهِ نور 

                خروشنده در گذر است،

هر آن گه 

         که ز دیده‌ی خوابناک

                             پرده برفکنی.

تیبوران- ۱۰ جولای ۲۰۲۲

پژوهشگران، خصوصاً در تاریخ و علوم سیاسی و جامعه شناسی ادعا می‌کنند که تابع اصل علمی لزوم غیر جانبدارانه بودن پژوهش خود هستند. البته می‌توانند در نتیجه گیری عقاید و حتی علایق و دیدگاه شخصی خود را نیز بیان کنند. اما اینکه تا چه اندازه بتوانند بر پایبندی بر این اصل استوار بمانند قابل تردید است. انسان در هر حال تابع احساسات و اعتقادات خودش است که ممکن است او را تا حدی از داوری یا تحلیل بی طرفانه منحرف کند. این هم قابل درک است، اما باید دید تا چه حدّی؟

در اینجا که بررسی یکی از آثار آقای آبراهامیان استاد تاریخ در آمریکا و کارشناس دوران نهضت ملی کردن نفت ایران و نگاهی به آخرین اثر او «بحران نفت» مطرح است، می‌توانم به پایبندی حرفه ای قاضی مک نیر رئیس انگلیسی دادگاه لاهه در رسیدگی به دعوای کشورش علیه ایران درباره ملی کردن شرکت انگلیسی نفت انگلیس و ایران اشاره کنم، که نسبت به دادخواست کشورش، برای دادگاه لاهه قرار عدم صلاحیت صادر کرد. یعنی لایحه دفاعیه ایران را که خوانده دعوا بود تأیید کرد، و وارد ماهیت دعوا نشد. آقای دکتر جلال عبده که در آن زمان از اعضای سفارت ایران در لاهه و همکار تیم ایرانی بود در خاطراتش می‌نویسد که سال‌ها بعد که نماینده ایران در سازمان ملل بود، قاضی مک نیر را در لابی ساختمان سازمان ملل در کنار آسانسور می‌بیند، با سلام احترام خودش را با ذکر آن سابقه معرفی و از رأی منصفانه ای که علیه خواسته کشورش صادر کرده بود به عنوان یک ایرانی سپاسگزاری می‌کند. قاضی مک نیر می‌گوید که او علیه کشور خودش رأی نداده، بلکه به انصاف و عدالتی رأی داده که کشورش به او آموخته است. و متذکر می‌شود باید از کشوری سپاسگزار باشید که قاضی مستقلی می‌پروراند که مطابق عدالت و قانون رأی می‌دهد و حتی اگر آن رأی به زیان منافع کشورش باشد، می‌تواند با احترام به کشورش بازگردد و کسی مزاحم او نشود. زمانی در مقاله ای ضمن تذکر شرح این ماجرا نتیجه گرفتم که در واقع قاضی مک نیر در آن دادگاه تاریخی به نفع کشورش رأی داد، زیرا پس از گذشته سال‌ها در این سوی جهان در ایران کسی نام قاضی مک نیر را به یاد نمی‌آورد، اما همه می‌گویند آن قاضی «انگلیسی» به عدالت و قانون رأی داد! یعنی مردمانی رنجیده از انگلیس هم ادای احترام به حرمت عدالت و استقلال حرفه ای از سوی آن قاضی نامدار را به حساب کشورش می‌گذارند که او را پرورانده است! قاضی مک نیر در کشور خود نیز به مقامات بالای قضایی رسید و بعدها رئیس دادگاه عالی اروپایی شد. پرسش این است که آیا اگر یک قاضی ایران یا جهان سومی در چنان شرایط هیجانی در رأی خود حق و عدالت و استقلال حرفه ای و اخلاقی را به منافع کشورش ترجیح می‌داد، می‌توانست با آرامش به کشورش بازگردد و از احترام و امنیت برخوردار باشد؟

 

در سال 2019 مجموعه ای از اسناد شامل گزارش‌های امنیتی و دیپلماتیک سفارت آمریکا در تهران با وزارت خارجه و سازمان اطلاعات و امنیت آمریکا (سی آی اِی) و صورتجلسات مرتبط با آن در آن سازمان‌ها یا در حضور رئیس جمهور آن کشور در سال‌های حکومت مصدق و زاهدی منتشر شد که با توجه به اشراف آقای یرواند آبراهامیان استاد تاریخ دانشگاه دوک نیویورک به تاریخ آن دوره ایران مراجعاتی به او می‌شد که با شتاب مقاله ای با استناد به آن مدارک در شرح کودتا و نقش آمریکا نوشت که دقیقا با اسناد منتشر شده انطباق نداشت. از این رو بر آن شدم که به کتاب «ایران بین دو انقلاب» او که به فارسی ترجمه شده است ، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، نشر نی- 1394 نگاهی بیاندازم. لازم به توضیح می‌دانم که آقای آبراهامیان خود را یک مارکسیست و کمونیست بدون وابستگی و مستقل و ملزم به بیطرفی در پژوهش علمی می‌داند.

ایران بین دو انقلاب

کتاب ایران بین دو انقلاب تالیف مفصلی است در 650 صفحه که از پیشینه تاریخی و اوضاع سیاسی و ساختار اجتماعی ایران از سده نوزدهم آغاز می‌شود و با اشاره به ساختار اجتماعی، سازمان‌ها و ستیزهای غیر طبقاتی و آگاهی طبقاتی، به انقلاب مشروطه و نفوذ و تأثیر غرب، طبقه سنتی و روشنفکران به تاریخ وقایع منجر به مشروطیت می‌پردازد. در این بخش می‌توان گفت که نویسنده با رعایت بی طرفی از قضاوت جانبدارانه به سود اعتقادات مسلکی اش خودداری کرده و صرفا به سازمان‌ها و ستیزهای غیر طبقاتی اشاره کرده است، که در جامعه روستایی با 95 درصد جمعیت رعیت بیسواد در سلطه خوانین وملاکان و ملایان نگاه به چالش‌ها از دیدگاه طبقاتی اصولا نمی‌توانست مطرح باشد. در این بخش عملا نیز با ارائه اطلاعات بسیار ارزنده و مستند از منابع داخلی و خارجی از اوضاع احوالی که فقر و جهل عمومی مایه اصلی آن بوده است، با اشاره مختصر از دیدگاه طبقاتی از کنار آن می‌گذرد. 

در این بخش اینجانب صرفا با نهادن نام «انقلاب» بر جنبش مشروطه موافق نیستم. انقلاب حتی از دیدگاه مارکسیستی ناشی از تشدید و تبدیل مبارزه طبقاتی اجتماعی و تبدیل آن به شورش و انقلاب و فروپاشی نظام حاکم و به زیر کشیدن و مجازات و مصادره اموال طبقه حاکم و برآمدن و جایگزینی کسانی از طبقات زیرین به رأس حاکمیت است. چنین وقایعی در جنبش مشروطه رخ نداد. روند تدریجی جنبش مشروطه همان طور که آبراهامیان در بررسی خود نشان می‌دهد اصلاحاتی تجدد طلبانه بوده که از دوران فتحعلیشاه خصوصا با دخالت عباس میرزا آغاز شده و در آغاز حکومت ناصرالدین شاه به همت امیرکبیر شالوده فرهنگی آن ریخته شده و در نیم قرن حکومت ناصر الدین شاه با کجدار و مریز ادامه یافته و همزمان با پایان دولت سیزده ساله مظفرالدین شاه او را وادار به امضای فرمان مشروطیت و پذیرش قانون اساسی کرده و افتخار آن را در قاب عدل مظفر بر سردر مجلس شورای ملی نهاد. نه طبقه ای از زیر به رو آمده، نه اصولا چنین آمادگی و امکانی داشته، و نه تغییرات مهمی در طبقه حاکمه و حتی در مقامات پیشین رخ داده بود. در واقع تغییر فرهنگی اصولی در میان همان طبقه حاکمه رخ داده بود که آشنایی بیشتر آنان با فرهنگ اروپایی از طریق مأموریت‌های سیاسی و سفرهای بازرگانی و همراهی در سفرهای شاهان قاجار و انتقال افکار از طریق نشریات و نویسندگان ایرانی دلیل اصلی آن بود، که منجر به گرفتن تغییر ناپذیر سند مالکیت جان و مال مردم ایران از شاه و دادن آن به ملت ایران بود.

نویسنده در ادامه به «رضاشاه» می‌پردازد. ضمن آنکه در سرآغاز این بخش دو دیدگاه شعاری درج شده است که در اولی از رضاشاه به عنوان سرباز وطن پرستی نام می‌برد که «مردمش را از خواب رؤیایی شکوه و عظمت باستان بیدار کرد و آنها را به سده بیستم سوق داد.» در شعار دوم از او به عنوان کسی نام می‌برد که «در مجموع در سالهای پادشاهی خود کشور را دوشید، روستائیان ، قبائل و کارگران را به زور آرام کرد و از مالکان عوارض سنگینی گرفت. در حالی که عملکرد او طبقه جدید_ سرمایه دارها، تجار، انحصارگران، پیمانکاران و سیاستمداران وابسته – را ثروتمندتر کرد. تورم، مالیات‌های سنگین و نیز اقدامات دیگر سطح زندگی توده‌ها را پایین آورد. 

ظاهرا نویسنده در این چند سطر می‌خواهد بیطرفی خود را نشان دهد. در آغاز نیز دوره از هم پاشیدگی 1288 تا 1299 را به خوبی نشان می‌دهد. در واقع دوران از هم پاشیدگی از 1286 آغاز می‌شود که محمدعلی شاه مجلس اول را به توپ بست و تعطیل کرد. سپس مقاومت تبریز و رشت و اصفهان و برکناری محمدعلی شاه را شرح می‌دهد. از میان همه فعالان سیاسی به تأثیر گذاری عناصری از قفقاز و سوسیال دموکرات‌ها و تبلیغ اصول مارکسیسم (!) در جامعه غالبا بدوی ایران اشاره می‌کند،آن هم در زمانی که 10 سال به انقلاب بلشویکی در خود روسیه باقی است و برخی از کسانی که، به استناد منابع چپ، در آن جامعه روستایی از آنها نام می‌برد، در سالیان «بعد از انقلاب بلشویکی» حضور و نقشی انقلابی داشته اند. بدیهی است که نخبگان ایرانی با تحولات اجتماعی اروپا و عنوان سوسیالیسم آشنا بودند و این عناوین دهان پر کن در قالب‌های عامیون و اجتماعیون به کار می‌رفت، اما فقط ابزاری برای توسعه سوء تفاهم ملی در باره آزادی به معنی هرج و مرج و رفتار دلبخواهی خوانین و صاحبان نفوذ بود. البته به درستی به درگیری‌ها جناحی و خوانین و تفنگداران آنها در شهرها و هرج و مرجی اشاره میکند که با درگیری جنگ جهان اول و حضور نیروهای انگلیس و روس و عثمانی و جاسوسان آلمانی تشدید شد. بعد از انقلاب شوروی نیز فقط بهانه ای شد برای توطئه و نفوذ و لشکر کشی توسعه طلبانه شوروی در گیلان و مازندران و آذربایجان.

با وجود اینکه آبراهامیان می‌کوشد لحن پژوهش اش جانبدارانه نباشد، اما به تأثیر گذاری مارکسیست‌های قفقاز در برخی از فعالان سیاسی بعد از مشروطه تأکید می‌کند. دخالت‌های عوامل و حتی قوای شوروی در نهضت میرزاکوچک خان را هم اندیشی سیاسی تلقی می‌کند و قرارداد «جنجالی» 1919 وثوق الدوله را که ناشی از استیصال او برای سر و سامان دادن به اوضاع مغشوش ایران و در واقع معلول دخالت‌های دولت نوبنیاد شوروی بود، مستمسکی در تشدید ابراز مخالفت عناصر فعال سیاسی با مرکز تلقی می‌کند. تردیدی نیست که قرارداد وثوق الدوله ابزاری برای تقویت ساختاریِ اداری و نظامی ایران برای مقاومت در برابر توسعه طلبی شوروی بود. انگلیس در این امر ذینفع بود زیرا منابع و بزرگترین پالایشگاه نفت جهان را در آبادان در اختیار داشت و خواهان محافظت آن بود. و آن قرارداد را مطابق تبلیغات مرسوم آن را به استناد «ناظران خارجی» بدون پرداختن به محتوا قرارداد تحت الحمایگی ایران تلقی می‌کند. و شوروی «در مقایسه با همه امتیازاتی که تزار از ایران گرفته بود» قرارداد [1919] را محکوم می‌کند و نه ماه بعد، ارتش سرخ، برای از بین بردن نیروهای انگلیسی که به قفقاز سلاح می‌فرستادند و تقویت جنگلی‌ها در مقابل حکومت «آنگلوفیل» ایران، «نیروی کوچکی» در بندر انزلی پیاده می‌کند. 

آبراهامیان در جانبداری خود فراموش می‌کند که نیروهای انگلیسی که به کمک روس‌های سفید شتافته بودند پس از شکست از طریق سواحل گرگان در سال 1921 وارد ایران شدند، و قوای شوروی دو سال قبل برای کمک به تشکیل جمهوری شوروی گیلان در انزلی پیاده شده بودند. و نیز قرارداد مودت 1921 ایران روسیه به دوسال بعد از 1919 مربوط می‌شود و در سال 1300 در زمان دولت کودتایی سید ضیا امضا شد و منظور از لغو «همه امتیازاتی که تزار از ایران گرفته بود» نیز به موجب این قرارداد، عبارت بود از لغو مقداری بدهی‌های دولت و تجار ورشکسته به بانک استقراضی روسیه و چند تکه راه و ساختمان اداری و خط آهنی که از تبریز به جلفا کشیده بودند. در واقع امتیازاتی که تزار از ایران گرفته بود عبارت بود از کل قفقاز و کل دریای خزر و سرزمین‌های ترکستان که به همان وضع باقی ماند، فقط حق ماهیگیری ساحلی به ایرانیان داده شد به شرط آنکه ماهی صید شده را برای ارتزاق مردم روسیه تحویل دهند. گذشته از این جانبداری احتمالا ناخودآگاه، و مبالغه در سهم مخالفان اشتراکی در زمان رضاشاه مدارک گرد آمده ارزشمند و آموزنده است. 

در مورد رجال اصلاح طلب دوران رضاشاه روی دوستی آنان با میرزا ملکم خان و عضویت در لژ فراماسونی تأکید می‌گذارد که نقش آن گروه در لژهای فراماسونی یا محفل‌های ایرانی مشابه آن بر کسی پوشیده نیست. درست است که گروه 53 نفر کمونیست تحت رهبری دکتر ارانی در اواخر دوران رضاشاه انجمنی داشتند و دستگیر و زندانی شدند و پس از تبعید رضاشاه آزاد شدند و یک ماه بعد از اشغال ایران توسط شوروی و انگلیس حزب توده ایران را تشکیل دادند، اما در کتاب توجه ویژه ای به سیر حرکت حزبی کمونیستی شده است، آن هم در جامعه ای که پس از دورانی 20 ساله میزان بیسوادی آن از 95 درصد تازه به 80 درصد کاهش یافته بود و تبدیل جوامع روستایی به مدنی و صنعتی مراحل آغازین را می‌پیمود. آبراهامیان به درستی کمونیست‌های اولیه ایران را در ایجاد طبقه کارگر «اکثرا “روشنفکر” و غیر فارسی زبان» می‌نامد. البته با توجه به اینکه نفوذ افکار کمونیستی در میان اشخاص با سواد و ارتباطات خارجی طبیعتا از طریق قفقاز بوده است که بیشتر آذری زبان و ارمنی زبان بودند و در سایر مناطق ایران نیز پراکندگی داشتند؛ و گذشته از تأکید مبالغه آمیز بر روند توسعه افکار کمونیستی در ایران پیروی از آن افکار را ملازم با «روشنفکر» بودن می‌نامد. این صفتی است که بعدها نیز کمونیست‌های ایرانی خودشان را واجد آن می‌پنداشتند. گرچه یکی از خصوصیات واجدین تعریف روشنفکری رهایی از اسارت اندیشه یعنی استقلال اندیشه از قیود الزامیِ اندیشیدن به دلخواه ایدئولوژی است، اما گرچه در طیفی که اندیشه‌های فاشیستی در سمت راست آن و پیروان ایدئولوژی منضبط کمونیستی در انتهای چپ باشد، می‌توان اغلب روشنفکران مستقل را که اجتماعی اندیش هستند در سمت چپ مرکز طیف قرار داد، اما معتقدان به ایدئولوژی‌هایی را که الزاما باید مطابق نسخه‌های پیش نگاشته بیندیشند و عمل کنند، نمی‌توان واجد تعریف اندیشه مستقل روشنفکری دانست. در مورد رضاشاه با توجه به خصوصیت ضد کمونیستی او که با برانداختن نهضت جنگل و متحدان کمونیست آن شهرت یافت، با استناد به دومین کنگره فرقه کمونیست ایران که در 1306 در ارومیه تشکیل شد، کودتای 1299 را توطئه انگلیسی و او را دست نشانده امپریالیسم معرفی می‌کند. و خواستار انقلاب علیه «فئودالیستها و سرمایه داران کمپرادور» می‌شود، که آشکارا اعلامیه جلسه ای بی اهمیت در اتاقی دربسته در ارومیه بوده است. 

از تمدید قرارداد نفت دارسی با وجود اشاراتی به جنبه‌های مثبت آن انتقاد می‌کند که انتقاد به مدت تمدید آن وارد است. ضمن انتقاد از الزامی کردن کشف حجاب به اصلاحات مدنی و آموزشی و 5 برابر شدن شمار دانش آموزان و دانشجویان و آثار مثبت اعزام سالانه 100 دانشجو به خارج و اهمیت ایجاد راه آهن و راه سازی و ایجاد صنایع همچنین تغییر رفتار تدریجی او و از میان برداشتن اغلب اعضای تیم اصلاح طلب پیشین خودش اشاره منصفانه می‌کند. از همان زمان نیز انتقادات در میان دانشجویان مقیم خارج آغاز می‌شو د. به تبلیغات و مبارزه دکتر ارانی و دوستانش و سرکوبی آنان با قدری مبالغه اشاره می‌کند. که به گفته سفیر آمریکا «از رفتن او کسی متأثر نشد.»

جانشینی محمد رضا شاه را با اشاره به حرکات جدایی طلبانه نظامی در حال دگرگونی می‌نامد. اما از چگونگی تشکیل حزب توده طی یک ماه پس از ورود نیروهای شوروی عبور می‌کند. ماجرای آذربایجان و نقش حزب توده بسیار رقیق تر از واقعیت است. تمایل شاه به تغییر قانون اساسی را که بعد از ترور او مطرح و عملی شدن به شایعات شنیده شده در آذر 1327 نسبت می‌دهد. ترور شاه در دانشگاه تهران را که به دست ناصر فخرآرایی عضو حزب توده و با اطلاع کیانوری انجام شده بود را توسط یک خبرنگار روزنامه پرچم اسلام معرفی می‌کند، یعنی کلیشه ای که حزب توده حتی به کادرهای خود قبولانده بود. آبراهامیان فقط از این کلیشه حزبی که انگشت اتهام را به سوی رزم آرا رئیس ستاد ارتش می‌گرفت نام نبرده است. اما از این مقطع به روایت حزب توده نزدیک می‌شود. به مبارزه رنگ ضد امپریالیستی می‌دهد، از ملی کردن شرکت نفت انگلیس و شیلات در دست شوروی نام می‌برد، بدون تذکر اینکه اولا شیلات ملی نشد، بلکه اتفاقا دوره اجاره 25 ساله آن که در اجرای قرارداد مودت منعقد شده بود سر آمد و ثانیا شیلات امری قابل مقایسه و در حد صنعت نفت نبود! 

نکته جالب و مهمی که آبراهامیان به آن توجه می‌کند، حضور تدریجی نوعی دوگانگی فرهنگی است که در شرح دو جناح سنتی و مدرن داخل جبهه ملی و تفاوت‌های بینش و حتی شیوه‌های رفتاری و زندگی به آن اشاره می‌کند. در اشاره به فرهمندی یا کاریزمای مصدق به مخالفت اصولی او با رضاشاه اشاره می‌کند، که در آن مقطع با رواج نوعی بیزاری و رنجش طبقات مختلف مردم، خصوصا اعمال خشونت در کشف حجاب، سربازی اجباری، در هم شکستن نفوذ خوانین و خان سالاری، تأسیس مدارس مدرن خصوصا برای دختران، تحمیل نظام مالیاتی و خشونت ورزیدن در رفتار فردی با واقعیات زمان تطبیق می‌کند.

دربارۀ مجلس شانزدهم که جبهه ملی توانست با بهره مندی از آزادی انتخابات گروه اقلیت مؤثری تشکیل دهد به نقش مهم سرلشکر زاهدی رئیس شهربانی در مراقبت از آزادی انتخابات اشاره ای نمی‌کند. هژیر را که قطعا مخالف کمونیسم و نفوذ شوروی بود سیاستمداری طرفدار انگلیس می‌نامد. در واقع طرفداران اصلاح قرارداد نفت وجود او را مانع دوم انجام برنامه خود تلقی می‌کردند و این مانع نیز توسط عناصر مذهبی که در آن زمان طرفدار جبهه ملی بودند حذف شد. آبراهامیان به آگاهی قبلی برخی از سران جبهه ملی از تمایل فدائیان اسلام به قتل رزم آرا و همچنین پیشنهاد و تصویب طرح معافیت قاتل رزم آرا از مجازات توسط نمایندگان جبهه ملی در مجلس اشاره ای نمی‌کند. برخلاف شایعه پراکنی حزب توده که ترور رزم آرا را به گردن شاه انداخته بودند آبراهامیان در کنار آن می‌گذرد. آبراهامیان نخست وزیر شدن علا را ناشی از «توسل نمایندگان به حقوق مندرج در قانون اساسی» می‌نامد، و توجه ندارد که در قانون اساسی و متمم قانون اساسی مشروطه نامی از نخست وزیر و حقوق وظایف و نحوه گزینش او نیامده و فقط در متمم قانون اساسی به گزینش برکناری وزرا و صدر اعظم با رای مجلس اشاره شده است. گزینش نخست وزیر در 10 سال فترت بعد از مشروطه با شاه بود و پس از آن نیز می‌توان گفت تدریجا عرف و سنتی پدید آمد. آبراهامیان درباره سیاست نفتی جبهه ملی در تغییر قرارداد 1312 در مقابل تلاش متفاوت سپهبد رزم آرا می‌نویسد جبهه ملی- که اکنون از حمایت حزب نیمه مخفی توده پشتیبانی می‌شد- خواستار ملی کردن نفت شد .. . .» که البته حزب توده به دلیل دخالت در ترور شاه غیرقانونی شده بود و در قضیه نفت هم موضعی مخالف مصدق داشت! حمایت حزب توده از مصدق مربوط به بعد از قیام 30 تیر 1331 و تغییر سیاست حزب توده است. آبراهامیان پیشنهاد جمال امامی برای نخست وزیری مصدق را مطابق اعتقاد او می‌داند و بر خلاف برخی در باره عقیه واقعی او «نیت خوانی» نمی‌کند. 

اما آبراهامیان که قبلا در باره تظاهرات فروردین 1330 حزب توده در آبادان قلمفرسایی کرده از کنار تظاهرات 23 تیر 1330 حزب توده که در مخالفت دولت و به همان بهانه دفاع از کارگران آبادان برگزار شد، بدون اشاره می‌گذرد. این تظاهرات منجر به برخورد میان حزب توده و برخی از گروه‌های ناسیونالیست جبهه ملی و نهایتا تیراندازی و قتل یک افسر پلیس انجامید و چند نفر در تیراندازی متقابل کشته شدند. دکتر مصدق رئیس و معاون شهربانی را که زاهدی وزیر کشور به کار گمارده بود برکنار و بازداشت می‌کند. زاهدی که حزب توده را غیر قانونی می‌دانست اصولا با مجوز تظاهرات آن حزب موافق نبود، از مصدق خواست که رئیس و معاون شهربانی را که در سلسله مراتب مسئولیت بودند آزاد کند. مخالفت مصدق موجب استعفای زاهدی شد. برکناری او که عامل اصلی پیروزی جبهه ملی در انتخابات بود و به همین دلیل وزیر کشور شده بود، سرآغاز مخالف و جبهه گیری منجر به برکناری مصدق و جانشینی مصدق بود که آبراهامین اشاره ای به آن نکرده است. 

آبراهامیان در تقسیم بندی مجلس هفدهم گروهی را طرفدار مصدق و گروهی را سلطنت طلب و گروه دیگر را محافظه کاران طرفدار انگلیس می‌نامد(!) که البته چنین فراکسیونی نمی‌توانست وجود داشته باشد، و خروج از عدم جانبداری در پژوهش و تهمت زنی بر پایه تخطئه گروهی مخالف تفویض اختیارات قانونگذاری به نخست وزیر است که البته دیگر دلیل وجودی برای مجلس باقی نمی‌گذارد.و متقابلا از تفویض اختیارات قانونگذاری به او به بهانه لزوم مدیریت اوضاع وخیم اقتصادی حمایت می‌کند. در شرح قیام 30 تیر و عزل قوام و بازگشت مصدق به نخست وزیری، استثنائا به نقش مؤثر صفوف کارگری و دانشجویی حزب توده اشاره ای نمی‌شود. از انحلال مجلس سنا با کاستن از دوره چهار ساله به دو ساله که بدون تصویب سنا به اجرا گذاشته شد نیز به عنوان باشگاه اشرافی «جانبداری» می‌کند. به بازنشسته کردن و اخراج 136 تن از ژنرال‌ها و امرای رضاشاهی ارتش برای سلطه بیشتر بر ارتش در مقام وزارت دفاع ملی اشاره می‌شود که عامل اصلی انگیزش آن افسران به طرح کودتا و نیروی محرکه آن بود. آبراهایمان از توسل مصدق به رفراندوم برای انحلال مجلس نیز جانبدارانه بحث می‌کند. به قانون انتخاباتی جدید او هم اشاره می‌کند که در آن برای احترام به روحانیت و جلب حمایت آنان محرومیت زنان از حق رأی و حضور علما در شورای نظارت بر انتخابات پیش بینی شده بود و همزمان منع فروش مشروبات و منع فعالیت طرفداران کسروی نیز اجرایی شد. اشاره می‌کند که سر انجام پافشاری مصدق به تمدید اختیارات قانونگذاری با مخالفت گروه محافظه کار جبهه ملی مواجه شد و متهم به تأثیر پذیری از «مشاوران چپ گرا» شد. به درستی اشاره می‌کند که افسران پاکسازی شده تحت ریاست زاهدی برای براندازی مصدق کودتایی را طراحی کردند. اما از زاهدی برای تحقیر او در مقام دشمن حزب توده به عنوان همان کسی نام می‌برد که «در سال 1322 به جرم فعالیت‌هایی به طرفداری از آلمان توسط انگلیس دستگیر شده و در سال 1325 چون آلت دستی برای سرنگونی دولت ائتلافی قوام فعالیت می‌کرد» و متذکر می‌شود که زاهدی در ستوانی در بریگاد قزاق رضا شاه با جنگلی‌ها» جنگیده و به درجه سرتیپی رسیده بود و . . . با جبهه ملی هم مغازله ای کرده بود.» آبراهامیان در این عبارت نه فقط در دفاع از حزب توده عقده گشایی می‌کند بلکه به شیوه ژدانفی حزب توده به دروغ نیز متوسل و کاملا از پژوهش غیر جانبدارانه دور می‌شود. تردیدی نیست که در دوره همکاری رضاشاه با آلمان نازی غیر از مخالفان ایدئولوژیک آلمان نظامیان از بهرام آریانا تا خسرو روزبه و بیشتر مردم دلزده از انگلیس طرفدار آلمان بودند. و حتی رابط اصلی این توافق دکتر متین دفتری داماد مصدق بود که به نخست وزیری هم رسید و مجری برنامه توسعه صنعتی دکتر شاخت بود. دکتر شاخت در سال 1331 نیز برای برنامه ریزی اقتصادی به ایران دعوت شد. . . سرلشکر زاهدی دو سال بعد از ورود قوای انگلیس به ایران دستگیر و بیش از سه سال در فلسطین زندانی شد که آبراهامیان نامی از این مجازات نیاورده است. زاهدی در سال 25 که آزاد شد و به ایران آمد رئیس باشگاه افسران شد، و نمی‌توانست آلت دست معلوم نیست چه کسی برای سرنگونی دولت قوام باشد. دلسوزی از سرنگونی دولت «ائتلافی» قوام نیز به دلیل عضویت سه وزیر توده ای در آن است، و دولت قوام با مانوری ماهرانه با تفاهمی که با استالین کرده و خواهان عملی شدن آن نبود سقوط و به آزادی آذربایجان کمک کرد. اگر به نقش او در فروپاشی نهضت جنگل اشاره می‌کند برای این است که نهضت با شوروی متحد شده و جمهوری شوروی سوسیالیستی گیلان را پدید آورده بود و زاهدی مأمور از میان برداشتن آن ترکیب تجزیه طلبانه می‌شود.

 به موجب نوار دوم مصاحبه بنی صدر در قالب تاریخ شفاهی‌هاروارد، بنی صدر می‌گوید کلاس 11 بودم که شبی در خانه خودشان در همدان سرلشکر زاهدی رئیس شهربانی حضور داشت و مشکلات ایران مطرح بود، و زاهدی گفت ما نیاز به یک امیرکبیر داریم! وقتی از او می‌پرسند امیر کبیر ایران کیست؟ می‌گوید «دکتر محمد مصدق!» این شهادت یک دشمن زاهدی است. به همین دلیل در مقام ریاست شهربانی صحت انتخابات را تضمین کرد و منظور از مغازله با جبهه ملی همین اقدام او بود که موجب پیروی کاندیداهای جبهه ملی در مجلس شد! به همین دلیل توسط رزم آرا که رئیس ستاد ارتش بود بازنشسته شد، و به همین دلیل در دولت علا به توصیه مصدق وزیر کشور شد، و در دولت مصدق نیز وزیر کشور شد، اما دخالت غیر موجه در کار خودش را نپذیرفت و استعفا کرد. در واقع یک وزیر در مقابل مجلس مسئول است خدمتکار نخست وزیر نیست. جالب اینکه این تنها استعفا از روی اعتقاد نیست. دکتر صدق در کابینه بعد از 30 تیر 11331 که از لاهه بازگشته بود و با حسین نواب سفیر با شخصیت ایران آشنا شده بود، او را وزیر خارجه کرد. آقای آبراهامیان اشاره به آن را به کلی از قلم انداخته است. حسین نواب کمتر از 3 ماه به دلیل مخالفت اصولی با دو اقدام استعفا کر؛ یکی فشار حسین فاطمی برای قطع رابطه فوری با انگلیس بود که افکار عمومی هم آماده بود. نواب معتقد بود ملی کردن نفت اقدامی قانونی است که باید با توافق بر سر غرامت و نحوه پرداخت آن اجرایی شود و نیاز به رابطه و مذاکره دارد. عدم توافق ملی کردن را تبدیل به مصادره می‌کند که غیرقانونی است! دوم اینکه نواب با تمدید قانون تفویض اختیارات قانون گذاری به مصدق مخالف بود و آن را مخالف قانون اساسی می‌دانست و استعفا کرد. آقای آبراهامیان این مورد مهم را از قلم انداخته است. بعد از او سید حسین فاطمی وزیر خارجه شد که فورا هم با انگلیس اعلام قطع رابطه کرد که منجر به تعطیل صنعت نفت و عدم فروش و «اقتصاد بدون نفت» شد؛ و هم لایحه تمدید اختیارات را به تصویب رساند. 

یرواند آبراهامیان در معرفی سایر همکاران زاهدی در برنامه کودتا با منطق کمونیستی خود می‌کوشد جایگاه طبقاتی هرکدام را شرح دهد. در حالی که گروهی افسر پاکسازی شده قربانی خصومت دیگران که ضمنا با تربیت حرفه ای مخالف کمونیسم هم بودند هم برای منافع شخصی و هم به دلیل یا بهانه جلوگیری از سقوط کشور به دامان شوروی در صدد کودتا بودند و ربطی به طبقه اجتماعی مارکسیستی آنها ندارد. 

آبراهامیان مخالفت دولت جدید جمهوریخواه آیزنهاور را با سعی مصدق به مبارزه با این افسران مربوط می‌کند، در حالی که مصدق پس از قطع رابطه با انگلیس و خارج کردن نفت از معادله اقتصادی کشور و نپذیرفتن آخرین پیشنهادهای عملی آمریکا که همراه بود با قدرت نمایی‌های خیابانی حزب توده نگران آن بودند که ایران و منابع نفت و پالایشگاه آبادان به دامان شوروی سقوط کند. لذا بدیهی بود که از براندازی و کودتایی که منجر به آن شود خشنود می‌بود. به قتل افشار طوس نیز که در مسیر برنامه کودتای این گروه انجام شد، اشاره مختصری می‌کند و آن را به قصد هشدار به افسران پشتیبان مصدق نوشته است. در حالی که کودتا کنندگان در صدد جلب او بودند و او مطلب را با مصدق در میان گذاشته بود و افسران که در تشکیلات آگاهی نفوذ داشتند به کشف آگاهی پی برده و قرار دیدار با افشارطوس را به تله مرگ او تبدیل کرده بودند. 

آبراهامیان ادعای حزب توده را درباره اینکه شبکه نظامی حزب توده مصدق را از خبر کودتا آگاه کرده بود تکرار می‌کند. در حالی که افشارطوس با گماردن ماموران آگاهی وفادار قبلا در جریان توطئه افسران قرار داشت و مصدق را آگاه کرده بود و قربانی اطلاعات خودش شد.

آقای آبراهامیان در پایان این فصل کتاب با اشاره با «کودتای» 25 مرداد می‌گوید سرهنگ نصیری و همراهان هنگام نزدیک شدن به اقامتگاه نخست وزیر دستگیر شدند. چنین نیست. پس از رفراندوم و انحلال یا باطل شدن مجلسی که هیچ وقت انتخابات آن تکمیل نشده بود، همان طور که دکتر صدیقی و دکتر سنجابی در مخالفت با رفراندوم به مصدق تذکر داده بودند و صدیقی گفته بود «در غیاب مجلس شاه شما را برکنار خواهد کرد»، و مصدق گفته بود که «جرأت ندارد!»، پیش بینی آنها عملی شد و افسران عنوان کودتا را از برنامه خود برداشتند و شاه که مخالف کودتا بود، فرمان عزل مصدق از نخست وزیری و جانشینی زاهدی را صادر کرد. در واقع تصور آنان این بود که مصدق با دریافت حکم عزل تسلیم خواهد شد. دستگیری نصیری هنگام نزدیک شدن به خانه نخست وزیر نیز دروغ است و او دیر وقت شب فرمان عزل را به مصدق رساند و مصدق نیز با عبارت «دستخط مبارک ملوکانه عز وصول بخشید» اعلام وصول کرد. سپس ظاهرا تغییر عقیده می‌دهد و به گارد خانه خود دستور می‌دهد که نصیری را دستگیر کنند. 

آقای آبراهامیان در باره دیدار 27 مرداد مصدق با هندرسن می‌نویسد: «صبح روز بعد مصدق در گفتگویی سرنوشت ساز با سفیر آمریکا که وعده داده بود در صورت برقراری دوباره نظم و قانون، آمریکا به دولت مصدق کمک خواهد کرد به ارتش فرمان داد تا خیابان‌ها را از همه تظاهرات پاک سازند. . . » می‌دانیم که آقای هندرسن سفیر آمریکا در بیروت حضور داشت و روز 27 مرداد به ایران مراجعه کرد و «عصر» همان روز به دیدار مصدق رفت. طبق اسناد محرمانه آمریکا آقای هندرسن در گزارش خود به این مضمون می‌نویسد، «من که رونوشت فرمان عزل مصدق و انتصاب سرلشکر زاهدی را که توسط اردشیر زاهدی دریافت کرده بودم در جیب داشتم، در آن دیدار دیگر او را آقای نخست وزیر خطاب نکردم و فقط آقای دکتر مصدق می‌نامیدم. به ایشان گفتم، آیا راست است که به موجب فرمان شاه شما از نخست وزیری عزل شده اید؟ دکتر مصدق نخست انکار کرد، سپس نگاهی به من کرد و گفت، اگر هم چنین فرمانی صادر می‌شد آن را قانونی نمی‌دانستم و اجرا نمی‌کردم!» آنچه مسلم است سفیری که با آگاهی به دیدار یک نخست وزیر معزول می‌رود به او قول کمک نمی‌دهد. پس از پایان دیدار سفیر آمریکا بود که دستور تخلیه خیابان‌ها از سوی مصدق صادر شد. و برخلاف نظر آقای آبراهامیان دکتر مصدق به ارتش فرمان نداد «تا خیابان‌ها را از همه تظاهرات پاک سازند!» بلکه از همه تظاهر کنندگان که خیابان‌ها را در اختیار داشتند خواست که خیابان‌ها را تخلیه کنند. حزب توده نیز به شهادت سرگرد همایونی افسر توده ای که مأمور فرماندهی تانک از پادگان اقدسیه می‌شود و برای تعین تکلیف خود با حزب تماس می‌گیرد به او می‌گویند دستور اداری را اجرا کن! باید گفت که حزب توده بیش از آنکه مجری دستور مصدق باشد باید از سفارت شوروی کسب تکلیف می‌کرد. آبراهامیان در پایان می‌افزاید: «در 28 مرداد که توده ای‌ها در نتیجه پشت کردن مصدق به آنها صحنه را ترک کرده بودند زاهدی با فرماندهی 35 تانک شرمن اقامتگاه نخست وزیر را محاصره و پس از 9 ساعت درگیری مصدق را بازداشت کرد.» در اینجا آبراهامیان می‌کوشید اتهام عدم واکنش حزب توده و سازمان نظامی منسجم آن را در 28 مرداد به گردن مصدق بیاندازد و آن را «پشت کردن توده ای‌ها به او» می‌نامد! 

گذشته از اینکه مصدق خودش می‌دانست که حزب توده در صورت پیروزی در کودتایی نظامی، هرگز حاصل پیروزی را به مصدق تقدیم نمی‌کردند، اما فراموش می‌کند که واکنش انفعالی حزب توده می‌توانست به بهای قربانی شدن همه 700 نفر افراد سازمان نظامی حزب توده منجر شود. در پایان فصل آبراهامیان به آمار بازداشت مصدق و همکارانش و به دستگیری و محاکمه اعضای سازمان افسری و اعدام 40 افسر غالبا ارزنده اشاره می‌کند، که محاکمه و محکومیت مصدق و همچنین اعدام افسران وطن پرستی که از روی استیصال عدالت و آزادی را از مسیر حزب توده برگزیده بودند اشتباه خون آلود و زشتی بود که به بهای گزاف خدشه به مشروعیت رژیم شاه منجر شد.

برای نشان دادن اجمالی نمونه‌های عدم دقت و دیدگاه جانبدارانه آقای آبراهامیان در کتاب «ایران بین دو انقلاب» به مندرجات 325 صفحه بخش اول اکتفا می‌شود، بخش بعد آن کتاب کلا در باره تاریخچه حزب توده از دیدگاه ایشان است. 

***

در سال 2001 کتاب تازه ای توسط آقای آبراهامیان به نام «بحران نفت» و به گفته ایشان بر اساس آخرین اسناد سری آشکار شده درباره گزارش‌های سفارت آمریکا و سی آی ای (سیا) منتشر شده است که چون آن اسناد را خوانده ام در زیر برخورد جانبدارانه ایشان را در این کتاب نیز به اختصار نشان می‌دهم. باید بگویم که اصل کتاب اخیر ایشان را نخوانده ام اما به تحلیل مختصر یکی از هوادارن ایشان آقای دکتر رضا سعیدی فیروزآبادی که در صفحه اول «روزنامه شرق» 24 مرداد 1400 آمده ا ست، در همان حد به نکات اصلی اشاره و در هر مورد تحلیل می‌کنم:

اسناد جدید کودتای 28 مرداد

«. . . این اسناد نشان می‌دهد که شرکت‌های نفتی و به‌ تبع آنان دستگاه دیپلماسی آمریکا در انگلستان به‌هیچ‌وجه حاضر به مصالحه با دولت دکتر مصدق در زمینه ملی‌شدن نفت نبودند. هرچند آنان حاضر شدند که به طور صوری ملی‌شدن نفت ایران را بپذیرند؛ ولی در عمل خواستار آن بودند که صنعت نفت ایران کما فی‌السابق به دست آنان اداره شده و در عمل نقشی به ایران داده نشود. دلیل اصلی آنان این بود که هرگونه مصالحه با ایران، باعث خواهد شد کشورهای دیگر نیز راه ایران را رفته و کنترل بازار جهانی نفت از دست آنان خارج شود.»

لازم به توضیح است که اسناد نشان می‌دهد که اصل ملی شدن نفت ایران و مصالحه مورد تأیید بوده انگلیس و آمریکا بوده که راه حل‌های جدی و نهایی هم ارائه شده بود، که از سوی مصدق و مشاوران او پذیرفته نشد. پس از 28 مرداد مصالحه در قالب روال بین المللی آن روز و به دنبال مذاکرات دکتر امینی انجام شد و فروش نفت ایران پس از 4 سال از سر گرفته و منافع آن به خزانه ایران واریز شد. مسئله اصلی این بود که مصدق پرداخت غرامت را اصولا قبول داشت اما عملا و علنا به اجرای آن تن نمی داد! که ملی کردن قانونی را به مصادره غیر قانونی تبدیل می‌کرد.

 «برخی از دیپلمات‌های انگلیسی و آمریکایی اصرار می‌ورزیدند که حتی اگر ایران به دامان بلوک شرق بیفتد، نباید با ایران مصالحه کرد؛ زیرا این امر کل صنعت نفت دنیا را به خطر خواهد انداخت.»

چنین ادعایی در اسناد سری وجود ندارد. آقای آبراهامین می‌خواهد خطر کمونیسم را که از دلایل حمایت غرب از برکناری مصدق بود انکار کند. اما اینکه دادن امتیازی استثنایی به ایران در آن زمان، نسبت به نفت ملی مکزیک و نفت بحرین و عربستان که الگوی ملی کردن نفت ایران بودند، بازار بین المللی نفت را که تولید و مصرف آن در اختیار غرب بود مختل میکرد. مصدق نگران حیثیت ملی خود بود و بدون توجه به اینکه ایران امکانات فنی و انسانی تولید را در اختیار نداشت، باید می‌دانست «منافع برتر از حقوق ایران» اقتضا می‌کرد که به جای تعطیل چهار ساله صنعت نفت به مصالحه ای در حدود همان معیارهای جهانی تن دهد. بهانه اصلی ایران برای ملی کردن نیز پایین تر بودن سهم سد ایران از همان معیارهای جدید جهانی بود! 

«نکته دیگر آنکه آمریکا و انگلیس به‌شدت از همراهی‌نکردن شاه در برکناری یا همراهی او با کودتا از او انتقاد می‌کنند. به گفته آنان، شاه معتقد بود که به علت محبوبیت دکتر مصدق تنها از طریق اقدام مجلس می‌شود او را برکنار کرد. آنان شکست قوام و 30 تیر را به علت همکاری‌نکردن شاه با او می‌دانند؛ به‌ طوری‌ که بعد از قضیه 30 تیر، سفیر آمریکا (هندرسون)، به‌ طور مستقیم به شاه می‌گوید که در صورت همکاری‌نکردن او با کودتا، آمریکا از جانشینی علیرضا، برادر شاه، به جای او حمایت خواهد کرد.»

مخالفت شاه با کودتا در اسناد منعکس است اما در باره تهدید شاه به جانشین کردن برادرش تردید دارم. شاه پس از رفراندوم و ابطال و انحلال مجلسین توسط مصدق حکم برکناری او را صادر کرد. این نکته در گزارش دیدار هندرسون با مصدق نیز منعکس است که می‌گوید در دیدار عصر 27 مرداد 1332 با توجه به آن فرمان دیگر او را آقای نخست وزیر خطاب نکرد. یعنی آمریکا سمت او را در آن تاریخ به رسمیت نمی شناخت.

نکته جالب دیگر این اسناد، اشاره به نقش دستگاه جاسوسی انگلستان (ام‌آی6) در کودتا است «. . . . . از نکات جالب دیگر اسناد ارائه‌شده در این کتاب، طرح نقشه کودتا معروف به آژاکس است. این طرح نتیجه تلفیق طرح دستگاه جاسوسی آمریکا (سیا) و انگلستان (ام‌آی6) است که شامل چهار بخش است: 1- تطمیع و دادن رشوه به مخالفان دکتر مصدق و مطبوعات وابسته به آنان در حمله به سیاست‌های دولت و شخص دکتر مصدق.2- اخلال در اقتصاد ایران با تحریم نفتی، هرچند به علت اینکه صدور نفت در آن زمان حدود 10 درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌داد، چندان مؤثر واقع نشد. 3- تهدید شاه برای همراهی او با کودتا. 4- عملیات کودتا برای استفاده از واحدهای ارتش در تهران و خارج پایتخت و سازمان‌دهی نیروی سرکوبگر خیابانی.»

آقای آبراهامیان در این بخش ادعاها یا تحلیل‌های خود را طوری می‌نویسد که به خواننده چنین القا می‌شود که گویی در اسناد منتشر شده مندرج است. در اینکه انگلیس و سپس آمریکا به دلیل نگرانی از حزب توده و سلطه شوروی به ایران نگران بودند و از برکناری مصدق خشنود بودند تردید نیست. اما «طرح نقشه کودتا معروف به آژکس» طفره رفتن از نقش حزب توده در براندازی مصدق است. همیشه این پرسش مطرح بوده است که بالاخره نقشه این کودتای مرموز آمریکایی- انگلیسی چه بود؟ خصوصا اکنون که کلیه اسناد نظامی و غیر نظامی آن دوران در اختیار جمهوری اسلامی است. آقای آبراهامیان در واقع می‌کوشد به «آژاکس» رنگ نقشه ای اجرایی شامل 4 بند بدهد طوری که گویی برگرفته از اسناد منتشر شده است. پیش از پرداختن لازم با یادآوری این است که طرحی به نام آژاکس وجود نداشت! برنامه تی پی آژاکس نام دارد که با جستجوی ساده در گوگل قابل دستیابی است. آژاکس نام ماده سفید کننده و پاک کننده معروف آمریکایی است و  Toodeh Party Ajax به معنی پاک کردن یا زدودن حزب توده است. بر خلاف نظر آقای آبراهامیان حزب توده که کشف سازمان افسری 700 نفری و بسیار منسجم و سری آن با در اختیار داشتن برخی از نخبه ترین افسران نشان داد که برنامه چقدر جدی بوده است! در همین اسناد در گزارشی آمده است که در شورای امنیت ملی وقتی پرزیدنت آیزنهاور از آلن دالس رئیس سیا می‌پرسد که در صورت کودتای حزب توده (مانند وضعی که برای ادوارد بنِش در چک اسلواکی پیش آمد) برنامه جایگزین شما (Plan B)چیست؟ و دالس توضیح می‌دهد که با تماس با سران بختیاری و قشقایی حمایت آنها جلب شده است که در صورت روی کار آمدن دولت کمونیست در تهران، بلافاصله دولت مدعی در پناه کوه‌های زاگروس در کرمانشاه تشکیل شود! این نشان دهنده جدی بودن احساس خطری است که خود حزب توده برای به رخ کشیدن قدرت خود با مطبوعات و نمایش‌های خیابانی حتی در سالگرد 40 تیر یعنی کمتر از یک ماه پیش از 25 مرداد آن را تبلیغ می‌کرد. اما: (1) تطمیع و رشوه دادن به مخالفان مصدق اولا در اسناد نیامده است و ثانیا ادعایی تبلیغاتی است که حتی اگر در مواردی درست هم باشد نیاز به اثبات و ذکر مبلغ و مصداق دارد. (2) تحریم نفتی ایران درست نیست ، بلکه به دلیل روشن نکردن تکلیف ملی کردن نفت با نرفتن زیر بار پرداخت غرامت قانونی و به حکم دادگاه درباره منع فروش مال غیر بوده است. فروش یکی دو محموله کوچک به نصف قیمت، اولا فروش قاچاق تلقی می‌شود و ثانیا با هدف ملی کردن برای سعادت ملت ایران» مغایرت داشت. (3) تهدید شاه برای اینکه زیر با کودتا برود، در اسناد دیده نمی شود. مانع عرفی شاه برای صدور فرامین عزل و نصب نخست وزیر، طبق پیش بینی دکتر صدیقی و دکتر سنجابی و خلیل ملکی، با رفراندوم و از میان برداشتن مجلس برطرف شد. (4) عملیات کودتا برای استفاده از واحدهای ارتش در تهران . . . ، این هم ادعایی است که به هیچ وجه در اسناد نیامده و آبراهامیان می‌خواهد به نحوی اقدام نظامی در 28 مرداد را در اجرای برنامه موهوم آژاکس بر عهده آمریکا بیندازد. آمریکا از برنامه کودتای افسران ایرانی توسط خود آنان در شش ماه گذشته آگاه شده بود و طبق اسناد هرگونه کمک مالی را با منوط به موفقیت آنان در کودتا دانسته بود که از طریق صدور فرامین تحقق یافت و هندرسن نخستین چک 5 میلیون دلاری آمریکا را هم طبق اسناد در دیدار خود با سپهبد زاهدی در مقام نخست وزیری به خزانه خالی دولت تسلیم کرد.

«. . . جالب اینکه نقش ام‌آی6 در به راه انداختن نیروهای سرکوبگر میدانی و شرکت در قتل افشارطوس (رئیس شهربانی) در این زمینه بسیار اساسی است. از اسناد جالب دیگر این کتاب، حمایت مالی سیا از مخالفان دکتر مصدق، به‌ویژه همراهان اسبق او است.» نکته دیگر اینکه در این اسناد اشاره شده است که حزب توده قدرت چندانی در براندازی دولت ندارد؛ هرچند که آمریکا و انگلیس سعی می‌کنند با ایجاد وحشت باعث همراهی مخالفان دکتر مصدق با کودتا گران شوند. براساس این اسناد، آبراهامیان تخمین می‌زند که سیا در حدود یک‌میلیون دلار و ام‌آی‌6 حدود 700 هزار پوند برای کودتا هزینه کرده باشند. آبراهامیان علاوه بر این اسناد گاهی به خطرات افراد سیاسی آن دوران اشاراتی دارد و گاهی نیز تحلیل‌های خود را بر آن افزوده است. . . 

تردیدی نیست که دولت خشمگین بریتانیا عوامل بعضا شناخته شده ای مانند برادران رشیدیان در ایران داشت، که در برنامه پایانی نقش‌های محدود علنی تری بازی کردند. اما ادعای حمایت مالی سیا از مخالفان مصدق به ویژه همراهان اسبق او ادعایی است که حتی در صورت واقعیت محدود نیاز به اسناد و ذکر مصادیق و مبالغ دارد. تخمین زدن مبالغی اندک برای عملیاتی بزرگ نیز کاری پژوهشی تلقی نمی شود. انکار توانمندی حزب تود نیز جانبداران هسات. یک مسئله این است که حامیان باقی مانده مصدق از میان روشنفکران و یقه سفیدها بودند که خود را با پیرامونشان همرنگ می‌دیدند و آن دیدگاه را به کل جامعه بسط می‌داند. آنان از ارتشیان و پلیس و خوانین و عشایر و روستاییان و نفوذ ملایان و سطوح عامیانه تر و آسیب پذیر شهری در بازار و میدان و کارگران بیکار و زیان دیده که در کتاب آقای آبراهامیان انعکاسی ندارد خبر نداشتند. ضمن  اینکه پرونده قتل افشارطوس در همان زمان در اداره آگاهی کاملا بررسی شد و جز ادعای اینکه برخی اعترافات در باره اشخاصس که در آن قتل حضور نداشته  اند با شنکنجه گرفته شده زوایای آن روشن است و در اسناد هم ذکری از آن نشده است.

روزنامه شرق/ سه شنبه اول شهریور ۱۴۰۱/ از صفحه اول

در همین باره:

نقدی بر «کودتا»ی دکتر آبراهامیان،بخش(۱):علی میرفطروس

امیرهوشنگ ابتهاج (سایه) شاعر و پژوهشگر ادبیات معاصر ایران، زندگی را وداع گفت. او رفت…  بی آن که حضورش سایه ای بر سر ایران و ایرانی باشد

 نمی توان نگفت که سایه یکی از شعرا و به ويژه غزلسراهای های خوب معاصر بود . اما این را هم نمی توان نگفت که سایه یک شاعر سرشناس بود که 43 سال جان کندن میلیون ها انسان سرزمین اش را دید و هیچ نگفت.

 شاعر و نویسنده خوب بودن و بسیار خوب بودن حتی، هنرمند و آوازخوان درخشان بودن اگر رو در روی بیداد و بیدادگران نایستد یا حداقل انکارشان نکند اثرش چون آبی ست در حوضچه ای کوچک ، که هر چقدر هم زلال باشد به مرور می خشکد.

نمی شود نگفت که این شاعر خوش سخن چرا این همه زشتی و بیداد را دید و هیچ نگفت، حتی وقتی که سال ها در بیرون از ایران در امن و امان زندگی می کرد،هیچ نگفت.

سوسیالیست بودنش، اعتقادش بود و به ما ربط نداشت اما تا آخر عمر ستایش حزب توده را کردن، و تا آخر عمر چشم بر جنایت های حکومت اسلامی بستن و گاه با شعرهایش همراه آن ها شدن، بی آن که کمترین خطری متوجه او باشد،  به تک تک ما ربط دارد. کسی که شهرت دارد با  یک فرد عادی که گفتن و نگفتن اش اثر زیادی در جامعه ندارد، تفاوت زیادی دارد. شاعر و نویسنده و هنرمند زمانه ی والایی حقوق بشر مسئول است که از دردها و رنج های بشری سخن بگوید، دوران سعدی و حافظ دیگر نیست (اگر چه آن ها در حد توان آنروزگارشان به مراتب بیش از بسیاری از بزرگان امروز ما از رنج ها و دردها سخن گفتند و هر کجا که توانستند راهشان را از بیدادگران جدا کردند).

 درگذشت این شاعر خوب را به خانواده و  دوستانش تسلیت می گویم و متاسفم که این شاعر خوب درختی بود که هیچ سایه ای برای مردم نداشت.

به قول خودش:

آن که مست آمد و دستی به دل ما زد و رفت

  درِِ این خانه ندانم به چه سودا زد و رفت

شکوه میرزادگی

دهم آگوست 2022

http://www.savepasargad.com

 *تاریخ ، عرصۀ «پُرسش»است نه جایگاهِ «پَرَستش».

* اگر موضوع مصدّق و رویداد ۲۸ مرداد باعث نفرت و نفاقِ نیروهای سیاسی و روشنفکری ایران بود،اینک پرداختن به رضا شاه،محمد رضاشاه و محمد علی فروغی موجب آشتی و تفاهم ملّی است.

* پژوهش های اخیر نشان دهندۀ این است كه بررسی دوران دكتر مصدّق -و خصوصاً رویداد ۲۸ مرداد۳۲– وارد مرحلۀ تازه‌ای شده و از اسارتِ ملاحظات سیاسی – ایدئولوژیك  آزاد گردیده است.

 طرح از سایت کافه لیبرال

اشاره:

 تاریخ ، عرصۀ «پُرسش»است نه جایگاهِ «پَرَستش» . مهم ترین «میراث ۲۸ مرداد۳۲»این بود که جامعۀ سیاسی و روشنفکری ایران دچار نوعی«امتناع تفکر»شد و «عقل نقّال» جایگزینِ«عقل نقّاد»گردید به طوری که عموم رهبران سیاسی و روشنفکران ما به جای اندیشیدن،«نقل قول» می کردند.

تحوّلات حیرت انگیزِ سال های اخیر در سپهر سیاسی ایران،نشانۀ آگاهی و بیداری زنان ،مردان و خصوصاً جوانانی است  که بر افسانه سازی های«تاریخ ایدئولوژیک» خط بطلان کشیده و دستآوردهای دوران رضا شاه، محمد رضاشاه و شخصیّت هائی مانند محمد علی فروغی را مورد ارزیابی های تازه قرار می دهند.بر اساس این آگاهی و بیداری ملّی،اینک می توان گفت که جامعۀ ایران از ۲۸ مرداد۳۲ عبور کرده است. به عبارت دیگر،اگر تا چندی پیش موضوع مصدّق و رویداد ۲۸ مرداد باعث نفرت و نفاقِ نیروهای سیاسی و روشنفکری ایران بود،اینک پرداختن به رضا شاه ، محمد رضاشاه و فروغی موجب آشتی و تفاهم ملّی است.این امر جلوه ای از خواستِ نگارنده مبنی بر«نگاه مادرانه به تاریخ» است با این تأکید که « آيندگان به تكرارِ اشتباهات ما نخواهند پرداخت به اين شرط كه امروز ما ـ اكنونيان ـ رو در رو با تاريخ،گذشته و حال را از چنگ تفسيرهاى انحصارى يا ايدئولوژيك آزاد كنيم.براى داشتن فردائى روشن و مشترك، امروز بايد تاريخى ملى و مشترك داشته باشيم».

در پرتو چنان تحوّلاتی بازخوانیِ پیشگفتار چاپ پنجم کتاب« آسیب شناسی یک شکست»(۱۳۹۷)می تواند فرصتی برای بازاندیشی در این باره باشد.  ع.م

***

پژوهش‌های تاریخی در گذرِ روزگاران تكامل می‌یابند و مانند هر پدیدۀ اجتماعی دستخوش تحـّول می‌شوند. در روند این تحـّول و تكمیل است كه گفته‌اند:«هر تاریخی، تاریخ معاصر است». بر این اساس، برخی شخصیّت ها كه تا دیروز «قهرمانان ملّی» و «اسطورۀ شرافت و شهامت» قلمداد می‌شدند،امروزه به صفتِ دیگری نامیده می‌شوند. نمونه‌ای از این تغییر صفت و ارزیابی، سرنوشت خسرو روزبه است كه با انتشار اسناد و مدارك مستند، ثابت شده كه وی قاتل روزنامه‌نگار معروف، محمّد مسعود و كسان دیگر بوده است.^[1]

این موضوع نشان می‌دهد كه بخاطر عدم تدوین آگاهی‌های تاریخی یا فقدان تمركز تجربه‌های سیاسی،در جامعۀ ما هنوز مرز بینِ«قهرمان» و «ضدِ قهرمان» و «قدّیس» و «ابلیس» بسیار لغزان و سیـّال است و لذا ضروری است كه با احتیاط و اعتدال، از «نتیجه‌گیری‌های قطعی» در بارۀ این رویداد و یا آن شخصیـّت مهم سیاسی پرهیز شود. رعایت این احتیاط و اعتدال در بررسی دوران پُر آشوب نهضت ملّی شدن صنعت نفت و حكومت ۲۸ ماهۀ دكتر مصدّق اهمیـّت بیشتری دارد چرا كه سلطۀ بلامنازع حزب توده-با ارتشی از نویسندگان و روشنفکران معروف- در شکل دادن به افکار عمومی، افسانه‌ زدائی از تاریخ آن عصر و پرهیز از افسون‌ شدگی را دوچندان می کند.این امر ضمن ایجاد تفاهم ملّی،زمینه‌ای برای داشتنِ یك تاریخ ملّی جهت حصول به جامعۀ مدنی و رهائی از زندان افسانه ها و  اسطوره‌ها است.

حوزۀ مطالعات نگارنده  تاریخ و ادبیّات است و پرداختن به زندگی و كارنامۀ سیاسی دكتر مصدّق، ناشی از یك «كنجكاوی» و حاصل این پرسش بود كه «چرا پس از گذشت چند دهه، شخصیـّت سیاسی مصدّق و خصوصاً رویداد ۲۸ مرداد تا این حدّ در حافظۀ تاریخی و سیاسی ما تداوم یافته است و ـ اساساً ـ دستاورد مبارزات ۵۰ سالۀ دكتر مصدّق در حوزۀ توسعه و تجدّد ملّی  چه بود؟ و… لذا، این كتاب كوچك تلاشی تازه برای پاسخ دادن به پرسش یا پرسش‌های كهنه و دیرینه است.

به نظر نگارنده، محدودیـّت‌ها و موانعی كه باعث ناكامی‌های جنبش مشروطیـّت شدند، در جنبش ملّی شدن صنعت نفت و دوران كوتاه حكومت مصدّق نیز تداوم داشتند؛ هم از این روست كه در آن دوران، جامعه بود، امّا جامعۀ مدنی نبود، پارلمان بود، ولی فرهنگ و سلوك پارلمانی نازل بود و لذا، خیابان به جای پارلمان نقش اساسی داشت.اینکه جامعۀ ایران از انقلاب مشروطه (۱۹۰۶) به انقلاب مشروعه (۱۳۵۷) سقوط كرده شایدبازتاب چنان شرایط و محدودیت هائی بوده است.

باچنین چشم اندازی،وظیفۀ پژوهشگرکنجکاو درآمیختن با باورهای رایجِ سیاسی-تاریخی نیست بلکه وظیفۀ وی درآویختن با آنها است هرچند که این درآویختن، کاری دشوار و-گاه-حتّی خطرخیز باشد .بنابراین، هدف اصلی، نه مالکیّت حقیقت بلکه جستجوی مستمر آن است. نتیجۀ منطقی چنین اعتقادی – به تعبیر پوپر- این است که بسیاری از «حقایق ثابت، مُسلّم و بدیهی» – خصوصاً حقایق تاریخی- قابل ابطال‌اند.درواقع، اوراق کردن  Deconstruction)) و ویران نمودنِ «باورهای بدیهی و مُسلّم»، از شاخصه‌های اصلیِ پژوهشگر ِکنجکاو است.

بااین دیدگاه،طبیعی بود که انتشار کتاب«آسیب شناسی…» باعث نقد و نظرهای فراوانی گردد. صرف نظر از هیاهوهای غرض‌آلود و جعل آمیزِ فردِ غیرامینی كه ضمن نادیده گرفتن اصلاحیه یا غلطنامۀ پیوستِ كتاب، از پرداختن به موضوع اصلی (نقش و نقشۀ دكتر مصدّق در روز ۲۸ مرداد)پرهیز کرده^[2] در فاصلۀ نخستین چاپ این كتاب (۲۰۰۸) تاکنون،پاره‌ای از نظرات و مفروضات اصلی كتاب حاضر مورد موافقت یا تأیید پژوهشگران دیگر قرار گرفته است،از جمله: داریوش بایندُر،مرتضی ثاقب فر، عباس میلانی، ری تكیه و هوشنگ نهاوندی ـ ایو بوماتی. همچنین باید از كتاب احمد بنی جمالی و مقالات موسی غنی‌نژاد، مرتضی مردیها، سیروس مرادی، محمد قائد، حسن زحمتكش، مجید محمّدی فریدون مجلسی،محمودکاشانی- صادق زیبا کلام  و بهمن زَبَردست یاد كرد[برای آگاهی از این دیدگاه ها و مقالات به پانویس های پیشگفتار حاضر در چاپ پنجم مراجعه فرمائید].این نمونه‌های روشنگر ضمن اینکه برای نگارنده نشانۀ نوعی پیروزی نظری است،در عین حال، نشان دهندۀ این است كه بررسی دوران دكتر مصدّق -و خصوصاً رویداد ۲۸ مرداد ۳۲-اینك وارد مرحلۀ تازه‌ای شده و از اسارت ملاحظات سیاسی – ایدئولوژیک  آزاد گردیده است.

اگر تجدّد (مدرنیته) را به معنای رشد ذهنیـّت نقّاد و پرسشگر بدانیم، آنگاه شك كردن و به پرسش گرفتن باورهای رایج در بارۀ برخی رویدادها و شخصـّت‌های تاریخ معاصر، می‌تواند نشانۀ خِرَد نقّاد و رشد تجدّدگرائی و نمونۀ امیدبخشی از ضرورت بازنویسی تاریخ معاصر ایران بشمار آید. استقبال خوانندگان عالیمقدار از چاپ‌های متعدّد كتاب حاضر، مؤیـّد این نظر است.

***

زندگی و شخصیـّت سیاسی دكتر محمّد مصدّق، قصۀ پر راز و رمزی است كه زوایای تاریك و ابهام‌آمیز آن- پس از گذشت۶۵سال، هنوز موضوع مطالعات و پژوهش‌های متعدّدی است و لذا، این كتاب كوچك، فقط می‌تواند «كوزه»ای از «بحر» بشمار آید.

نگارنده با قبول وجود طرح TP-AJAX معتقد است كه در فاصلۀ ۲۵ تا ۲۸ مرداد ۳۲ سه طرح یا اقدام موازی در سقوط دولت مصدّق فعّال بودند و برتری یكی از این سه طرح موازی در روز ۲۸ مرداد، هم موجب ناباوری و شگفتی عوامل سازمان سیا در تهران، هم باعث حیرت و حیرانی هواداران دكتر مصدّق شد و هم موجب تعجـّب سلطنت‌طلبان و هواداران حزب توده گردیده بود بطوریكه به گزارش‌های هندرسون (سفیر آمریكا در تهران)، ویلبر (یكی از طرّاحان اصلی كودتا) و كابِل (قائم مقام سازمان سیا):

-«یك جنبش نیرومند و غیرمنتظرۀ مردمی و نظامی، منجر به تسخیر واقعی شهر تهران توسط نیروهای هوادار شاه شده… نه تنها اعضاء دولت مصدّق، بلكه شاهی‌ها و توده‌ای‌ها هم از این موفقیـّت آسان و سریع كه تا حدود زیادی خودجوش صورت گرفته، در شگفت‌اند…».

بنابراین: هدف نخست كتاب حاضر اثبات این فرضیه و روشن ساختن نقش هر یك از این سه طرح یا اقدام موازی در سقوط قطعی دولت مصدّق است.

دکتر یرواند آبراهامیان كوشیده تا انجام «كودتا» در روز ۲۸  مرداد ۳۲ را اثبات نماید^[3]،لذا، هدف دوم این كتاب، به چالش كشیدن مفهوم «كودتا» در روز ۲۸  مرداد ۳۲ و سقوط آسان دولت مصدّق می‌باشد.

هدف سوم، این است تا نشان دهیم كه بخاطر محدودیـّت‌های تاریخی و ضعف ساختارهای سیاسی و مدنی جامعۀ ایران، هیچیك از رهبران سیاسی آن زمان، نمی‌توانست عامل استقرار آزادی و دمكراسی در ایران باشد.

و سرانجام، هدف چهارم این است تا نشان دهیم كه در سال‌های۱۳۲۴-  ۱۳۳۲توان نظامی ـ تشكیلاتی حزب توده، به عنوان بزرگ‌ترین حزب كمونیست خاور میانه، برای تغییر ساختار قدرت سیاسی در ایران، خطری جدّی و نیرومند بوده است. به نظر نگارنده، بدون توجـّه به نفوذ حیرت‌انگیز سازمان افسران حزب توده در میان نیروهای نظامی و انتظامی ایران و نقش‌آفرینی‌های این حزب در آشفتگی‌های سیاسی ـ اجتماعی زمان مصدّق، درك مسائل سیاسی آن دوران بسیار دشوار خواهد بود. با آگاهی از این شرایط حسّاس و باوجود مخالفت نزدیك‌ترین یارانِ مصدّق،وی با انفعال و عقب‌نشینی حیرت‌انگیز در ۲۸ مرداد ۳۲، باعث بروز رویداد مهم و سرنوشت‌سازی گردید كه ما آنرا در بخش «نقش و نقشۀ دكتر مصدّق در روز ۲۸ مرداد» نشان داده‌ایم.

در چاپ پنجم، اسناد، منابع و موضوعات تازه‌ای به كتاب افزوده شده‌اند، از جمله:

نگاهی تازه به چگونگی قتل اسرارآمیز سرتیپ افشارطوس، رئیس شهربانی دولت مصدّق. با توجه به قتل‌های زنجیره‌ای این دوران توسّط «كمیتۀ ترور سازمان نظامی حزب توده» (به رهبری خسرو روزبه و نورالدین كیانوری)، نگارنده این فرضیـّه را مطرح كرده كه نقش این «كمیتۀ ترور» در قتل افشارطوس به منظور فتنه‌انگیزی و تشدید اختلاف بین مصدّق و شاه و سپس، برای بدنام كردن و متّهم نمودن یكی از دشمنان سرسخت حزب توده (یعنی دكتر مظفّر بقائی) چه بود؟

ازاین گذشته، از اردیبهشت تا مردادماه ۱۳۳۲، حوادث مهمّی در عرصۀ سیاسی ایران روی داد كه سرشت و سرنوشت سیاسی دكتر مصدّق را در ۲۸ مرداد رقم زد.ما این مسائل و رویدادها را در بخش«از اردیبهشت دوزخی» تا«مردادماه خاموش»بررسی کرده ایم.

مقایسه و مقابلۀ فلسفۀ سیاسی دكتر مصدّق با آراء و اندیشه‌های رضا شاه، محمّد علی فروغی، قوام‌السّلطنه، دكتر مظفّر بقائی و خلیل ملكی چشم‌انداز جالبی از عقاید این شخصیـّت های ممتاز تاریخ معاصر ایران به دست می‌دهد. مفهوم «مقابله» ـ جدا از معنای مقایسه و تطبیق ـ ناظر به تقابل این عقاید است كه ـ گاه ـ در كسوت اتّهامات بی‌پایۀ این و آن خود را نشان داده است. در چاپ پنجم كتاب، ما این عقاید را در بخش «مقایسه‌ها و مقابله‌ها» مورد بررسی قرار داده ایم.

***

بررسی زندگی، شخصیـّت و عقاید سیاسی دكتر مصدّق، «فصلی ناتمام» در مطالعات تاریخ معاصر ایران است، امید است كه این كتاب كوچك، برگی از این «فصل ناتمام» بشمار آید و در روشن ساختن برخی زوایای تاریك این دوران مهم و پُرابهام مفید و مؤثّر باشد،بااین یادآوری که حقیقت- خصوصاً حقیقت تاریخی- تراوش فكر و اندیشۀ یك فرد نیست بلكه این امر، محصول تلاش همۀ كسانی است كه با بردباری و شجاعت در شبانه‌های تیره، نقبی به سوی نور (حقیقت) می‌زنند، از این نظر، تحقیق به معنای جستجو كردن حقیقت است. لذا، كتاب حاضر می‌تواند تنها بخشی از حقیقت باشد، به این امید که پژوهندگان آینده، كاستی‌ها و كمبودهای آن را جبران سازند…

https://mirfetros.com
[email protected]

[1] ـ  حقیقتی كه باعث شد تا احمد شاملو،نام خسرو روزبه را از پیشانی شعر معروفِ «خطابۀ تدفین» حذف كند.نگاه کنید به: احمد شاملو، مجموعۀ اشعار، انتشارات بامداد، آلمان، ۱۹۸۹، ص۱۱۵۶. برای اعترافات خسرو روزبه و دیگران در سربه نیست کردن مخالفان نگاه کنید به: زیبائی، علی، کمونیسم در ایران، نشر کیهان، ۱۳۴۳، تهران، صص ۴۲۷-۵۵۵

[2] ـ برای پاسخی به این «سوداگری» نگاه كنید به مقالات آقای حسن اعتمادی:

http://mirfetros.com/fa/?p=5001     

 http://mirfetros.com/fa/?p=5051

http://mirfetros.com/fa/?p=5941    

http://mirfetros.com/fa/?p=6699

[3] ـ برای نقدی بر كتاب آبراهامیان نگاه كنید به مقالات سه‌گانۀ نگارنده:

http://mirfetros.com/fa/?p=20471     

http://mirfetros.com/fa/?p=20604

http://mirfetros.com/fa/?p=20837

      This article is a condensed and revised version of the writer’s “Mohammad Mosaddeq: Pathology of a Failure” in Persian (4^th Ed, 2014). It highlights, in some detail, the salient events and developments that led to the collapse of the government of the Iranian Prime Minister on 19^th August, 1953.      Hormoz Hekmat

                                                           ***   

The available literature on this historic event has generally accentuated the role of “foreign conspirators,” while overlooking the salient internal events and developments that contributed to Mosaddeq’s downfall. The most important oversight pertains to his alternative plan of action that prepared the ground for the precipitous collapse of his government. In fact, there is ample evidence to support the claim that three parallel plans of action were pursued concurrently in the period leading to Mosaddeq’ fall from power:

1. a) Anglo-American plan (TPAJAX) for staging a coup d’etat;
2. b) Shah’s dismissal of the Prime Minister and;
3. c) Mosaddeq’s plan to derail the pro-communist movement in Iran.

Supporters of Tudeh party on Aug. 16, 1953

On 19 August 1953, Mosaddeq faced a life and death dilemma. He had to follow one of the two options: (1) Continue to challenge Shah’s authority which could have had serious consequences for Iran’s national interest, or (2) Emulate his own model of “a true statesman in momentous times who selflessly dares to make difficult and timely decisions.”[1] The latter choice meant trying to restrain and pacify his agitated supporters. On this day, he did not consult with even his closest of colleagues and did not reveal his thoughts to anyone, “as if he was determined to carry the burden of responsibility only by himself.”[2]

          According to one of his aides, Ahmad Zirakzadeh, who had been in Mosaddeq’s residence since early morning of August 19^th:

Mosaddeq had his own plan and was unwilling to change it. Clearly, he did not wish to see crowds demonstrating in the streets. But when the news of widespread disturbances trickled in, every one of his colleagues who had gathered in his residence besieged him to let them call on his followers for help. He refused to accept their advice. In fact, he did not even permit us to have the radio broadcast the news. I still remember his Foreign Minister Hossein Fatemi’s angry face and his parting shout: “This old man will eventually lead us to a deadly trap. [3]

It seems that Mosaddeq was well aware of an impending “coup d’etat” and knew the identity of its organizers. He refused, however, to call on his supporters to try to forestall the downfall of his government through massive street demonstrations. He also ignored the offer of the leaders of the Tudeh party to challenge any attempt to ouster him. His refusal to accept, or call for, help was a clear indication that he had thought of other plans to deal with the impending events. According to Zirakzadeh[4] and Gholam Hossein Sadiqi, his Minister of Interior,[5] “Mosaddeq had his own plans and was unwilling to change them.” Mosaddeq’s decision, on 19^th August 1953, to appoint his nephew, Brigadier General Mohammad Daftary as the Commander of the Border Guard, Chief of the National Police and Tehran’s Military Governor, was meant to help implement his alternative plan concurrently with the other two.

Babak Amir Khosravi, a prominent member of Tudeh Party’s central committee, has described the Party’s explicit and widespread calls for the establishment of a republican form of government. These calls heightened public fear and concern for the country’s future:

The Tudeh party and its provocative activities drew the attention of urgent objective. On 18^th August, Mosaddeq and members of his Security Commission had made a number of decisions pertaining to Mosaddeq and the concern of the government’s military and security organs. Suppression of such activities became government’s most urgent task. Consequently, Tehran’s Chief of Police and Military Governor banned all street demonstrations. Mosaddeq followed by ordering all security and military personnel to prevent any demonstration by Tudeh Party followers that call for the establishment of a republican system of government in Iran. [6]

It seems that on the 19th of August, Mosaddeq had become doubtful and apprehensive about the dangers posed by Tudeh Party. There was some doubt. 25 days earlier Mattison, (US attaché in Tehran) had pointed to it in reference to “Mosaddeq’s choice of his future path.”[7] The most organized pro Mosaddeq party, Third Force Party (Khalil Maleki), had emerged in the context of “cooperation between Mosaddeq’s government and Tudeh Party.” [8]

            Karim Sanjabi, a member of Mosaddeq’ inner circle, believed that the Prime Minister still enjoyed the support of the armed forces and was surprised that the government had called on the public to refrain from participating in street demonstrations. According to Sanjabi: “On the fateful day, 19th August of 1953, there were no signs of Mosaddeq’s supporters demonstrating in Tehran’s streets.”[9]   Mohammad Ali Amou’i, a member of the Tudeh Party military organization, has also expressed his surprise at the inaction of Mosaddeq’s government, despite its considerable base of popular support.[10]

          Mosaddeq’s decision not to challenge his dismissal forcefully was due to the prevailing political circumstances, on the one hand, and to his malleable personae, on the other. Despite his sensitivity and unruly temperament, Mosaddeq was basically more of a reformist than a revolutionary. In his political life, he had often displayed a tendency to withdraw from political confrontations. For example, in the summer of 1953, following a dispute with the Shah over the appointment of the Minister of War, he submitted his resignation as Prime Minister without publicizing it and without letting his closest colleagues and aides know the reasons for it.[11] According to Homa Katouzian:

This is another example of two dialectical forces-at once opposite and united- in his nature: to fight fearlessly and with boundless energy when he thought there was still hope; and to go through an equally forceful reversal of mood, bearing future retreat, when he felt all that was lost.[12]

Mosaddeq’s retreat from his original positions[13] and his claim that “the public will not support a government which has remained in power too long,”[14] were the tell tale signs of his awareness of the political impasse that afflicted his government. The following events and developments were the basic components of his alternative plan:

1. Tudeh Party’s increasingly forceful presence on the political scene and the overt anti-monarchist activities of its members and followers, had become a source of serious concern for the public. According to Khalil Maleki, the leader of a nationalist and pro-Mosaddeq movement:

Iranian intellectuals and university students, along with the middle class, had started to worry about the long term prospects of Iran. They were wondering if their country was on the road to becoming a communist country.[15]

2. On 20^th of July 1953, General Fazlollah Zahedi — who had sought asylum in Majlis following the publication of an official warrant for his arrest—was mysteriously whisked out of Majlis and taken to a safe house, apparently by Mosaddeq’s order. In hiding, Zahedi began his covert contacts with his supporters. For months, he had become the presumptive candidate of Mosaddeq’s opponents for the office of prime minister.

3. Mosaddeq, Hossein Fatemi, his Foreign Minister, and the leaders of the Tudeh Party characterized the events of 16^th August as a coup d’etat. However, Mosaddeq himself had desperately tried–according to his son, Gholam Hossein– to contact the Shah in order to plead with him to return to Iran. “Now that he has dismissed me, where has he gone, what shall I do, and to whom shall I trust the fate of the country?”[16]

4. At the time, some of Mosaddeq’s radical aides, along with the leaders of the Tudeh Party, advocated the change of regime by convening a Constitutional Assembly. Mosaddeq, however, cognizant of the destabilizing consequences of such a move, was looking for the formation of a Royal Counsel in order, according to Ali Shaygan, to deny anti- Shah elements any chance to realize their dangerous schemes. [17]
5. On the morning of 18 August, Tehran Military Governor banned, on Mosaddeq’s order, all anti-monarchical demonstrations.[18] The ban clearly targeted Tudeh Party’s anti-Shah demonstrations which had become unusually vociferous following the news of Shah’s departure from Iran. On the afternoon of 18^th August, Mosaddeq had come to believe that: “We must request His Majesty the King to return to Iran as soon as possible.”[19]

6. The number of arrests and violent dispersions of demonstrators peaked in the afternoon of 18^th August and coincided with Mosaddeq- Henderson meeting. There is little doubt that the government’s firm stand against the demonstrators were intended to assure the American ambassador that the government is in control of events and the Tudeh Party will not be allowed to pose any danger. But, in this meeting, Henderson–while expressing his concern about Tudeh Party’s show of force and alluding to Mosaddeq’s dismissal by the Shah – warned Mosaddeq that: “the United States is unable to continue to recognize the legitimacy of his government.”[20] Following his meeting with Henderson, Mosaddeq confirmed his order for the dispersion and arrest of Tudeh Party’s leaders.[21] As a result, nearly 600 leaders and cadres of the Tudeh Party were arrested thus severely impairing the Party’s open and underground networks.[22]

7. On 18 of August, Mosaddeq rejected Ayatollah Kashani’s letter offering his help in challenging the “coup d’etat.” In his short and clearly humiliating response to the Ayatollah, Mosaddeq wrote: “Your letter has been received. I am counting on the nation’s support and trust.”[23]

8. On the 19^th of August, however, Mosaddeq pleaded with his supporters to stay in their homes and refrain from participating in any political agitation or demonstration. Being fully aware of the readiness and forceful presence of the Tudeh Party on the political scene, [24] Mosaddeq had correctly assumed that continuing his refusal to acknowledge his dismissal by the Shah would not be either in his interest or the nation’s. He also ignored Dr. Fatemi’s advice to order the chief of staff to arm the members of the Tudeh Party.[25] He also rejected the Party’s request for the delivery of 10,000 pieces of light weaponry to be used in the defense of his government.[26] According to Sepehr Zabih, the editor of a pro-Mosaddq journal, Bakhtar-e Emruz daily:

A delegation from the Tudeh Party failed to secure Dr. Mossadegh’s permission to arm the extremist nationalists and communists to fight the opposition. It is reported that the prime minister had told this delegation and his handful of loyal deputies that he would rather be lynched by the mob than risk a civil war the outcome of which was totally unpredictable.[27]

Lieutenant Amou’i– a high ranking member of the party’s military organization– claims that:

On 19 August 1953, officers of the Party’s military organization expected, more than ever, to be given the mission for which they had long been trained. The Organization’s Executive Board had also declared a state of alert. After saying goodbye to their families, the officers, who were fully armed, depart for their respective designated gathering hideaway.[28]

Fereydoun Azarnour, a high-ranking officer of the Party’s Military Organization, believes that 243 officers stationed in Tehran, represented nearly all branches of Iran’s armed forces including the air force, artillery, infantry and gendarmerie.[29]

9. On the same day, apart from rejecting Tudeh Party’s offer of military assistance to encounter the plotters’ “coup d’etat”[30], Mosaddeq tried to render the Party’s military Organization confused and eventually ineffective by killing time.[31]

Expressing his gratitude for Mosaddeq’s refusal to accept any offer of help and thereby saving the country from the scourge of communism, Zirakzadeh claims that: “In the period between 1945 and 1953, the Tudeh Party could take control of Tehran at any time it decided to act. Indeed, by refusing Tudeh Party’s help, Mosaddeq had rendered a great service to the Iranian people.”[32]

10. According to Colonel Hosseinqoli Sarreshteh, Mosaddeq’s loyal and energetic chief of Tehran’s Military Police:

  In the morning of 16^th August 1953, I was assigned to arrest, Abolqasem Amini, the Court Minister. I could not, however find him in any of the Shah’s palaces. While searching for Amini, I encountered Colonel Hosseinqoli Ashrafi, Tehran’s Military Governor, who had arrested Ernst Perron [33] in order to take him, along with his wireless radio, to the military governor’s headquarters.[34]

Perron, however, was released on Mosaddeq’s order and instead Ashrafi, the arresting officer, was detained, despite the fact that he was not in collusion with the plotters.[35]

          Thus, until noon of 19^th August, Tehran was without a military governor. Faced with the spread of street demonstrations across the city, Mosaddeq appointed his nephew[36], Brigadier General Mohammad Daftary, who was suspected of being closely involved with the plotters[37], as Tehran’s Military Governor and Chief of Police. It seems that in making the appointment Mosaddeq was trying to set up a familial security shield to keep himself and his aides safe from possible assault by his opponents. [38] The appointment could also help prevent bloodshed and even save Iran from a civil war.[39] Furthermore, Mosaddeq had ordered the security guards protecting his residence, to stop resisting the hostile crowd and leave their posts. [40]

11. In early morning of 19^th August 1953, the street demonstrations in Tehran took on a completely different character.[41] Having declined the invitation of Khosro Khan Qashqa’i, an influential tribal leader in Fars province,[42] Mosaddeq called upon his supporters- including university students and Bazari merchants- not to participate in any demonstrations.[43] Meanwhile, the recently appointed military governor of Tehran was ready to disperse anti-Shah demonstrators and restore order.[44]

According to Manouchehr Farmanfarma’ian– a well known politician and a close relative of Mosaddeq’s– on 19^th August 1953 the mantra of demonstrators had changed to “Long live the Shah!” “It was quite a strange scene for us. How could they dare to shout such slogans and why they were totally ignored by thousands of spectators around them. We were indeed witnesses to a profound turn of events.” [45]

Aug. 19, 1953: Tehran residents over taking a military tank

   In their report, Henderson, Cabell and Wilber claimed that a powerful and unexpected movement– consisting of both pro Shah demonstrators and members of the security organizations– has been able to control Tehran. Not only Mosaddeq and his close aides but ordinary people with differing political orientations have been taken by surprise.[46] Colonel Nejati, a pro-Mosaddeq officer in the Air Force, rejects Kermit Roosevelt’s claims about the significance of his role in the events of the 19^th August. In fact, Nejati asserts that: “The lightening success of the “coup d’etat” even jolted Roosevelt and his co-conspirators.[47]

Nejati, who had rushed to Mosaddeq’s residence to protect him, further recalls: “Thousands of Tehran residents were witnessing the commotion around Mosaddeq’s house from the sidewalks or their rooftops, waiting for the finale.”

            Sepehr Zabih, a well-known and pro-Mosaddeq journalist claims:

These concerns, which were abetted by the excess which the Tudeh elements manifested in the four days preceding Dr. Mossadegh’s downfall, genuinely alarmed the major sector of the politically minded populace to a point where they would rather witness the downfall of the still popular Dr. Mossadegh than risk a potential Tudeh victory. Indeed most nationalist groups had shown a marked alertness to the inherent threat of the Tudeh party in the course of the postwar political developments. Whenever this was sensed, the public had reacted sharply and unreservedly to thwart an imminent Tudeh danger. [48]

Aug. 19, 1953 Another tank taken over by Tehran residents

According to Mehdi Qani a pro- Mosaddeq university student and a member of the Society of Islamic University Students:

As religious activists, we were concerned with the increasing influence of the Tudeh party and the prospects of Iran dominated by a Communist regime. Our concern was heightened by the Shah’s dismissal of Mosaddeq. We decided, therefore, to remain neutral in this period of uncertainty.[49]

Ebrahim Yazdi, an active supporter of 1979 Islamic revolution in Iran believes that: “In those eventful days when the choice was either the Shah or the Communists, most Iranians would have opted for the Shah.”[50]

One of the most incisive observations about the events of 19 August 1953 were contained in a declaration authored by Khalil Maleki, one of Mosaddeq’s loyal colleagues and the leader of the Third Power Party that had adopted Tito’s neutralist stance in the Cold War. In the declaration, he warns Mosaddeq: “The road you are treading will is the road to Hell, but we will follow you to the end anyhow.”[51] Maleki does not characterize as a coup d’etat the events leading to the downfall of Mosaddeq. Neither does he allude to the possibility of his return to power.[52]

          In a recent conversation with the writer, Babak Amir Khosravi expressed similar points of view: “The downfall of Mosaddeq’s government had nothing to do with an Anglo-American instigated coup d’etat.[53] According to Zirakzadeh, in various street confrontations between competing groups on 19 August 1953 there were only a few casualties. Had Mosaddeq followed the path of resistance, hundreds if not thousands of Iranians would have lost their lives.[54]

Mosaddaq, in his comment to Jalil Bozorgmehr, his loyal and patient defense attorney, had thus summed up that fateful day: “We could not have wished for a better ending.”[55]

________________________________

I would like to take the opportunity to express my gratitudes to Dr. Hormoz Hekmat for his unrelenting assistance and role in the  translation and editing of this article

   I am also grateful to my dear friends , Dr. Behrouz Behboodi , Dr. Mehdi Kordestani and Sh. Jalil for their support and invaluable suggestions

بیانیه کانون نویسندگان ایران در بارۀ اعترافات سپیدۀ رشنو

سرکوب زنان و پرونده‌سازی برای آنان را پایان دهید

بیش از چهل سال است که حاکمیت ابتدایی‌ترین حقوق زنان را نقض می‌کند و هر اعتراض و نافرمانی آنان را با تحقیر و خشونت سازمان‌یافته و پرونده‌سازی پاسخ می‌دهد. زنان که سال‌ها از خصوصی‌ترین تا عمومی‌ترین عرصه‌های زندگی خود را زیر سلطه‌ی فرهنگ و قوانین زن‌ستیز حاکمیت دیده‌اند، با تلاش‌های فردی و جمعی خود برای شکستن این فضا گام‌هایی برداشته‌ و راه‌هایی گشوده‌اند. اما این مبارزه‌ی دائمی، هیچ از خشونت عریان حکومت در برابر زنان نکاسته است.

دريغا كه فقر، چه به‌ آسانى

احتضار فضيلت است!/ احمد شاملو

* اینهمه شادی و شادخواری.اینهمه«ساقی ‌نامه»ها،«رُباب ‌نامه»ها و میگُساری ها در شعر و ادب فارسی متأثر از آئین‌های زرتشتی و میترائی است که«روح اسلام» از آنها بیزار است.

* جلوه هائی از آئین های مهری(میترائی) را امروزه در کردستان و در میان «یارسان»‌ها یا «اهل حق» می توان دید.

                       طرح از سایت کافه لیبرال                  

آنکس که زندگی و برازندگی می آموزد؛

بندگی نمی آموزد.

(سخن منسوب به بابک خطاب به پسرش)

خُرّمدینان در تاریخ

عقیده شناسان عموماً تاریخ خُرّمدینان را به بعد از اسلام  ارجاع داده اند در حالیکه به نظر می رسد خُرّمدینی ،آئینی باستانیِ و مربوط به ایرانِ پیش از اسلام بود چنانکه ابن ندیم در سخن از مزدک و مزدکیان از یک مزدکِ مهین (قدیم) و یک مزدکِ کَهین(اخیر)یاد کرده و می گوید:

-«مزدک مهین(قدیم)پایه گذار خُرّمیّۀ باستان بودکه شاخه ای از آئین زرتشتی است و پیروانش را اندرز می داد که از خوشی های زندگی بهره جویند و از آنچه خوردنی و نوشیدنی است به برابری و دوستکامی (المؤاساة و الاختلاط) خویشتن را بهره مند کنند و از استیلا به یکدیگر (تَرك الاستبداد بعضهم على بعض) بپرهیزند…کرده های نیک را هدفِ خویش کنند.از ریختن خون و آسیب رساندن به یکدیگر بپرهیزند و مهمان نوازی را هرگز فرو مگذارند…و مزدکِ کهین(اخیر) همان کسی است که در پادشاهی قباد پدیدار شد.»^[1]

بغدادی ،اسفراینی و ابن داعی نیز ضمن اینکه خُرّمدینی را به پیش از اسلام مربوط می دانند از یکی از پیشوایان خُرّمدینان به نام شَروین یاد می کنند که «مادرش دختر یکی از پادشاهان ایران…و  شروین بهتر و فاضل تر از محمّد و جملۀ انبیا و رسُل بود.»^[2]

شروین در باورِ خُرّمدینان جایگاهی خاص داشته با اینهمه اطلاعی از وی در دست نیست. استاد یارشاطر با استناد به پروفسور کریستن سن و پروفسور نولدکه معتقداست که شروین ظاهراً از شهیدان مزدکی بوده که در ماجرای مزدکیان به قتل رسیده است[3]. بغدادی،سمعانی، اسفراینی و دیگران از خُرّمدینانی به نام «شروینیّه»در کوه های همدان یاد می کنند که خاطرۀ شروین را گرامی می داشتند و به یادش سرود می خواندند و می گریستند و بر کُشندگانِ شروین نفرین می کردند^[4]

این روایت ها یادآور مراسم سوگ سیاوش در منطقۀ بخارا است:

-«اهل بخارا را بر کُشتنِ سیاوش سرودهای عجیب است و مطربان،آن سرودها را کینِ سیاوش گویند. مردمان بخارا را در کشتن سیاوش نوحه‌ها است چنانکه در همۀ ولایت‌ها معروف است و مُطربان آن را سرود ساخته‌اند و می‌گریند و قوّالان آن را گریستنِ مغان خوانند و این سخنِ زیادت از 3000 سال است.»[5]​

با این مقدّمه،یادآور می شویم که به خاطر آشفتگی‏ های پس از حملۀ تازیان به ایران،تا سال‌ها خبری از خُرّمدینان نداریم.

مَقدِسی،جمشید شاهِ پیشدادی را پسر «خُرّمه» دانسته و بر این اساس خُرّمدینان را به ایران پیش از اسلام مربوط نموده است^[6] چندی بعد ،برخی مورّخان نیز از خُرّمه زنِ مزدک یاد کرده که پس از قتل همسر با دو تن از مزدکیان به شهرِ ری گریخت و در آنجا پنهانی مردم را به کیش مزدکی ‏خواند که پس از مدتی:

-«…باز خلقی بسیار در مذهب او آمدند… و مردمان، ایشان را خرّمدین لقب نهادند… لیکن‏ پنهان داشتندی این مذهب و آشکار نیارستندی کرد و بهانه ‏ای می‏ جُستند به همۀ روزگار تا خروج کنند و این مذهب آشکار کنند.»^[7]

در روزگار حکومت سلمان فارسی در مدائن،گویا شرایط مناسبی برای‏ ظهور دو بارۀ مزدکیان و خُرّمدینان فراهم شده بود^[8]

به روایت ابن ندیم در پایانِ سدۀ نخست حملۀ تازیان به ایران دین زرتشتی و باورهای خُرمیّه در خراسان رایج بود[9].در حوالی سال ۱۱۸ / ۷۳۶ که خراسان آبستنِ حوادثِ مهمی برای‏ سرنگون‌‌ کردن حکومت بنی‌امیّه و استقرار خلافت بنی‌عباس بود،فردی به نام«خِداش»در نواحی مرو  آیین خرّمی را تبلیغ می‏‌کرد و وی را از آن رو «خِداش» می‏گفتند که «در دین (اسلام) خدشه آورده بود.»^[10] خِداش اقداماتی برای بهبود وضع مردم انجام داده بود و وقتی اخبار فعالیت ‏های او به اسد بن عبداللّه قسری -حاکمِ عربِ اُمَوی در خراسان- رسید،وی جاسوسانی  را برای‏ دستگیری خِداش به مرو فرستاد.خداش پس از مدتی دستگیر و به حاکمِ خراسان تسلیم شد.او بهنگام برخورد با حاکمِ اُمَوی به‌ درشتی سخن گفت چندانکه قسری دستور داد:«زبانش را کَندند،دست‌هایش را بریدند، چشم هایش را کور کردند و جسدش را به دار آویختند.»^[11]  

قتل خِداش اگرچه به خرّمدینانِ نواحی خراسان آسیب رساند، اما باعث نابودی‏ آنها نشد.

ابو مسلم خراسانی و مشکلِ رهبری!     

سرنگونی حکومت بنی امیّه و استقرار خلافت عبّاسیان با فداکاری ایرانیان و خصوصاً«بهزادان پور ونداد هرمزد»معروف به ابو مسلم خراسانی انجام شده بود امّا با ناامیدی ابومسلم از خلافت عبّاسیان،وی در نامه ای به « امام جعفر صادق» کوشید تا حکومت را به شیعیان علی منتقل کند.اما،جعفر صادق نامۀ ابومسلم را آتش زد و از پاسخ به آن پرهیز نمود[12].نکتۀ دیگر، سوء قصدی بود که گویا در دروازۀ خراسان علیه منصور عبّاسی تدارک می شده است.[13] . به روایت گردیزی:

-«چون ابومسلم این کارها بکرد،منصور را از آنهمه خوش نیامد و به خویشتن بترسید.پس روزی ابومسلم را پیش خواند و بسیار گفت،و اندر خشم شد بر وی،و بفرمود تا ابومسلم را همانجا-پیشِ او-بکُشتند»[14].

ابومسلم خراسانی در سن 35سالگی به قتل رسید ولی برخی مُدّعی شدند که ابومسلم نمرده بلکه در کوه های ری  پنهان شده و بزودی بازخواهد گشت[15] خُرّمدینان نیز که دوستدار ابومسلم بودند معتقد شدند که «از نسل وی مردی برخواهدخاست و حکومت را از بنی عبّاس خواهد گرفت».[16]

ابو مسلم در مبارزه علیه حکومت بنی اُمیّه از یاری های زرتشتیان و خُرمدینان نیز سودجُسته بود[17]و لذا طبیعی بود که پس از قتل ناجوانمردانۀ او به دست خلیفۀ عبّاسی(در سال 137/754) زرتشتیان و خُرمدینان نیز به خونخواهی ابومسلم اقدام کنند آنچنانکه به محض آگاهی از خبر قتل وی، سُنباد که از خُرّمیان بود ‏در نیشابور به خونخواهی ابو مُسلم قیام کرد^[18].او از یاران نزدیک ابومسلم و نایب وی بهنگام رفتنِ ابومسلم به نزد خلیفۀ عبّاسی بود.^[19]

مهم تر اینکه پس از قتل ابومسلم،خُرّمدینان دختر ابومسلم را به پیشوائی انتخاب کردند،اقدامی که یادآور سنّتِ ایرانیانِ پیش از اسلام در احترام به جایگاه زنان بود. به روایت«مُروج الذّهب»: خُرّمدینانی که در زمان بابک ظهور کردند از این دسته بودند.[20]

در آن عصر  خراسان بزرگ بخاطر دوری از پایتخت حکومت بنی اُمیّه (دمشق) ، مرکزِ مبارزه علیه حکومتِ جابرانۀ امُویان بود و با وجود شخصیّت ها و شاعران برجسته ای در جنبش شعوبیّه، ایرانیان نتوانستند حکومت و حاکمیّت مستقل خود را مستقر کنند. یکی از علل این ناکامی یا ناتوانی این بود که در آن زمان-پس از حدود صد سال از حملۀ تازیان- خراسان چنان از وجود قبایل عرب مهاجر اشباع شده بود که هرگونه حرکت و تحوّلی بدون حضورِ آنان غیرممکن یا بسیار دشوار بود[21].ازدواج اعراب مهاجر با ساکنان محلّی ،بافت جمعیّتی این منطقه را دچار تغییرات ریشه ای کرد و این امر-چنانکه گفته ایم-یکپارچگی ملّی را دچارِ ضعف و زوال نموده بود.فرزانۀ خراسان-فردوسی توسی- این تغییر ریشه ای را چنین گزارش کرده است:

ﭼﻮ ﺑﺎ ﺗﺨﺖ ﻣﻨﺒﺮ ﺑﺮﺍﺑﺮ کنند

ﻫﻤﻪ ﻧﺎﻡ ﺑﻮﺑﮑﺮ ﻭ ﻋُﻤّﺮ کنند

نه تخت و نه دیهیم بینی، نه شهر

ز اختر همه تازیان راست بهر

شود بندۀ بی  هنر شهریار

نژاد و بزرگی نیاید بکار

پیاده شود مردم جنگجوی

سوار، آنک لاف آرَد و گفت و گوی

چو بسیار از این داستان بگذرد

کسی سوی [آزادگان] ننگرد [22]

از این رو،مخالفان حکومت بنی امیّه در خراسان به جای انتخابِ رهبری ایرانی، عَلمدارِ حقّانیّت و رهبری بنی عباس گردیدند که نَسَب به خاندان پیغمبر اسلام می بُردند؛موضوعی که با اعتقادات اعراب مهاجر در خراسان همخوانی داشت.

پس از استقرار حکومت عبّاسیان و حضور دولتمردان ایرانیِ در دستگاه خلافت -خصوصاٌ برمکی ها- فصل تازه ای در حیات سیاسی-فرهنگی ایرانیان آغاز شد امّا این فصل تازه ،«دولت مستعجل»ی بود که با قتل ابومسلم و سپس کشتار هولناک اعضای خاندان برامکه-به قدرت گیری عناصر عرب و سپس ، سرداران تُرک در دستگاه خلافت عبّاسی منجر شد.   

قتل ابو مُسلم به دستِ منصور خلیفۀ عبّاسی تأثیرات عمیقی در میان ایرانیان داشت، وجود آنهمه«ابومسلم نامه»ها نشانۀ علاقۀ عمیق ایرانیان نسبت به وی بود[23] با چنان ارادت و علاقه ای،یکی از نتایج سیاسی قتل ابو مُسلم این بود که خونخواهیِ وی پرچم اتحاد زرتشتیان،هواداران ابومسلم،مزدکیان، خرّمدینان و غُلات شیعه علیه عبّاسیان شد چندانکه:

-«چون رافضیان [غُلات شیعه] نام مهدی شنیدند و مزدکیان نام مزدک، از رافضیان و خرّمدینان خلقی بسیار بر ‏سُنباد گرد آمدند…و مذهب خرّمدینی با گبری (زرتشتی) و تشیّع آمیخته شد و بعد از آن در سِرّ با یکدیگر می‏گفتندی تا هر روزی پرورده ‏تر شد،تا به جایگاهی رسید که این گروه را مسلمانان و گبران‏ ، خرّمدین می‏خواندند.»^[24]

چندی بعد، حضور یک فرماندۀ بزرگ به نام «خَشَوی‏ خرّمی» در قیام مقنّع (۱۵۹/ ۷۷۵) نشانۀ مشارکت خُرّمدینان در این قیام بود.^[25]عبدالعزیز الدوری -پژوهشگرِ عرب- معتقد است که عقاید مقنّع در اصل خُرّمیّه بود^[26].

در سال180/7-796 قیام عمرو بن محمدبن عُمَرَکی زندیق رهبر سرخ جامگان گرگان (محمّره)^[27] و نیز حضور علی مزدک و برادرش در قیام خُرّمدینانِ اصفهان (218/833) نشانۀ تداوم باورهای خرّمدینی در آن عصر بود.علی مزدک سپس به جنبش بابک خُرّمدین پیوست.^[28]

خواجه نظام‌الملک در این دوران از تمرکز مزدکیان و خُرّمدینان در نواحی جِبال یاد می کند که 50 % مردم آن مزدکی و رافضی[غُلات]بودند ^[29].جبال در آن دوران شامل شهرهای مهمی مانند همدان،اصفهان،آذربایجان،ری،گرگان،کرج،کاشان، خراسان، ماوراء النهر و فارس بود^[30].این روایت نشان دهندۀ پراکندگیِ جغرافیائی خُرّمدینان در نواحی مختلف ایران است؛ موضوعی که باعث شد تا خُرّمدینان در نواحی مختلف به نام های مختلف نامیده شوند از جمله:مزدکیّه،خُرمیّه ،مُحمّره (سرخ جامگان)،سرخ عَلَمان، بابکیّه و… 

بدین ترتیب،در طول سالیان دراز،عقاید خُرّمدینان با دیگر عقاید آمیخته شد و در کنار این اختلاط و آمیختگی به حیات خود ادامه داد.

خُرّمدینی؟ یا «خُور دینی»؟

پژوهشگران در بارۀ ریشۀ«خُرّمدین» نظرات مختلفی ابراز کرده اند^[31] امّا پروفسور مارکوارت(Joseph Marquart)،ایرانشناس آلمانی،«خُرّمدینی» را تحریف شدۀ «خور دینی»نامیده ^[32] و در واقع، خُرّمدینان را به مهرپرستی(میترائیسم) مربوط کرده است.در حالیکه استاد احسان یارشاطر با توجه به اهمیّت شادی (سُرور) و خُرّمی در باور مزدکیان ، وجه تسمیۀ خُرّمدین را وجود همین سُرور و خُرّمی در باورِ خُرّمدینان دانسته است.^[33]

به اعتقاد نگارنده نظر مارکوارت ناظر بر جهان بینی فلسفی خُرّمدینان و نظر یارشاطر ناظر بر آئین اخلاقی آنان است و لذا،این دو نظر،دو وجه یک جنبش است و مغایرتی با یکدیگر ندارند.

در تأئید نظر مارکوارت در انتساب خُرّمدینان به مهرپرستی(میترائیسم) باید دانست که در ایران باستان نام هائی مانند«خورشید» و «میترو خورشید» رواج داشته است چندانکه «اسپهبد خورشید» از یاران سُنباد بود^[34] مؤلّف بیان الادیان در ذکر «مذاهب مُغان»از پرستش آفتاب در سه روز یاد می کند^[35]

در شاهنامۀ فردوسی- واژه های خُور، خورشید، هور ،آفتاب و مِهر به صورت مترادف و مشابه بکار رفته و دارای مشخصات مشترکی هستند که نشانۀ یگانگی و پیوندِ ذاتیِ مهر و خورشید است.

یشتِ ششمِ اوستا به خورشید اختصاص یافته است.او ایزدِ فروغ و روشنائی است که صفت اش«تیز اسب» است و در مرتبۀ پرستش، همسانِ اهورامزدا است.در گاهشماریِ کهن ایرانی روز پانزدهم هر ماه «خورشید روز»نام دارد و ماه دهم هر سال(دی)«خُور ماه»نامیده می شود . خورشید بر روی درفش پادشاهان،علامت اقتدار سلطنت،بقای ایران زمین و مظهر مملکت بود.^[36] ستایش خورشید توسط شاهان هخامنشی جلوۀ دیگری از مهر پرستی ایرانیان بود چنانکه به روایت یک مورّخِ رومی:شاهِ ایران پیش از رفتن به جنگ،همراه با سرداران و کارگزاران خویش،همگی به گرداگردِ صفوف مردان مسلّح می گشتند و به خورشید و مهر و آتشِ جاویدان   نماز می گزاردند^[37]

از سوی دیگر،سوگند به خورشید و سخن گفتن قهرمانان شاهنامه با خورشید نیز می تواند بازتاب مهرپرستی در آن عصر باشد:

بنالید و سر سوی خورشید کرد

ز یزدان دلش پُر ز امید کرد

چنین گفت کای روشنِ دادگر

درخت امید از تو آید به بر^[38]

پس از سقوط سلسلۀ ساسانیان،اندیشه های خُرّمدینی و مهر پرستی ادامه یافت چنانکه پیروانِ بِه آفرید و سُنباد خورشید را پرستش می کردند.بِه آفرید (مرگ حدود 131/749)برای پیروان خود کتابی به زبان فارسی نوشته بود. جوهر اصلی عقاید او، پرستش خورشید ،توصیه به آبادانی و صرفِ بخشی از دارائی ها برای تعمیر و ایجاد پُل ها و راه ها بود.[39]

سُنباد(مرگ 137/754 ) نیز که از خُرمدینان بود[40] به پیروانش می گفت: باید کعبه را ویران کرد و مانند گذشته باید آفتاب را قبلۀ خود ساخت[41].مدتی بعد و در اوج جنبش بابک خُرّمدین،قیام«مِهرکیشِ کُرد»[42] و پسرش،«جعفر مهر کیشِ کُرد»نشانۀ تداوم باورهای مِهری (میترائی) در این دو قیام بود[43]. جعفر مهرکیش کُردی- مانند بابک – دستگیر و پیکرش در کنار پیکر بابک به دار  آویخته شد.[44]

 مؤلف «مُروج الذّهب» که در سال 302 / 914 از خُرمدینان دیدار کرده از کُرد های خُرّمی مانند «کُردکیّه»و «لُود(کُرد)شاهیّه»یاد کرده که«از همۀ خُرّمیان معتبرترند.»[45]

با توجه به نزدیکی شهرهای غرب ایران به پایتخت ساسانی(مدائن=تیسفون) می توان گفت که باورهای مِهری(میترائی) در نواحی کرمانشاه، آذربایجان ، همدان و…رواج داشته است.جلوه هائی از این عقاید و آئین ها را امروزه نیز در کردستان و در میان «یارسان»‌ها یا «اهل حق» مشاهده می کنیم. استاد شفیعی کدکنی در کتاب درخشانِ«قلندریّه در تاریخ» معتقد است:

-«… تردیدی ندارم که اگر هسته هائی از آئین خُرّمدینی در جهان باقی مانده باشد،جایگاه جغرافیائی آن همین ناحیۀ غرب ایران است و در همان نواحی که اهل حق باشندگانِ آن اند».[46]

شفیعی کدکنی ضمن توجه به تطوّرِ باور های ایرانی -از جمله خُرّمدینان- در پس از اسلام به نکتۀ بسیار مهمی اشاره می کند.وی می گوید:

-«از بسیاری از اهل حقّ شنیده ام که«علیِ»مورد نظر ما[اهل حقّ]ربطی به آن علیِ تاریخی-یعنی امام علی ابیطالب-ندارد و استمرار یک حقیقت ازلی و ابدی است».[47]

اعتقاد به پرستش آفتاب در شعر و ادب پارسی نشانۀ تداوم اندیشۀ مِهری در ایرانِ بعداز اسلام است چنانکه به قول مولوی:

چو غلام آفتابم،هم از آفتاب گویم

نه شبم،نه شب پرستم که حدیث خواب گویم

چو رسول آفتابم،به طریق ترجمانی

پنَهان از او بپرسم،به شما جواب گویم

به قدم چو آفتابم به خرابه ها بتابم

بگریزم از عمارت،سخن خراب گویم

چو ز آفتاب زادم به خدا که کیقُبادم

نه به شب طلوع سازم،نه ز ماهتاب گویم

استاد محمّد معین در کتاب درخشانِ«مزدیسنا و ادب فارسی» ضمن بررسی مفهوم«میِ مُغانه»و«مِهر»بازتاب آن ها را در ادب پارسی نشان داده است[48] در واقع،اینهمه شادی و شادخواری.اینهمه«ساقی‌نامه»ها و «رُباب نامه»ها و میگُساری ها در شعر و ادب فارسی متأثر از آئین‌های میترائی و زرتشتی است که«روح اسلام»از آنها بیزار است.مثلاً:حافظ آنقدر که از ارزش‌های«دیرینه»و«پیشینه»(یعنی باورهای ایرانِ پیش از اسلام)یادکرده،از ارزش‌های اسلامی تقریباً غافل است، توجه کنیم که حافظ چقدر از مُغان،پیر مُغان، خرابات،جمشید، سیاوش ، فریدون، کیخسرو ، جامِ جم، نکیسا، باربُد، مانی، مهر،خسرو ،شیرین، آتشکده،زرتشت و…یاد کرده و چه مقدار مثلاً از محمّد و علی…؟! تقریباً هیچ [49]

در این تداوم تاریخی است که  می توان با سخن اقبال لاهوری موافق بود:

گمان مبَر که به پایان رسید کارِ مُغان

هزار بادهٔ ناخورده در رگِ تاک است

ادامه دارد

https://mirfetros.com
[email protected]

[1] – ابن الندیم، پیشین ص ۴16؛

Yarshater,E: The Cambridge History of Iran,  Cambridge university press              ,1983,Vol.3(2) p.995

«کیش مزدکی»، احسان یارشاطر، ایران نامه، سال دوم، شمارۀ ۱، پائیز ۱۳۶۲،واشنگتن دی.سی ،ص‏ ۱0

[2] – بغدادی،پیشین،صص252؛اسفراینی،پیشین،صص135؛ ابن داعی،پیشین، ص182

[3] – یارشاطر،پیشین،ص26.بنابراین، سخن محقّقانی که شروینِ مزدکی را «شروین بن سرخاب از شاخۀ کیوسیّۀ آز آل باوند طبرستان» دانسته‌اند، ناروا است.برای نمونه نگاه کنیدبه:نظری به تاریخ آذربایجان،انتشارات انجمن آثار ملّی، تهران، 1349،ص137

[4] -بغدادی،پیشین،252؛اسفراینی، ابو المظفر ،التبصیر فی الدین و تمییز الفِرَق الناجیه عن الفِرَق الهالکین، به تصحیح کمال یوسف حوت،عالم الکتب،بیروت، 1403/  ۱۹83،صص 135-136؛الانساب، ج 1، به تصحیح و تعلیق عبدالله عمر بارودی، دارالجنان،بیروت، 1408/۱۹88، ص243؛ج2،ص352

[5] -نرشخی،پیشین، ص 23-24

[6] -مَقدِسی،پیشین،مجلد1-3،ص500.

[7] – خواجه نظام ‌الملک ، پیشین، ص ۲۴۹.همچنین نگاه کنید به:مُجمل‌التواریخ و القِصَص، پیشین ،صص ۳۵۴ و ۳۵۸

[8] – سلمان فارسی به دنبال آزار مزدکیان از ایران گریخت، امّا در حوالی حجاز، قبیله بنی ‏کلب او را به بردگی‏ گرفت و سپس به قبیله دیگری فروخته شد و سرانجام در شمار بردگان حضرت محمد درآمد.وی،سلمان را به خاطر آگاهی و دانشش آزاد کرد و جزو مشاوران خود قرار داد.کرداری که از سلمان نقل می‏کنند گرایش‏های ضد اشرافی و  شاید مزدکی او را نشان می‏دهد.او خود می‏گفت: «از اهالی جَی (اصفهان) است و آتش‏پرست‏(زرتشتی)بوده و در خدمت پدرش تحصیل علوم کرده است»:مستوفی،حمداللّه،تاریخ گُزیده،به اهتمام عبدالحسین نوایی، انتشارات امیرکبیر، تهران، ۱۳۳۹، ص ۱۶۵؛ بناکتی ، فخرالدین ، تاریخ بناکتی، به کوشش جعفر شعار، انتشارات‏ انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۸. برای آگاهی بیش‌تر نگاه کنید به:

Louis Massignon,Salman pak et les premices spiritulles de I’Islam iranien,Paris,1934.

[9] -ابن ندیم،پیشین،ص418

[10] – اخبار العبّاس،مؤلّف گمنام،به تصحیح دوری و مطلّبی،بیروت،۱۹۷۱،ص ۱۵۹، ۲۱۲، ۴۰۳-۴۰۴؛ طبری، پیشین، ج ۹، ص ۴۰۸۹، ۴۱۶۴؛مَقدِسی،پیشین، ص 940

[11] – تاریخ طبری، پیشین، ج ۹، ص ۴۱۶۴؛ مقدسی، پیشین ، ص 940؛ ابن حزم، پیشین ، ج ۴، ص ۱۸۶.در بارۀ خِداش نگاه کنید به:رضازادۀ لنگرودی، پیشین، صص13-20

[12] -برای شرح این ماجرا نگاه کنید به:ابن طقطقی،تاریخ فخری،ترجمۀ محمد وحید گلپایگانی،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران،1350،ص208

[13] -نگاه کنید به مسعودی،پیشین،ج2،صص290-291

[14] -زین الاخبار،تصحیح و تحشیۀ عبدالحی حبیبی،بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1347،ص64.همچنین نگاه کنید به: مسعودی،پیشین،ج2،صص290-296؛  یعقوبی،پیشین،ج2، صص355-356

[15] -ابن ندیم،پیشین،ص418

[16]-مَقدِسی،پیشین،ج4-6،صص961-962،مسعودی،پیشین،ج2،ص297.با چنان تعلّقِ خاطری به ابومسلم خراسانی برخی مورّخان بابک خُرّمدین را از فرزندان مطهّر پسر فاطمه (دختر ابومسلم)دانسته اند:دینوری،پیشین، ۴۴۴

[17] -صدیقی،پیشین،ص190

[18] -مسعودی،پیشین،ص 297 ؛یعقوبی،پیشین،ج2،صص356-357؛ابن طقطقی،پیشین،ص232؛دینوری،پیشین،صص422-423

[19]-ابن اسفندیار،پیشین،ج1،تصحیح عبّاس اقبال،تهران،1320،صص ۱۶۸ و ۱۷۴

[20] -مسعودی،پیشین،ج2،ص297

21-در این باره نگاه کنیدبه:«مهاجرت قبایل عرب به خراسان و پیامدهای فرهنگی آن»، حسین مفتخری،محمود نیکو و مسعود بهرامیان،فصلنامۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی خراسان،شمارۀ 3 ،آذر 1393،صص 137-164«فتح خراسان و مهاجرت قبایل عرب به این سرزمین»، امیر اکبری،پژوهشنامۀ تاریخ ، شمارۀ 17، زمستان 1388،صص1-18؛«ازدواج های اعراب و خراسانیان در عهد امویان»، علی اکبر عباسی ،مجلۀ مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، شمارۀ 22 و23 ،زمستان و بهار  1391،صص 61-80؛ «پیامدهای اجتماعی مهاجرت قبایل عرب به ایران»،علی بیات و زهرۀ دهقان پور،مجلۀ تاریخ و تمدن اسلامی، شمارۀ 14، پائیز و زمستان 1390،صص 3-24

[22] -شاهنامۀ فردوسی،پیشین،ج9،صص318-320

[23] – در این باره نگاه کنید به پیشگفتار و توضیحات روشنگرِ حسین اسماعیلی در کتابِ ابومسلم‌نامه به روایت ابوطاهر طرسوسی، انتشارات انجمن ایران شناسی فرانسه ،انتشارات معین، شرکت نشر قطره،تهران، 1380

[24] – خواجه نظام الملک،پیشین، صص ۲۴۹-۲۵۱ و ۲۷۹-۲۸۶

[25] – نَرشَخی،پیشین،ص ۹۴، ۹۷

[26] – العصر العبّاسی الاول،طبع الثالث،دارالطلیعه،بیروت ،1997،ص 92

[27] -طبری،پیشین،ج12،صص5276 و 5277؛زرکلی،خیرالدین،الأعلام،ج 5، بیروت،1980،ص85

[28] – خواجه نظام الملک،پیشین ، ص ۲۴۹

[29] – همان، ص ۲۴۹

[30] – نگاه کنید به: صورة الارض، ابن حوقل، ترجمۀ جعفر شعار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۴۵، صص۱۰۱-۱۱۷؛ حدود العالم،مؤلف ناشناس،به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰، صص ۱۴۰-۱۴۳

[31]-برای آگاهی از این نظرات نگاه کنید به: نفیسی، پیشین، ص21؛ صدیقی، پیشین، صص237-243؛یارشاطر،پیشین،صص18- 19؛کلیما،اوتاکر،تاریخچۀ مکتب مزدک،ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد،انتشارات توس،تهران،1373،صص136-137؛ رضازاده لنگرودی،پیشین،صص174-175

[32] -مارکوارت،ژوزف،«یک کنفرانس علمی در بارۀ آذربایجان»،نشریۀ ایرانشهر، شمارۀ 7، برلین،1305،ص402.داشتنِ این شمارۀ ایرانشهر را مدیون دوست عزیزم مهرداد ایرانی هستم.از ایشان سپاسگزارم.

33 -Yarshater, ibid, p. 1005

ترجمۀ فارسی: «کیش مزدکی»،پیشین، ص‏ ۱۹.

[34] -نگاه کنید به:صدیقی،پیشین،صص89 ،175 و 182 ؛محمّدی ملایری،ج4، ص315

[35] -ابوالمعالی،پیشین،باب دوم،ص295

[36] -نگاه کنید به:یاحقی،محمد جعفر،فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیّات فارسی ،پژوهشگاه علوم انسانی و نشر سروش،تهران،1375،ص338

[37] – هینلز،جان،شناخت اساطیر ایران،ترجمۀ ژالۀ آموزگار و احمد تفضّلی،نشر چشمه،1382،ص121

[38] -شاهنامۀ فردوسی،ج 9،پیشین، ص25،در پادشاهی خسرو پرویز؛همچنین ج5، ص390 در جنگِ بزرگ کیخسرو و افراسیاب.

[39] -گردیزی،ابوسعید عبدالحی،زین الاخبار،تصحیح و تحشیۀ عبدالحی حبیبی ، بنیاد فرهنگ ایران،تهران،1347،ص120؛بیرونی،ابو ریحان،آثارالباقیه،با حواشی اکبر دانا سرشت ،انتشارات ابن سینا،تهران،1352،ص272

[40] -مسعودی،پیشین،ج3، ص244؛ترجمۀ فارسی، ج ۲، ص ۲۹۷

[41] – خواجه نظام الملک،ص321

[42] – مسعودی،التّنبیه و الاشراف، ص338

[43] – دینوَرَی،پیشین،ص418

[44] – طبری،ج14،ص5954

[45] -مسعودی،مُروج…،پیشین،ج2،ص297

[46] – قلندریّه در تاریخ،انتشارات سخن،تهران،1386،صص60-61.برای معرّفی این کتاب نگاه به مقالۀ نگارنده در لینک زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=35833

[47] -شفیعی کدکنی،پیشین،ص58 .همچنین نگاه کنید به توضیح دیگری در همین باره در صفحۀ 339 همان کتاب.

[48] – نگاه کنید به: مزدیسنا و ادب فارسی،ج1، انتشارات دانشگاه تهران،1326، صص266-281  

[49] -نگاه کنید به گفتگوی نگارنده با بهروز رفیعی(راد)،دیدگاه ها،انتشارات عصر جدید، سوئد،1993،صص 39-51. همچنین نگاه کنید به لینک زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=199

بیست و سومین عصر چهارشنبه‌های مجله بخارا به رونمایی و بررسی کتاب شعر «خراسان‌ها»‌ سروده نجیب بارور اختصاص یافته است. این نشست با همکاری کتابفروشی فرهنگان فرشته و انتشارات میر دشتی در ساعت پنج و نیم بعدازظهر چهارشنبه اول تیرماه ۱۴۰۱ در محل کتابفروشی فرهنگان فرشته (به نشانی: فرشته، خیابان فیاضی (شرق به غرب)، بعد از چناران، پلاک ۵۰) برگزار شد و به صورت مستقیم نیز پخش گردید.
در این نشست دکتر علیرضا قیامتی و دکتر یامان حکمت تقی‌آبادی در ارتباط با جهان گفتمانی شعر بارور، سخن  گفت.
مجله بخارا پیش از این در پنجشنبه صبح‌های بخارا؛ ۱۸ شهریور ۱۴۰۰ برنامه دیدار و گفتگو با نجیب بارور را برگزار کرده بود. کتاب شعر خراسان‌ها پنجمین مجموعه شعر نجیب بارور است که محتوای اصلی آن یگانگی فرهنگی فارسی‌زبانان در این جغرافیای فرهنگی می‌باشد.
نجیب بارور زاده کابل است اما سال گذشته پس از سقوط پایتخت افغانستان، مجبور به ترک کابل شد و اکنون ساکن مشهد است. او لیسانس علوم سیاسی دارد اما عمده فعالیت‌هایش در عرصه فرهنگی بوده است. او در زمان حضورش در افغانستان مدتی در وزارت تجارت ‌و صنایع،  مدتی در کانون علمی و تحقیقات اسلامی افغانستان، مدتی در مدیریت اجرایی فصلنامۀ علمی الارشاد، مدتی به حیث مشاور فرهنگی ریاست اجرائیه‌ جمهوری اسلامی افغانستان و مدتی نیز در سمت ریاست فرهنگی بنیاد مارشال کار کرده است. مدیرمسئولی هفته‌نامه‌ی کابل که توسط احمدشاه مسعود بنیادگذاری شده بود نیز تا کنون بر عهده وی است.
او توانسته است با مطرح کردن وحدت فارسی زبانان و هم‌گرایی فرهنگی در شعرهایش در میان مردمان کشورهای ایران و تاجیکستان و شهرهای سمرقند و بخارا نیز محبوبیت پیدا کند.
چهار کتاب او با نام‌های «نام دیگر کابل»، «سه‌عکس جدا افتاده»، «هندوکش بی‌اقتدار» و «مرزها دیگر اساس دوری ما نیستند» در کابل به چاپ رسیده‌اند و اکنون پنجمین مجموعه شعر او توسط انتشارات میردشتی در ایران منتشر شده است؛ «خراسان‌ها» شامل گزیده‌ای از شعرهای چهار کتاب قبلی و تعدادی شعر جدید می‌باشد که در خرداد ماه ۱۴۰۱ در تهران به چاپ رسیده است و اکنون در بیست و سومین عصر چهارشنبه‌های بخارا رونمایی و بررسی شده است.

در  زیر نمونه ای از شعر نجیب بارور را ملاحظه می کنید:

مرزها دیگر اساسِ دوریِ ما نیستند

بخش نخست 

* مهاجرت و إسکانِ قبایل بیگانه بافتِ جمعیّتی شهرهای ایران را تغییر داد و ضمن تضعیف نهادهای شهری، باعث رواج فرهنگ و اخلاقیّات قبیله ای در ایران شد.

* وجود باورهای مانوی -مزدکی و ستایشِ خورشید و یا تقدّس نان و شراب در برخی جنبش های بعد از اسلام نشانۀ کوشش های ایرانیان به منظور حفظ آئین ها و باورهای باستانی شان است.

* در باورهای مهرپرستی، مهر(میترا) از درونِ سنگ  زاده شده و نمادِ پایداری ، مقاومت و جاودانگی بشمار می رفت.

طرح از:کافه لیبرال     

آنکس که زندگی و برازندگی می آموزد؛

بندگی نمی آموزد.

(سخن منسوب به بابک خطاب به پسرش)

***

نخستین خلفای اسلامی  یهودیّت و مسیحیّت را به عنوان «ادیان الهی» به رسمیّت می شناختند ،امّا آئین زرتشت را آئینی «غیر ابراهیمی و غیر الهی» دانسته و لذا با زرتشتی ها برخوردی ناگوار داشتند،بااینهمه، عموم جنبش های اجتماعی در این دوران دارای ماهیّتی زرتشتی، مزدکی،خُرّمدینی و غُلات شیعه بودند.اینکه عقیده شناسانِ معروف  مزدکیان، باطنیّه،غُلاة ،قرامطه و خُرّمدینان را در یک ردیف قرار داده و آنان را خارج از اسلام دانسته اند^[1] بیانگر این حقیقت است که عقاید آنان را نمی توان در چهارچوب اسلام رسمی یا سُنّتی قرار داد. به عبارت دیگر، با توجّه به ذخائری از باورهای مانوی -مزدکی و ستایشِ خورشید و یا تقدّس نان و شراب در برخی جنبش های بعد از اسلام آنها را می توان کوشش های ایرانیان به منظور حفظ آئین ها و باورهای باستانی شان دانست. خواجه نظام ‌الملک، ابن حزم، ابن جوزی، عبدالقاهر بغدادی، بیرونی ، مقریزی و دیگران در این باره تأکید می کنند:

-«از آغاز تسلّط تازیان ، ایرانیان کوشیدند تا با شیوه‏ های مختلف به تجدید آیین قدیم خود بپردازند، قیام قرمطیان، سُنباد و بابک خرّمدین از جملۀ این شیوه ها بود».^[2] 

دشت مُغان و قلعۀ بابک

در باورهای مهرپرستی، مهر(میترا) از درونِ سنگ  زاده شده و نمادِ پایداری ، مقاومت و جاودانگی بشمار می رفت. در «اوستا» هشت تن از یارانِ مهر در چکادِ کوه ها -بر فرازِ برج ها -به دیدبانی نشسته و نگران پیمان شکنان هستند[3] بر این اساس،کوه در نزد مهرپرستان از تقدّس خاصی برخوردار بود و از این رو ، بسیاری از معابد و مهرابه های مِهری در دلِ کوه ها و صخره ها ساخته می شدند.نمونۀ شگفت انگیزِ اینگونه «معماریِ صخره ای» را می توان در میمندِ کرمان مشاهده کرد که در بخش آینده به آن خواهیم پرداخت. آدام اولئاریوس (Adam Olearius)که در سدۀ هفدهم میلادی از نواحی اردبیل دیدن کرده،از استقبال خود توسط «یکهزار سوارِ سرخ پوش»یاد کرده و می گوید که خانه های مُغان در این منطقه «در دلِ کوه ساخته شده بود».[4]

نواحی کوهستانی پناهگاه مناسبی برای برخی جنبش ها بود؛ اینکه ستاد قیام مقنّع در قلعۀ کوهستانی«سام» یا «سنام»( نزدیک‏ شهر کَش در حوالی بخارا)، ستاد مبارزاتی بابک در قلعۀ کوهستانی«بَذّ»(جمهور)در کوه ‏های سبلان و مرکز مبارزاتی‏ حسن صبّاح در قلعۀ الموت قرار داشت،یکی از عوامل پایداری این قیام‏ ها بود.خواجه نظام‌ الملک از خُرّمدینانِ اصفهان که «در کوه ‏ها مأوا گرفته‏ اند» یاد کرده^[5] و سمعانی نیز در ذیل «خُرّمی» و «مُحمّره» (سرخ جامگان) به خُرّمدینانی به نام «شَروَینیّه»در کوه‏ های همدان اشاره نموده است.[6]

ابن حوقل در ذکر آذربایجان از کوه های بلند خُرمیّه یاد کرده « و فرقۀ خُرمیّه که بابک از ایشان بود در آنجا می باشند.»[7]

قلعۀ بذّ(جمهور)در شمال شهرستان اَهَر و در سه کیلومتری جنوب غربی شهر کلیبر قرار دارد و از طرف شرق با دشت مغان همسایه است.با توجه به آتشکدۀ بزرگ«آذرگُشسب»( آذَرْ گُشْنَسب)در آذربایجان[8]،بنظر می رسد که دشت مغان از مراکزِ مغان های زرتشتی بود. به خاطر اهمیّت دشت مغان این ناحیه در اواخر دورۀ ساسانی واحد اداری جداگانه ای بود.[9] دشت مغان در دوران استیلای تازیان یکی از کانون های شورش در آذربایجان و  یکی از میدانگاه های نبَردِ بابک خُرّمدین با سپاهیان خلیفۀ عبِاسی بود چنانکه ذکر شهر بابک در شمارِ شهرهای دشت مُغان تأئید کنندۀ این نظر است. یکی از آخرین جنگ های مهم سپاهیان عبّاسی با بابک در دشت مغان روی داد(سال ۲۲۰ / ۸۳۵) که منجر به عقب نشینی بابک به سوی منطقۀ بَذّ شده بود.[10]

باستان شناسانی که از قلعۀ بَذّ دیدار کرده اند نام جمهور را برگرفته از کوه های جمهور دانسته اند[11].به نظر نگارنده شاید «جمهور» ترکیب تغییر یافتۀ «جم» (جمشید)+«هور»(خورشید) باشد. چنانکه خواهیم دید جمشید و خورشید در باورهای مِهری پیوندی ذاتی و جوهری دارند.از این گذشته، نخستین طلیعۀ خورشید(هور=خور)از قُلۀ بلندِ«بَذّ» برای خُرّمدینان آن منطقه یادآورِ ستایش ایزد مهر(خورشید) بود که در باورِ زرتشتیانِ اواخر ساسانی مقامی ممتاز داشت.[12]

با وجود جستجوهای بسیار، نگارنده نتوانسته ریشۀ واژۀ «بَذّ» را پیدا کند.زنده یاد احمد کسروی نیز – که به جغرافیای تاریخی و ریشه یابی اسامی شهرها توجۀ بسیار داشته – به این واژه نپرداخته است.به نظر می رسد که «بَذّ» واژه ای پارسی بوده و کلماتی مانند«مِیْ بَذ»(ساقی)یا«می+مذ=میمند»(صاحبِ شراب) شاید روشنگر این بحث باشند.

 «بَذّ» منطقه ای کوهستانی با اراضی فراخ و گسترده بود که دامداری و خصوصاً پرورش گوسفند در آن رونق فراوان داشت به طوری که جاویدان بن شَهرَک -پیشوای خُرّمدینان «بَذ» پیش از بابک – با بیش از دو هزار گوسفند برای تجارت به بازارهای اردبیل، زنجان و میمند رفت و آمد می کرد.

با چنان موقعیّتی،پس از حملۀ تازیان به آذربایجان و تصرّف اراضی مردم توسط اعراب مهاجر،مردم «بَذ» نیز می توانستند با این«مهمانان ناخوانده» دشمنی و نزاع داشته باشند.به روایت یعقوبی:قبیلۀ روّاد اَزدی از تبریز تا بَذّ«فرود آمدند»[13]

قلعۀ«بَذّ»(جمهور) دژِ حیرت انگیزی بود که بر فرازِ قُلّه‌ای در ارتفاع ۲۳۰۰ تا ۲۶۰۰ متری از سطح دریا قرار داشت و اطراف آن را درّه هائی به عُمقِ ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر دربر گرفته بود که رسیدن به داخل قلعه را بسیار دشوار می ‌ساخت.پیش از این که به دروازۀ دژ برسیم از گذرگاهی می‌گذریم، این گذرگاه همچون دالانی است که تنها گنجایشِ گذشتن یک نفر را دارد و دو نفر به سختی از آن می ‌توانند بگذرند. گذرگاه در فاصلۀ دویست متری دروازۀ دژ و روبروی آن می‌باشد. آمدنِ هر تازه ‌واردی کوهبان ‌ها را – که در برج‌های دوسویِ دروازه جای داشته‌اند- هشیار می‌کرد.جایگاه کوهبان‌ها در بلندی است و بنابر این به هر چیز و هر کس چیرگی کامل داشته‌اند.در چهار جهت قلعه،چهار برج دیده بانی-به صورت نیمه استوانه -ساخته شده اند.این ها جایگاه کوهبان ها و سربازانی است که تا گردنِ خود، استتار کرده و هر جُنبده را تا کیلومتر دورتر از فرازِ کُتل ها،درّه ها و کوهپایه ها زیر نظر گرفته اند.برای نفوذ به درون قلعه بایستی حتماً از دروازه گذشت و از کوهستان راهی برای وارد شدن نیست. نزدیک شدن ابزارِ دِژکوب، منجنیق و آتش‌افکن به این دژ تقریباً ناشدنی بود.^[14] افشین برای مصون ماندنِ سپاهیانش از شبیخون های خُرمدینان سه خندق در اطراف سپاهیانش کَنده بود،با اینحال سپاهیان خلیفۀ عبّاسی دچارِ وحشت بودند و خطاب به افشین می گفتند:

-«تا چند در تنگنا بنشینیم؟میان ما و دشمن[بابک]چهار فرسنگ[۲۴کیلو متر]    فاصله است و چنان عمل می کنیم که گوئی دشمن، مقابل ما است.از کسان و جاسوسانی که میان ما می گذرند،شرم داریم.میان ما و دشمن چهار فرسنگ [۲۴کیلو متر] است و ما از وحشت  مُرده ایم».[15]

«بذّ» بی تردید دارای قصرها و ساختمان های متعدّدی بود چندانکه چند سال پس از سقوط قلعۀ بابک به دست سپاهیان عبّاسی(۲۲۲ / ۸۳۶) ابن خُردادبِه نخستین سیّاحی بود که از «بَذّ»(جمهور)دیدار کرد و آن را «شهر بابک» نامید.او در شعری به وسعت و عظمتِ برباد رفتۀ قلعۀ «بَذّ»- «همانند باغِ إرَم»- اشاره نمود.^[16]

سپس ابودُلَف المُهَلهِل در سال ۳۴۱/۹۵۳ از قلعۀ «بَذّ» دیدار کرد و نوشت:

   – «در بَذّ پرچم های سرخ جامگان معروف به خُرّمیّه برافراشته شد و بابک از آنجا برخاست».^[17]

آذربایجانِ آذر به جان

آذربایجان از دیرباز از مهم ترین مناطق ایران بود.وجود آتشکدۀ مهم زرتشتیان به نام آذرگُشسب(آذَرْ گُشْنَسب)در«شیز»(در ۴۵ کیلومتری شهر تکاب)، آذربایجان را به قلب ایران تبدیل کرده بود. در اعیاد،جشن ها و خصوصاً در تاجگذاری ها، شاهان ساسانی- پیاده- از تیسفون (مدائن) به «آذَرْ گُشْسب» می رفتند و در آن به نیایش می پرداختند[18] 

در آن زمان آذربایجان از طریق زنجان،همدان و کرمانشاهان با تیسفون (مدائن) پایتخت ساسانی ارتباط داشت و به عنوان یک قطبِ زیارتی و پُر رفت و آمد وقایع پایتخت ساسانی(از جمله جنبش مزدکیان) می توانست در آن منطقه انعکاس داشته باشد.به قول بلعمی: پس از کودتای درباریان ساسانی علیه قباد (در سال ۴۹۶میلادی):

-«مزدک را نیز بگرفتند و خواستند که بکُشندش، بسیار مزدکیان گرد آمدند و حَرب خواستندی کردن و مردمان[درباریان]از مزدک دست بداشتند.»[19]

بنابراین، روایت ابن بلخی می تواند درست باشد که پس از این کودتا مزدک به آذربایجان گریخت و در آنجا «شوکتی عظیم داشت چنانک قصد او نتوانستند کرد.»[20] در همین رابطه، سخن ابن داعی- که زادگاه مزدک را تبریز دانسته –  شاید خالی از حقیقت نباشد.[21]

در تهاجم تازیان به آذربایجان(۲۲/۶۴۳) و مقاومت های درخشان مردم ،سرانجام  ضمن پرداخت مبلغی گزاف به حُذیفه (سردارِ عرب):

-«… قرار شد تا حُذیفه کسی را نکُشد یا به اسیری نگیرد؛آتشکده ای را ویران نسازد و بر کُردان بلاسجان و سبلان و ساترودان تعرّض نکند و خاصّه اهل شیز را از رقص و پایکوبی در روزهای عید و انجام مراسم دیگر  باز ندارد.»[22]

تأکید بر«عدم تعرّض به کُردانِ بلاسَجان و سبلان و ساترودان» نشانۀ این است که اولاً:کُردها در آذربایجان حضوری گسترده داشتند و ثانیاً این کُردها در مقابله با تازیان سرسختانه جنگیده بودند[23].از این گذشته،ذکر«باب الاکراد»(دروازۀ کُردها) در نوشته های سیّاحان نشانۀ حضور پُررنگ کردها در آذربایجان بود.[24] اسفندیار مرزبان آذربایجان تأکید می کرد که کُردان برای ادامۀ نبرد با تازیان:«به کوه ها گریزند و در آنجا سنگر گیرند»…و حُذیفه «خلقی از کُردها را بکشت. »[25]

در جنبش بابک خُرّمدین نیز وجود سردارانی مانند «عصمت کُرد» نشان دهندۀ حضور کُردها در آن جنبش است.  

مسلمانان، آذربایجان را «الاراضی المفتوحة عَنوَة»(سرزمین‌های به زور گرفته شده) می‌شمردند،از این رو،این منطقه در نوعی «حکومت نظامی» همواره شاهد حضور سنگین جنگجویان تازی بود چندانکه به روایت طبری در سال ۲۴/ ۶۴۴ شش هزار جنگاورِ تازی در آذربایجان بود[26] که هر چهار سال یکبار  تعویض می شدند.[27]

یکی از موارد مهم «صلحنامه»ها این بود که مردم شهرهای مفتوحه« سلاح بر نگیرند و شهر را خالی کنند تا مردِ جنگی در آن نباشد… و نیمی از خانه ‏های خود را به تازیان دهند تا با ایشان باشند و از احوال ایشان  باخبر باشند تا به ضرورت،مسلمان باشند.»^[28]

این «همزیستی» موجب مخالفت و نارضائی ایرانیان بود چندانکه در قم۷۰ تن از بزرگان زرتشتی را در یک روز سربُریدند تا مردم به مجاورت آنان  راضی شدند.^[29]

امکانات اقتصادی و مناطق سر سبز آذربایجان سیل مهاجرت قبایل عرب به این مناطق را تشدید کرده بود چندان که تنها از عشیرۀ بنی تغلّب بیش از دو هزار خانوار در آذربایجان سکونت کردند[30] مهدی، خلیفۀ عبّاسی (حکومت ۱۵۸ تا ۱۶۹ / ۷۷۵ تا ۷۸۵) نیز طایفه ای از قبایل یمنی را به آذربایجان فرستاد چندانکه روّاد اَزدِی را در تبریز تا بذّ(مرکز خُرّمدینان)، مرّ بن علی طائی را در نریز ( از توابع اردبیل)،حمدانی را در میانه ،و قبیله های دیگرِ یمنی را در سایر نواحی آذزبایجان پراکنده ساخت آنچنانکه جز این قبایل «کسی در آذربایجان نبود».[31] در مهاجرت‏ و اسکان قبایل عرب در مناطق آذربایجان نیز هر قبیله ‏ای هر چه توانست گرفت چندانکه مردم این نواحی-ناچار- اراضی و املاک‌شان را از دست دادند و خود به کشاورزان اعراب مهاجر تبدیل شدند^[32]. سران این قبایل مهاجر -بعدها- به عنوان مالکان بزرگ و خُرده‌ مالکان- در برابر اجحافات مالیاتی خلافت عبّاسی- عَلَم مخالفت برافراشتند و باعث شورشهائی گردیدند  چندانکه یعقوبی در ذکر طغیان این مالکان به سال ۱۹۸/۸۱۳ (سه سال پیش از قیام بابک) یادآور می‏شود:

– «در آذربایجان‏ ،محمد بن روّاد اَزدِی و یزید بن بلال یمنی و محمد بن حُمید همدانی و عثمان بن افکل و علی بن مرطائی و در عراق عجم‏ [جبال: همدان، کرج، اصفهان، ری و…] ابودُلَف عِجلی و مرّة بن ابی ردینی و علی بن بهلول و محمد بن زهره… سر به طغیان برداشتند.»[33]

تصرّف املاک و خانه های مردم توسط قبایل مهاجر  موجب خشم ساکنان شهرها و روستاها بود و چه بسا که مردم آذربایجان نیز:

-«هر گاه عرب  بانگِ نماز گفتی، دهقانان آن ناحيت او را دشنام دادندی.»^[34]

در شورش مردم طبرستان علیه اعراب مهاجر(حوالی سال‌های ۱۶۰/۷۷۶):

– «در یک‏ روز اصحاب خلیفه را در شهر و بازار و مسجد و حمّام و خانقاه و هر کجا که می‏ یافتند می ‏کشتند و زنانِ‏ طبرستانی که شوهر از عرب کرده بودند، شوهر‌های خود را می‏ گرفتند و آن‌ها را می ‏کشتند و چنان شد که از حدِّ تَمیشَه (در طبرستان و گرگان) تا به‏ گیلان -در یک روز- دمار از روزگارِ آن‌ها برآوردند».[35]

برخی مورّخان در ذکر نخستین کارِ بابک یادآور ‏‌شده اند:

 -«… و اوّل کاری که[بابک] کرد بر جماعتی از عرب یمنی تاخت و همه را کشت و آن نواحی را گرفت.»^[36]

به نظر می رسد که این «جماعت عربِ یمنی»بازماندگان گروه ‏هایی از قبایل یمنی بودند که در سال ۱۴۱/ ۷۵۸ به آذربایجان منتقل شده بودند[37]

بهنگام جشن نوروز ، مهرگان و جشنِ سده مالیات هائی به عنوان «عیدی» از مردم اخذ می شد چندانکه در زمان معاویه مالیات های مربوط به جشن نوروز، مهرگان و سده ۱۰ میلیون درهم بود.[38]

یکی از نتایج مهم مهاجرت و إسکانِ قبایل عرب این بود که بافتِ جمعیّتی شهرهای ایران را تغییر داد چندانکه یعقوبی در سدۀ چهارم/دهم از « بهم آمیختگی عرب ها و پارسیان» در شهرهای مهم ایران یاد می کند.^[39] این امر ضمن تضعیف نهادهای شهری،باعث رواج فرهنگ و اخلاقیّات قبیله ای در ایران شد چندانکه به قول فردوسی:

از ایران وُ از تُرک وُ از تازیان

نژادی پدید آید اندر میان-

نه دهقان، نه تُرک وُ نه تازی بُوَد

سخن‌ها به کردار بازی بُوَد^[40]

ادامه دارد
https://mirfetros.com
[email protected]

[1] –  شاذان نیشابوری، الایضاح، تصحیح و تحشیۀ سید جلال‌الدین محدّث ارموی، طبع دانشگاه تهران، ۱۳۵۱، صص‏ ۵۲-۵۸؛ نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی، فِرَق الشّیعه، به اهتمام و ترجمۀ محمدجواد مشکور، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۵۳، صص ۶۰-۶۳؛ شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل و النِحَل، تصحیح محمد بدران، مطبعه الأزهر، مصر، ۱۳۷۰/۱۹۵۱، ج ۱، صص ۵۸۱-۵۸۲؛ متن فارسی ترجمۀ افضل‌الدّین صدر ترکه اصفهانی، به تصحیح و مقدمۀ سید محمد رضا جلالی‌ نائینی، انتشارات علمی، تهران، ۱۳۲۱، صص ۱۸۸، ۲۱۱، ۲۶۵؛ خواجه نظام ‌الملک، سیاستنامه، تصحیح جعفر شعار، انتشارات‏ جیبی، تهران، ۱۳۴۸، صص ۲۴۹-۲۵۱ و ۲۷۹-۲۸۶؛ ابن داعی حسنی رازی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح عباس اقبال، طبع مجلس، تهران، ۱۳۱۳، صص ۶۷، ۱۸۰-۱۸۲، ۱۸۴؛ دیلمی‏، بیان مذهب الباطنیّه و بُطلانه، تصحیح ستروطمان، مطبعة الّدوله، استانبول، ۱۹۳۸، صص ۵، ۱۸، ۲۱-۲۵؛ بغدادی، عبدالقاهر، الفَرق بین الفِرَق، به حواشی محمّد بدر، مطبعة المعارف، مصر، ۱۳۲۸ /۱۹۱۰، صص۲۵۱ و ۲۷۷؛ الرازی، فخر الدین، اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، ج ۱، دار الکتب العلمیة، بیروت، بدون تاریخ، صص۷۸-۷۹؛الذهبی، شمس الدين،تاريخ الإسلام،المحقّق ت تدمری،ج۲۰، دار الكتاب العربی، بيروت، 1413 / 1993 ، ص۲۳۴ 

[2] –  ابن حزم، الفِصَل فی الملل و الاهواء و النِحَل، ج ۲، مصر، ۱۳۱۷ق، صص ۱۱۵-۱۱۶؛ بغدادی، پیشین، ص ۱۷۳؛ خواجه نظام‌الملک، پیشین، ص ۲۵۰، ۲۸۵-۲۸۶؛ شاکر مصطفی، دولة بنی العبّاس، نشر وکالة المطبوعات، کویت، ۱۹۷۳، ج ۱، ص ۲۶۹

[3] – -اوستا، از گزارش استاد ابراهیم پور داود، نگارش جلیل دوستخواه، انتشارات مرواید، تهران، ۱۳۶۲، ص ۲۰۶

[4] – سفرنامۀ آدام الئاریوس (بخش ایران)، ترجمۀ احمد بهپور، نشر ابتکار، تهران، ۱۳۶۳، صص۹۶- ۹۷ و ۱۰۱-۱۰۲. مقایسه کنید با مُغان نگین آذربایجان، احد قاسمی، ج۱، تهران، ۱۳۷۷، صص۲۹۸-۲۹۹

[5] – خواجه نظام‌ الملک، پیشین، ص ۲۸۵.

[6] – الانساب، به تصحیح و تعلیق عبد الرحمن المعلّمی الیمانی، مطبعة مجلس دائرة المعارف، حیدرآباد (دکن)، ۱۳۸۳و ۱۳۸۵/۱۹۶۳ و ۱۹۶۶؛ ج ۲، صص ۷-۸، ج ۵، ص ۱۰۴

[7] -ابن حوقل، صورة الارض، ترجمۀ جعفر شعار، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران ، تهران، ۱۳۴۵، ص۱۱۶

[8] -دربارۀ آتشکدۀ «آذرگُشسب» (آذَرْ گُشْنَسب) نگاه کنید به: کریستن سن، ایران در عصر ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، انتشارات صدای معاصر، تهران، ۱۳۸۵، صص۱۲۰-۱۲۱

[9] – لسترنج، سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۳۷، ص۱۸۸

[10]-طبری، پشین، ج۱۳، ص۵۸۰۷؛ ابن مسکویه، تجارب الأمم وتعاقب الهُمم، ج۴،الطبع الثانیة، طهران، ۲۰۰۰ میلادی، ص۱۸۰؛ ابن الأثیر، أبو الحسن، الکامل فی التاریخ، ج ۶، دارالکتاب العربی، بیروت، ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷، ص ۱۵. همچنین نگاه کنیدبه: هویدا، رحیم، «موقع جغرافیائی دشت مُغان و چند رویداد تاریخی در آن»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیّات تبریز، شمارۀ ۹۷-۱۰۰، ۱۳۵۰، خصوصاً صص۱۰۰-۱۰۲

[11] – کامبخش فرد، سیف الله: «قلعۀ جمهور یا بَذّ، جایگاه بابک خُرّمدین»، ماهنامۀ هنر و مردم، شمارۀ ۵۰، آذر۱۳۴۵، ص۲؛ همو، مجلۀ بررسی‌های تاریخی، شمارۀ ۴، تهران، ۱۳۴۵، صص۶-۸؛ دیباج، اسماعیل، «آثار باقیمانده از آتشکده‌ها، شهرها و قلعه‌های آذربایجان»، بررسی‌های تاریخی، شمارۀ ۶، تهران، ۱۳۴۶، صص۸-۱۰؛ترابی طباطبائی،جمال،آثار باستانی آذربایجان، ج۲، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، ۱۳۵۵، صص۴۴۶-۴۴۷

[12] – نگاه کنید به بحث درخشان کریستن سن، پیشین، صص۱۰۲-۱۰۳

[13] -یعقوبی،پیشین،ص۳۶۱

[14]-کامبخش فرد، پیشین، صص۲-۶؛ تاریخ‌نامۀ طبری، ابوعلی بلعمی، به کوشش و تصحیح محمد روشن، نشر نو، تهران، ۱۳۶۶، ج ۳، صص ۱۲۵۷-۱۲۵۸

[15] -طبری، پیشین، ج۱۳، ص۵۸۲۷

[16] -ابن خردادبه، المسالک و الممالک، طبع بریل، لیدن، ۱۸۸۹، ص ۱۱۹-۱۲۲؛ ترجمۀ حسین قره چانلو، صص۹۷و ۹۸. مقایسه کنید با یاقوت حموی، مُعجم البُلدان، ج۱، دار صادر، بیروت، ۱۳۹۷/ ۱۹۷۷، ص ۳۶۱؛ یعقوبی، البُلدان، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۶، زیرنویس ص۴۷

[17] – ابودُلَف المُهَلهِل، سفرنامه ابودُلَف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمۀ ابوالفضل طباطبائی، انتشارات‏ فرهنگ ایران‌زمین، تهران، ۱۳۴۲، صص ۴۶ و ۴۷

[18] – ابن خردادبِه، پیشین، ص۱۱۹

[19] – تاریخ بلعمی، ج۲، تصحیح ملک الشعرای بهار، به کوشش محمد پروین گنابادی، کتابفروشی زوّار، تهران، ۱۳۵۳، ص۹۶۸

[20] – ابن بلخی، فارسنامه، به سعی و اهتمام و تصحیح لسترنج و نیکلسون، کمبریج، ۱۹۲۱، ص۹۸

[21] – تبصرة العوام، پیشین، ص۲۴۶

[22] -بلاذُری، پیشین، ص۱۶۳

[23] -این نکته را مدیون مقاله‌ای از استاد عبّاس زریاب خوئی هستم.

[24] -ابن حوقل، پیشین، ص۸۷

[25] -العِبَر؛ تاریخ ابن خلدون، ج ۱، ترجمۀ عبدالحمید آیتی، مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، ۱۳۶۳، ص۵۴۶.مقایسه کنید با سخن پروفسور مارکوارت،«یک کنفرانس علمی دربارۀ آذربایجان»،ایرانشهر،برلین، 1305،،ص402

[26] – طبری، پیشین، ج۵، صص۲۰۹۱-۲۰۹۲

[27]– کسروی، احمد، شهریاران گمنام، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۲۵۳۷، صص۱۳۷و ۱۴۸

[28] – نگاه کنید به نَرشَخی، پیشین، صص ۴۲، ۶۶، ۶۹ و ۷۳؛ بلاذری، پیشین، صص ۱۰۱ و ۱۶۷ و ۱۶۸، ۲۸۸ و ۲۹۴؛ طبری، پیشین، ج ۵، ص۱۹۵۹؛ ج ۹، صص۳۸۵۶-۳۸۵۹

[29] – نگاه کنید به: قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح سید جلال‌الدین تهرانی، چاپ مجلس، تهران، ۱۳۱۳، صص۲۵۴-۲۵۶

[30] – الاغانی، ابوالفرج اصفهانی، ج۱۱، صص۵۹ به نقل از: مشکور، نظری به تاریخ آذربایجان، انتشارات انجمن آثار ملّی، تهران، ۱۳۴۹، ص۱۳۷

[31] – تاریخ یعقوبی، ج ۲، ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، ۱۳۵۶، صص۳۶۱-۳۶۲

[32] – فتوح البُلدان، پیشین، ص ۱۴۰، ۱۶۵-۱۶۶، ۱۶۷-۱۶۸و ۲۸۸؛ مختصر البُلدان، ابن فقیه همدانی، ترجمۀ ح. مسعود، بنیاد فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۴۹، صص ۱۲۶-۱۲۷

[33] -یعقوبی، پیشین، ج ۲، ص ۴۶۱-۴۶۲

[34] – قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح سید جلال‌الدین تهرانی، چاپ مجلس، تهران، ۱۳۱۳، صص ۴۸، ۲۶۲، ۲۶۳. ۳۰۹

[35] – تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، ظهیرالدین مرعشی، به کوشش‏ محمد حسین تسبیحی، انتشارات شرق، تهران، ۱۳۴۵، ص ۶۰؛ تاریخ طبرستان، ابن اسفندیار، تصحیح عباس اقبال، کلاله خاور، تهران، ۱۳۱۴، ج ۱، ص۱۸۳

[36] – بیان الادیان، ابوالمعالی محمد بن‏ الحسینی العلوی، به کوشش محمدتقی دانش‏پژوه، فرهنگ ایران‌زمین، ج ۱۰، تهران، ۱۳۴۱، ص ۳۰۰

[37] – نگاه کنید به: یعقوبی، پیشین، ج ۲، ص ۳۶۱-۳۶۲

[38] – یعقوبی، ج۲، ص۱۴۵

[39] -نگاه کنید به: البُلدان، صص۴۵-۵۵

[40]-شاهنامۀ فردوسی، ج ۹، زیر نظر: ا. برتلس و عبدالحسین نوشین، مسکو، ۱۹۶۶، ص۳۱۹، در پادشاهی یزدگرد.

* در نبردِ بابکانِ زمانه با خلیفگانِ ظالم شخصیّت بابک خُرّمدین هنوز روحِ زمانۀ ما است.

* تاریخ ایران در دو سدۀ نخستِ بعد از حملۀ تازیان و استقرار اسلام نشان دهندۀ «خلاء» یا «گسست»ی است که فهمِ تحوّلات آن دوران را دشوار می کند.

*پس از سقوط ساسانیان خاطرۀ آن عصر در ذهن وُ ضمیر بسیاری از ایرانیان تداوم یافت و این«حافظۀ تاریخیِ» توسط تاج نامه ها و شاهنامه ها از گذشته به حال و از حال به آینده منتقل گردید.

آنکس که زندگی و برازندگی می‌آموزد؛

بندگی نمی‌آموزد.

(سخن منسوب به بابک خطاب به پسرش)

طرح مسئله:

  در دوره‌های خاموشی و فراموشی،هر نسلی بر اساس رویدادهای تازه،نگاهی ‏تازه به تاریخ و قهرمانان میهن خود می‏ افکند.این«نگاه تازه» چه بسا چشم اندازِ تازه‌ای باشد که در تحقیقات پژوهشگرانِ گذشته، مستور یا مغفول مانده است، هم از این رو ست که گفته‌اند:«هر تاریخی،تاریخ معاصراست».                                                         

 زندگی و سرنوشت بابک خُرّمدین هماره از دغدغه‌های ذهنیِ من بود چندان که شعر «حماسۀ بابک » در سال ۱۳۵۴بازتابی از آن است.سال‌ها بعد همکاری در اجرای« بالۀ بابک خُرّمدین » به همّت هنرمند برجسته،نیما کیان تبلور دیگری از این دغدغه‌ها بود.

طرحِ اوّلیّۀ این پژوهش در سال 13۵۷ و به دنبال انتشارِ آخرین شعر صورت گرفته بود ولی متن اصلی آن در سال‌ 59 و در سایۀ داس ها و هراس ها قلمی شد ؛ گوئی که در نبردِ بابکانِ زمانه با خلیفگانِ ظالم شخصیّت بابک خُرّمدین روحِ زمانۀ ما بود.

متن کاملِ این پژوهش -در سه دفتر-تنها چیزی بود که بهنگامِ تَرکِ ایران (1361) و در فراز وُ فرودهای سفری دشوار با خود آورده بودم.آن دفتر ها مروری بود بر کشاکش ها و کوشش های ایرانیان پس از حملۀ تازیان و به دنبال پاسخ به چند پرسش اساسی بود،از جمله:

– امپراتوری ساسانی چرا و چگونه در حملۀ تازیانِ بیابانی  فروپاشید؟

– آیا«استقبال ایرانیان از اعراب و اسلام» واقعیّت داشته است؟

-و اساساً پس از حملۀ تازیان و سُلطۀ اسلام ما-ایرانیان- چگونه با آئین های ملّی خود کنار آمدیم؟

پاسخ به این پُرسش ها،ضمن اینکه علل و عواملِ«کیستی؟» یا «چیستیِ؟»ما را عیان می کند در عین حال،نوعی آسیب شناسی تاریخیِ ملّتی است که « در تمامتِ تاریخش

          (این رودبارِ خون)

از مهربانی وُ ايثار

            سطری حتّی

                  (نه سطوری)

بر وَی نرفته است

إلاّ ستم

يا طرحِ ارغوانیِ ساطوری

و اینک

تاریخِ پُرشکوهِ تبارش را

گردِ سُمِ ستوران

برقِ بلیغِ دشنۀ دشمن

و زخمِ تاریکِ تازیانۀ «تاتار»

                 تفسیر می کند …»[1]

در این پژوهشِ دیرینه به قیام های بِه آفرید، سُنباد،ابو مُسلم خراسانی، استاذسیس، خِداش، مقنّع ،شعوبیّه و…بابک خُرّمدین نیز پرداخته شده بود ولی با توجه به انتشار مقالات ارزشمند در این باره،نگارنده ضمن حذف آن بخش ها،تنها به برخی جنبه های جنبش بابک خُرّمدین بسنده نموده است ، از جمله:

– خُرّمدینان در تاریخ

– آذربایجانِ آذر به جان

– دشت مُغان و قلعۀ بابک

– خُرّمدینی؟یا«خُور دینی»؟

– ستایش شادی و خُرّمی،

– اهمیّت رنگِ سرخ=سُرخ جامگان،

– تقدّسِ شراب،

– از مِیْمَنْد تا «مِی» مند

– آئین مهر و ستایش خروس سَحَری!

– نواختنِ تنبور(حتّی در میانۀ جنگ ها)،

– جایگاه زنان در باورِ خُرّمدینان

-تیره و تبار

– و…

«نگاهی نو» ناظر به تفسیری نو از برخی رویدادها،آئین ها و باورهای خُرّمدینان است.فصلی از این پژوهشِ حدود 32 سال پیش در مجلۀ «ایران ‌نامه» ( چاپ آمریکا،زمستان ۱۳۶۹) منتشر شده و اینک بخش های دیگر آن -با افزودن منابع و مطالب تازه- انتشار می یابد.مراسمِ سالانۀ بزرگداشتِ خاطرۀ بابک خُرّمدین (روزهای۱۰ – ۱۲تیرماه در قلعۀ بابک) فرصتی است برای نگاهی دیگر به زندگی و سرنوشت این چهرۀ شگفتِ تاریخ ایران.

با آنچه که گفته شد،این پژوهش،محصول شور وُ شراره های جوانی و مصداقِ «آتشی ز کاروان به جا مانده» است که امیدوارم در جان های بیدار بگیرد و باعث شَرَری گردد.

این دفترِ دیرینه  زمانی منتشر می شود که بابک خُرّمدین هنوز روحِ زمانۀ ما است.لذا، آنرا به همۀ بابکانِ میهن؛ بهترین فرزندان آفتاب…و نیز به خاطرۀ دوست مهربانم منوچهر فرهنگی تقدیم می کنم.باشد که «بر این نامه بر سال ها بگذرد».

در این مقاله، اعداد سمت راست،سال هجری و ارقام سمت چپ معادل میلادی آن است.

پیشینۀ بحث و ارزیابی منابع

جنبش بابک خُرّمدین(سرخ جامگان) از آغاز (۲۰0 / ۸۱۶ ) مورد توجۀ مورّخان و عقیده شناسان اسلامی بوده است هر چند که تهمت ها و دشنام های رایج شناخت آنرا بسیار دشوار و گاه غیر ممکن می کند. به جرأت می‏توان گفت که منابع تاریخی در بارۀ‏ باورهای کمتر جنبشی اینهمه به اختصار و ابهام و اتّهام سخن گفته ‏اند گوئی که برای«ابطال»یا«براندازی نظریِ» جنبشی که بیش از بیست سال امپراتوری عظیم عبّاسیان را تهدید می‌‏کرد ، همه «همصدا » بوده اند.با اینحال،از خلال این دشنام ها و دشمنی ها می‏توان خطوط اصلی عقاید خُرّمدینان را شناخت‏؛عقایدی که در نظرِ مؤلّفان اسلامی«إباحه»،«کفر» و «الحاد» بشمار می رفتند.

با رونق شرقشناسی در اروپا پژوهشگران غربی نیز به خُرّمدینان و جنبش بابک خُرّمدین عنایت کرده و در شناخت آن کوشیده اند. تحقیقات پژوهشگران ایرانی نیز به غنای این مطالعات افزوده اند.به پاسِ این تلاش ها و نیز با این اعتقاد که ارزیابی منابع در پژوهش‌ های تاریخی کاری است اساسی،نگارنده در آغازِ ، کتابشناسیِ تقریباً مفصّلی در بارۀ خُرّمدینان و بابک خُرّمدین ارائه کرده است. در این باره -البتّه- فضلِ تقدّم و تقدّم فضل با استاد سعید نفیسی[2]  و استاد غلامحسین صدیقی است[3] هر چند که نگارنده با پاره‌ای از نظرات و نتیجه گیری ‌های شان موافق نیست.مثلاً: غلامحسین صدیقی در کتاب درخشان « جنبش ‏های‏ دینی ایرانی در قرن های دوم و سوم هجری» جنبش بابک خُرّمدین را نیز «جنبش دینی» نامیده است.به نظر می‌رسد که چنین برداشتی چندان دقیق نیست و ماهیّت عُرفی و غیر دینیِ جنبش خُرّمدینان را مخدوش می کند چرا که واژۀ دین در کلماتی مانند «بِه دین» و «خُرّم دین» فاقد معنای رایج در مذهب است با این تأکید که واژۀ دین در اوستا به صورت «دِئَنا»و به معنای کیش،آئین و شناخت آمده است. از این گذشته، نشان داده ایم که در سراسرِ قرون‏ وسطی عموم مبارزات سیاسی و اجتماعی شکل دینی داشته و در نقابی از عرفان یا مذهب تجلّی می‏ کرد.این امر به آسانی از مجموعۀ شرایط و محدودیّت‏‌های تاریخیِ آن عصر قابل درک است و محتوای‏ اجتماعی یا عُرفیِ این جنبش‏ها را تحت الشُعاع قرار نمی دهد.از این رو،نگارنده معتقد است که جنبش خُرّمدینان به رهبری بابک خُرّمدین را نخست باید جنبشی اجتماعی و سیاسی‏ نامید.

در واقع، بابک‏ ابتداء یک مبارزِ اجتماعی بود نه یک مجاهد مذهبی همان گونه که مزدک نیز «بیشتر  مردِ کار و اصلاح طلبیِ راستین بوده تا آموزگارِ مذهبی»[4] و لذا «صحیح نیست که مکتب مزدک را یک جنبش دینی بنامیم».[5]

گامی در تاریخ

تاریخ ایران در دو سدۀ نخستِ بعد از حملۀ تازیان و استقرار اسلام نشان دهندۀ «خلاء» یا «گسست»ی است که فهمِ تحوّلات اجتماعی و فرهنگی آن دوران را دشوار می کند.این«گسست»ناشی از آشوب ها و آشفتگی های دورانی است که استاد عبدالحسین زرین کوب آنرا «دو قرن سکوت»نامیده است[6] و طبیعی است که در چنان شرایط آشفته ای از آفرینش های فرهنگی، فلسفی و  هنری خبری نباشد[7]

هر چند فرار یزدگرد سوم از پایتخت (تیسفون = مداین) و فقدان فرماندهی واحد در مقابله با تازیان و نیز اختلافات و رقابت های سرداران سپاه ساسانی و حتـّی خیانت برخی از آنان[8] عوامل مهمی در پیروزی تازیان بودند،امّا این ادعا که «ایرانیان اسلام را با آغوش باز پذیرفتند» نه تنها با اسناد تاریخی  مغایر است بلکه این اسناد نشان می دهند که خودِ تازیانِ مهاجم نیز چندان رغبتی به «ترویج اسلام» نداشتند.از این گذشته، روایت های تاریخی از شورش ‏های متعدّد ایرانیان علیه مهاجمان یاد می کنند چندانکه 100 سال نخستِ حملۀ تازیان را می توان«سال های بیقراری ایرانیان»نامید زیرا که در فاصلۀ 100 سال  حدود 125 شورش و قیام در ایران صورت گرفته بود.[9]

هدفِ عُمدۀ تازیان در حمله به ایران کسب غنائم بود و عُمَر آنان را برای «ربودن  غنائم فراوان»و دست یافتن به گنج های کاخ کسری برمی انگیخت» [10] و لذا،تاراج ، باج ، خراج و اسیرگرفتن زنان و نوجوانان خصلتِ اصلی حملاتِ آنان بشمار می رفت. عمر به سران قبایل عرب گفته بود:

-« حجاز جای ماندنِ شما نیست مگر آنکه آذوقه جای دیگر بجوئید که مردمِ حجاز جز به این وسیله  نیرو نگیرند »[11]

ارعاب و إرهاب

اعتقاد به«النصرُ بالرُعب» و ایجاد ارعاب و إرهاب از طریق کشتارهای هولناک  وسیله ای بود برای سلطۀ روحی بر مردم مناطق اشغال شده [12]. منظور از «إرهاب»شیوه‌ای برای ایجاد ترس و ترور و وحشت انگیزی بود.این شیوه  از آغاز،«هم استراتژی؛ و هم تاکتیک» برای گسترش و تحکیم اسلام بود. ما به نمونه هائی از این شیوه های هولناک – حتّی برای «مسلمان سازیِ» قبایل عربی- اشاره کرده ایم.[13]

سیاست «ارعاب و إرهاب» در حمله به ایران نیز کاربُردِ فراوانی داشت، مثلاً:در جنگ شهر«اُلّیس»(سال ۱۲/ ۶۳۳) خالدبن ولید(سردار تازیان) برای ترساندن و درهم شکستن شور و مقاومت مردم،دستور داد تا اسیران را برکنارۀ رودخانۀ شهر سربُریدند آنچنانکه آن رود را «نهر الدّم»(رودِ خون)نامیدند[14]

در حمله به سیستان نیز ربیع بن زیاد (سردارِ عرب)برای کاستن از شورِ مقاومتِ مردم دستور داد:

-«تا صَدری[بلندائی] بساختند از آن کُشتگان(یعنی،اجساد کشته شدگان را روی هم انباشتند) … و هم از آن کشتگان،تکیه گاه‌ها ساختند و ربیع بن زیاد بَرشد و بر آن بنشست»[15]

در حمله به جُرجان(گرگان) – یکی از مراکز مهم خُرّمدینان – نیز مقاومت مردم چنان بود که یزیدبن مُهلّب از خونِ گرگانیان آسیاب‌ها گرداند و سپس شش هزار کودک و زن و مرد و جوان را اسیر کرد و همه را به بردگی فروختند و – سپس- برای ارعاب و عبرت مردم:

-«فرمود تا درمسافتِ دو فرسخ (دوازده کیلومتر) دارها زدند و پیکرِ کُشتگان را بر دو جانبِ طریق (جاده) بیاویختند».[16]

پس از فتح استخر ،نزدیک شیراز(در سال 28 / 648) مردم آنجا سر به شورش برداشتند و حاکم عرب شهر را کشتند… تازیان مسلمان مجبور شدند تا برای بار دوم استخر را محاصره و تصرف کنند. مقاومت و پايداری مردم شهر چندان بود که فاتح استخر (عبدالله بن عاص) را سخت هراسان و خشمگين ساخت بطوريکه: -«سوگند خورد که چندان بکـُشد از مردم استخر که خون براند… پس به استخر آمد و (آنجا را) به جنگ بَستـُد… و خونِ همگان مباح گردانيد و چندانکه کشتند؛ خون نمی‌رفت، تا آبِ گرم به خون ريختند، پس[خون] برفت… و عدّۀ کشتگان که نام بردار بودند چهل‌هزار کشته بود بيرون از مجهولان…»[17]

نتایج شوم این حملات در ویرانی شهرها و  فروپاشی مناسبات شهری در ایران-متإسفانه- کمتر مورد توجّۀ نویسندگان بوده است. روایت جریر طبری در حملۀ سپاهیان قُتیبه به نواحی مرو،بخارا،سمرقند و نیشابور بیانگر عُمق آن ویرانی ها است:

-«قُتیبه به هر شهری که جای گیرد یا سوی آن رَوَد،سوارانش در آنجا گودالی  بر جای نهند»[18]

در آن هنگام (88/707)بخارا  و سمرقند ، مرو و نیشابور از مراکز مهم فرهنگ و اقتصاد و تجارت بود آنچنانکه شهری مانند به قول نَرشَخی:« بَیکند(نزدیک بخارا) را زیادت از هزار رِباط (کاروانسرا)بوده است به عددِ دیهای بخارا».[19]

مهاجرت دسته جمعیِ قبایل عرب و اسکان آنان در شهرهای مهم ایران -چنانکه خواهیم گفت-عامل دیگری در این گسست بود. سیاستِ «عَرَب گردانیِ» یا «تعریب» نیز می توانست هویّت تاریخی و فرهنگیِ ایرانیان را -مانند مصری ها-دچار زوال سازد. آنچه که این«تعریب» را تقویت کرد مفهوم «موالی»بود که بر اساس آن،بیشتر ایرانیانِ اسیر تحتِ« ولاء » (سرپرستیِ) این یا آن قبیلۀ عرب قرار گرفتند و نام و نشان عربی یافتند.[20]بر این اساس،نام ایرانی رهبران جنبش ها تغییر یافت و از جمله نام رهبر سیاه جامگان از« بهزادان پورِ ونداد هرمزد» به «ابو مسلم خراسانی» تبدیل شده بود[21].

آفتابی در ظلمت

بسیاری از «موالی» از نجیب زادگان ساسانی یا از فرزندان دهقانان بودند.[22] دینوَری دربارۀ«جنگ هولناک جلولا» یادآوری می کند که «مسلمانان اسیران زیادی از دخترانِ آزادگان و بزرگان ایران گرفتند»[23]. یکی از این اسیران در نبردِ نهاوند ، پیروز (فیروز) بود که بعدها «ابولؤلؤ»نامیده شد.

نهاوند شهری نزدیک کرمانشاه و همدان بود و همدان یکی از مراکز مهم خُرّمدینان بشمار می رفت[24].تازیان نبردِ نهاوند (در سال 21/  ۶۴۲) را «فتح الفتوح» نامیده بودند زیرا که مردم نهاوند مقاومتِ بسیار نموده بودند[25].پیروزی در نهاوند راه را برای فتوحات بعدیِ تازیان  هموار کرد و پیروز (فیروز) پس از اسارت به مالکیّت یکی از سران و سرداران در آمد و غلام وی گردید.

معروف است که وقتی اسیران جنگ نهاوند را به مدینه آوردند «فیروز» (ابولؤلؤ) هر اسیرِ کوچک و بزرگی را که می دید، برسرش دست نوازش می کشید و می گریست و می گفت:«عُمَر جگرم را بخوُرد»[26]

فیروز(پیروز)سرانجام،در سال ۲۳ / ۶۴۴ عُمر را در مسجد مدینه به قتل رساند و عُبیدالله(پسرِ عُمر)به خونخواهی پدر،فیروز و دخترِ خُرد سالِ فیروز(لؤلؤ =مرجان) و نیز،هرمزان-سردار معروف ایرانی-را به جرم همدستی با فیروز به قتل رساند[27]

روایت های تاریخی از سرنوشت این اسیران نکات دیگری نیز به دست می دهند از جمله:پس از تصرّف بخارا بدست «سعید بن عثمان»در سال56/ 675 و اسارت گروهی از بزرگ زادگان بخارائی:

-«ایشان [اسیران بخارائی] به غایت تنگدل شدند و گفتند:این مرد [سعیدبن عثمان] را چه خواری ماند که با ما نکرد…چون در استخفاف خواهیم هلاک شدن – باری – به فایده هلاک شویم…پس،به سرای سعید اندرآمدند،درها را بستند و سعید را بکشتند و خویشتن را نیز به کشتن دادند»[28]

خاطرۀ ملّی و تداوم تاریخ

با توجه به اینکه فرهنگ و خاطرۀ ملّی مفاهیمی تاریخی و دراز مدت هستند طبیعی بود که پس از سقوط ساسانیان خاطرۀ آن عصر در ذهن و ضمیر بخش بزرگی از ایرانیان تداوم یابد و این«حافظۀ تاریخیِ» توسط شاهنامه ها، تاج نامه ها ، سیاستنامه ها،اندرز نامه ها،نصیحت الملوک ها و گرشاسب نامه ها از گذشته به حال و از حال به آینده منتقل گردد.[29]

این احساس ملّی و مشترک می توانست در بازسازی فرهنگ و ایجاد جنبش های آینده عامل مهمی باشد^[30].به نظر مادلونگ و اشپولر: خُرّمدینان -و در رأس ایشان بابک خُرّمدین – دست کم در نزد بخشی از مردم ایران – نمایندۀ چنین احساسی بود^[31].التون دنیل نیز معتقد است که«همۀ این سرکشی ها دارای گرایشی به افکارِ کافرانه و حتّی خطرناک نسبت به اسلام بود یا چنین پنداشته می شدند»^[32]

برآمدنِ دبیران و وزیران ایرانی در دستگاه خلافت عبّاسی- خصوصاً برمکیان –  فصل تازه ای از تجدید حیات ملّی و معنوی ایرانیان بود چندانکه دوران وزارت و صدارت برامکه را «تجلّیگاهِ شُکوه و عظمت دربار ساسانیان» نامیده اند. برمکیان از بازماندگان دهقانان عصر ساسانی بودند که تولیَتِ آتشکدۀ نوبهار-شهر بلخ- را برعهده داشتند[33]^. همۀ افراد این خاندان خصوصاً (خالد،جعفر و فضل) اهل ادب و فرهنگ و شعر و شراب و بزم و موسیقی بودند چندان که گفته اند:«ایّام شان جشن و سُرورِ دائم بود.»[34]. خالد برمکی( وزیر سفّاح) خلیفۀ عبّاسی را از تخریب ایوانِ کسری (مدائن) و مصرف کردنِ مصالح آن برای ساختن شهر بغداد، منع کرده بود.«بیت الحِکمة» (خزانة الحکمة)که به همّت برمکی ها تأسیس شده بود، مرکزی برای حضور و فعالیّت دگر اندیشان و خصوصاً ایرانیان شعوبی بود[35] چندانکه در بارۀ آنان گفته اند:

-«هنگامی که در مجلسی ذکر شِرک روَد،چهرۀ برمکیان درخشیدن گیرد،و اگر آیه ای از قرآن نزد ایشان تلاوت شود،احادیثی از مزدک پیش آورند»[36]. 

نفوذ برمکیان بر خلیفۀ معروفی مانند هارون الرشید که دوران حکومتش به«هزار و یک شب» معروف است، آنچنان بود که اگر هارون چیزی از خزانه (بیت المال) می خواست  میسّر نمی شد. بقول ابن خلدون «برامکه بر او چیره گشته و در فرمانروائی با او   شریک بودند»[37].در چنان شرایطی «تغییر خلافت عبّاسی و انتقال آن به خاندان برمکی» بسیاری از درباریان عبّاسی را نگران کرده بود. آنچه که این نگرانی را تقویت می کرد ایجاد سپاهی از ایرانیانِ هوادار برامکه توسط فضل برمکی بود.طبری تعداد این سپاه را «پانصد هزار مرد»ذکر کرده که« بیست هزارِشان به بغداد آمدند و باقیمانده در خراسان بماندند» [38]. این رقم هر چند اغراق آمیز می نماید ولی باعث بدگمانی های هارون الرشید شد. قتل عام هولناک خاندان برمکیان نتیجۀ این بدگمانی ها و توطئه ها بود.

احساسات ملّی و تعلّق خاطر به گذشتۀ تاریخی ایران در جنبشِ مردآویج گیلی چنان بود که در سال های 320 /932 او ضمن اطلاق عنوان«شاهنشاه» به خود و برگزاری شکوهمند جشن های نوروز و مهرگان و سده،«باز گرداندن پادشاهیِ عجم را در سر داشت» و به کارگزارش در اهواز نوشت:

-«ایوان کسری را برایم آماه کن تا هنگام رسیدن به پایتخت[بغداد] در آنجا فرود آیم.تو باید آن را به همان شکلِ پیش از آمدنِ عرب بسازی»[39]

چندی بعد (در سال های 270 / 883 ) شعوبیِان تازی ستیز و پُرشوری مانند محمد بن حسین ملقّب به یزدان(دندان؟) به قول ابن ندیم: مانند بابک خُرّمی سودای «بازگرداندنِ دولت از اسلام به ایرانیان» را داشتند و «سبب حوادثی ناگوار در اسلام گردیدند.»[40]

اینکه پس از شکست بابک خُرّمدین،خُرّمدینان «یکسره به قرمطیان پیوستند»[41] و در سال 295/ 907 در قیام ابوبلال قرمطی شرکت کردند[42] نشانۀ نزدیکیِ نظریِ خُرّمدینان و قرمطیان بود؛ قرمطیانی که اقدامات ضد اسلامی شان موجب مجادلات بسیار در آن عصر بوده است.[43]  

ادامه دارد

شعر بابک خُرّمدین، با صدای علی میرفطروس

[1] -بخشی از شعر ایران نگارنده در لینک زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=21093

[2] – مجلۀ مهر، سال اول، شماره‏ های ۹ و ۱۰ و ۱۲، تهران، ۱۳۱۲؛ سال دوم، شماره‏های ۱ و ۳، تهران،  ۱۳۱۳ ش؛ بابک خرّمدین، دلاور آذربایجان، چاپ اول، تهران، ۱۳۳۳؛ چاپ دوّم ۱۳۴۲.

3-Sadighi, G. H. Les Mouvements Religieux Iraniens au IIe et au IIIe Siècle de L’Hègire. Paris: Les Presses Modernes, 1938,PP229-280

 جنبش ‏های‏ دینی ایرانی در قرن های دوم و سوم هجری،انتشارات پاژنگ، تهران،1372، صص326-۲۷4

4- فرقه های اسلامی، ترجمۀ ابوالقاسم سِرّی، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۷۷ ، ص۲۴

[5] – کلیما، اوتاکر، تاریخ جنبش مزدکیان،ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد،انتشارات توس،تهران،1359،ص329

[6] – زرین کوب،عبدالحسین ،دو قرن سکوت،انتشارات امیرکبیر،تهران،1336

[7] – در پژوهش های تاریخی معمولاً از حملۀ تازیانِ شبه جزیرۀ عربستان به عنوان «حملۀ اعراب به ایران » یاد می شود بی آنکه گفته شود که اعراب و مسیحیان حوزۀ حکومت ساسانی (مانند حیره،انبار، فرات، نواحی سواد و…) در برابر تازیان مهاجم پایداری های بسیار نموده بودند آنچنان که موجب خشم و حیرتِ سرداران مسلمان شده بود.در جنگ قادسیّه دو تن از سرداران ارمنی به نام های مامیکونیان و گرگور نیز شجاعانه جنگیدند و خود نیز کشته شدند. نگاه کنید به: طبری ،محمدبن جریر،تاریخ الرسل و الملوک (تاریخ طبری)،ج4، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده،بنیاد فرهنگ ایران،تهران،1352،صص 1480، 1482 ،1497، 1498، 1508،1501، 1512 و 1513.در بارۀ سرداران ارمنی در جنگ قادسیّه نگاه کنید به کتاب مورّخ ارمنی:تاریخ سِبِئوس، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی ، نشر ققنوس،تهران،1396،صص 209-210

[8] – نگاه کنید به:طبری،ج5، صص1628 و 1629؛بلاذُری،فتوح البُلدان،ترجمۀ آذر  تاش آذرنوش،بنیاد فرهنگ ایران،تهران،1346،صص128-130؛ابن خلدون، مقدّمه، ج1،ترجمۀ محمد پروین گنابادی،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران، 1345، ص496

[9] -منبع دقیق این سند در یادداشت نگارنده «ناخوانا» است ولی آنچه مُسلّم است منبع این شورش ها ،مقالۀ ارزشمند یکی از ایرانشناسان برجسته -دانیل دِنِت (Daniel Dennett) یا التون دانیل (Daniel Elton) می باشد.برای گزارشی از این شورش‏ها و سرکوب ها نگاه کنید به:میرفطروس،علی،ملاحظاتی در تاریخ ایران، انتشارات فرهنگ، فرانسه -کانادا، ۱۹۸۸ ،صص ۶۷-۹۳. همچنین نگاه کنید به لینک زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=222

[10] -بلاذُری،پیشین،ص48 و 51.برای نمونه هائی از این غنائم و چگونگی برخورد تازیان با آنها نگاه کنید به: طبری،پیشین،ج4،در فتح ابُلّه،صص1432-1435؛ج 5، صص 1819-1826؛بلاذُری،پیشین،ص67

[11] – مَقدِسی،پیشین،ص849؛طبری،پیشین،ج4،صص1587-1589و 1655؛ج 5،صص 1707، 1772، 1759و 1936؛ مقایسه کنیدبا: خواندمیر،حبیب السیر، ج1،تهران،1333، ص302 و 401

[12] – به نظر نگارنده جنایات هولناک طالبان  و نیروهای داعش در «فتحِ» شهرهای عراق و سوریه و افغانستان شباهت شگفت انگیزی با حملات و هجوم های تازیان به ایران دارد.

[13] -نگاه کنید به:میرفطروس،پیشین،فصل دوم،خصوصاً صص 62-66، و نیز نگاه کنید به لینک زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=226

مقایسه کنید با صفحۀ  1606 تاریخ طبری در کشتنِ اسیرِان سپاه بهمن مردانشاه، سردار ساسانی.همچنین مقایسه کنید با خُطبۀ رُعب انگیز حجّاج بن یوسف ثقفی،طبری، پیشین،ج8،صص 3519-3520؛ مسعودی،ابوالحسن، مُروج الذّهب، ج۳، به تصحیح کمال احمد  مرعی ، مکتبة العصریّه، بیروت، ۱۴۲۵/ ۲۰۰۵، صص107-108؛ترجمۀ فارسی، ابوالقاسم پاینده،بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران،1347، ج ۲، ص 131-132

[14] – طبری،پیشین،ج4،صص1491-1494.

[15] – تاریخ سیستان،مؤلف ناشناس،به تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران ، 1314، صص۸۰-۸۲ .مقایسه کنید به عمل قُتیبه در حمله به جام گرد(یکی از ولایات خوارزم)،طبری،ج9،ص3854؛ برای آگاهی از شعر چنگنواز سیستانی در این حملات نگاه کنید به یادداشت نگارنده:

https://mirfetros.com/fa/?p=32755

[16] -ابن اسفندیار،تاریخ طبرستان، ج۱، به تصحیح عباس اقبال،تهران،1320 ، ص۱۶۴؛ گردیزی،ابوسعیدعبدالحی،تاریخ گردیزی،به تصحیح و تحشیۀ عبدالحی حبیبی،تهران،1363،ص۲۵۱؛بلاذری،پیشین،صص187-188

[17] -ابن بلخی،پیشین، ص 116.

[18] -طبری،پیشین،ج9،ص3865

[19] -نَرشَخی،ابوبکرمحمدبن جعفر،تاریخ بخارا،ترجمۀ ابونصراحمدبن القیاوی، تصحیح و تحشیۀ مُدرّس رضوی،تهران،1351 ،صص25و61-62

[20] -دربارۀ موالی و موقعیّت تحقیرآمیزِ شان نگاه کنید به: عزالدین اسماعیل ، فی الشعر العباسی، مصر،1980،صص69-79؛جودة،جمال،اوضاع اجتماعی -اقتصادی موالی در صدر اسلام،ترجمۀ مصطفی جبّاری و مُسلم زمانی،تهران، 1382؛ مقداد،محمود،الموالی و نظام ولاء من الجاهلیه الی اواخر العصر الاُموی، دار الفکر،دمشق،1408ق. 

[21] -در بارۀ«تعریب»نگاه کنید به:محمدی ملایری،محمد،تاریخ و فرهنگ ایران،ج ۱،انتشارات توس، تهران،1375،صص۱۶-32 ؛ج ۲، صص ۱5-۲۲ و416-418

[22] -در بارۀ دهقانان و نقش شان در حفظ فرهنگ باستانی ایران نگاه کنید به بحث نگارنده، «دهقانان؛حاملان و حافظانِ فرهنگ باستانی ایران »،ویرایش تازۀ کتاب حلّاج:

 https://mirfetros.com/fa/?p=22532

[23] -دینوری،پیشین،ص141

[24] – باستانی پاریزی با اشاره به کرمانشاه از فیروز به عنوان « احتمالاً کُردِ خونگرم» یاد کرده است.نگاه کنید به: آسیاب هفت سنگ،چاپ پنجم، انتشارات دنیای کتاب، تهران، 1364، ص347

[25] – نگاه کنید به مقالۀ«نبردِ نهاوند ؛واپسین مقاومت حکومت ساسانی در برابر تازیان مسلمان»،زیبا شیر آلی،مجلّۀ تاریخنامۀ خوارزمی،پاییز 1398،صص 57 – 66

[26] – طبری، پیشین ،ج ۵ ، ص۱۹۵۸

[27] – طبری،پیشین،ج 5،صص1883- 1894و صص2088؛ بلاذُری،پیشین،صص80-81؛ مُجمل التواریخ و القصص،ص281

[28] – نَرشَخی،پیشین ،صص۵۴-۵۷ ،مقایسه کنید با: بلاذُری،پیشین، ص۲۹۸

[29] -برای بحثی در این باره نگاه کنید به کتاب جواد طباطبائی:خواجه نظام‌الملک طوسی؛ گفتار در تداوم فرهنگی ایران،انتشارات مینوی خِرَد، تهران، ۱۳93. در بارۀ مفهوم ایرانشهر نگاه کنید به بحث همین نویسنده در مقالۀ زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=36971

[30] – واژۀ «ملّی»و«استقلال ملّی» هرچند که مفهومی تازه و مدرن است،امّا نگارنده  آنرا برای جنبش های اجتماعی این دوران – از جمله جنبش خُرّمدینان – مناسب می داند.در این باره نگاه کنید به مقالۀ نگارنده با نامِ« مفهوم ایران، وطن،زبان فارسی و هویّت ملّی».همچنین نگاه کنید به رسالۀ محسن عزیزی با نام«تسلّط عرب و شکوفایی احساسات ملّی در ایران»:

M.Azizi,  La dominiation arabe et peponouissement du sentiment nationale en Iran(de 651 a 900), Paris,1938; E. M. Wright, “Bābak of Badhdh and al-Afshīn during the Years A.D. 816-841; Symbols of Iranian Persistence against Islamic Penetration in North Iran,” Muslim World, April 1948, PP. 43-59 ; F. Novzaribaghah, Les révolutions et les mouvements nationaux des Iraniens aux VII e et VIII e siècles

Paris, Thèse d’Université, 1953

همچنین نگاه کنید به:دریایی،تورج،تاریخ و فرهنگ ساسانی.ترجمهٔ مهرداد قدرت دیزجی. انتشارات ققنوس، تهران، ۱۳۹۲، ۱۳۷–۱۳۸

[31] -مادلونگ،پیشین،ص19؛اشپولر،برتولد،تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج ۱،ترجمۀ جواد فلاطوری،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران،1349، ص ۳۶۶.

   32  -Elton L. Daniel: The political and social history of Khurasan under    Abbasid rule 747–820, University of Michigan Library , 1979, P126

تاریخ اجتماعی و سیاسی خراسان در زمان حکومت عباسیان ،ترجمۀ مسعود رجب نیا،شرکت انتشاراتی علمی و فرهنگی،تهران،1367 ص136

[33] – مسعودی،پیشین،ج2،ص387

[34] -مسعودی،پیشین،ج2،ص376

[35] -دربارۀ «بیت الحِکمة» نگاه کنید به:دانشنامۀ جهان اسلام،ج 5، تهران،  1379، صص81-83 ؛دائرةالمعارف بزرگ اسلامی،ج13،تهران،1383،صص274-281

[36] – جَهشَیاری،الوزرا و الکُتّاب،ص 264؛مَقدِسی،آفرینش و تاریخ،ج6 ،ص 107، به نقل از حلّاج،علی میرفطروس،تهران،1357 ،94

[37] -ابن خلدون،مقدّمه،ج 1،ترجمۀ محمد پروین گنابادی،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،تهران، 1345 ،ص26

[38] -طبری،پیشین،ج12 ،5261

[39] -نگاه کنید به:ابن مِسکویه،تجارب الاُمم،ج 5،ترجمۀ علینقی منزوی،تهران، 1376،صصص412-413 و 419 -420. در بارۀ عقاید سیاسی مردآویج گیلی نگاه کنید به مقالۀ محسن رحمتی و علاءالدین شاهرخی «مرداویج و اندیشه احیای شاهنشاهی ساسانی»،مجلۀ پژوهش های تاریخی دانشگاه اصفهان،شمارۀ  1، بهار 1391،صص 17 – 38 ؛رضا رضازادۀ لنگرودی،جنبش های اجتماعی در ایران پس از اسلام،ویراست دوم،نشر فرهنگ نو،تهران،1399،خصوصاً ص115

[40] -ابن ندیم، الفهرست، دارالمعرفه، بیروت، ۱۳۹۸ هـ/۱۹۷۸ م. ص234 . ترجمۀ فارسی، محمدرضا تجدّد، انتشارات ابن سینا، تهران، ۱۳۴۳،ص352؛ لوئیس، برنارد،تاریخ اسماعیلیان،ترجمۀ فریدون بدره ای،انتشارات توس،تهران،1362، صص84 و 110  

 41 –       The Cambridge History of Iran,  Cambridge university press,  Vol 4,

1975, p.503

ترجمۀ فارسی،حسن انوشه،انتشارات امیرکبیر،تهران،1363،ص438

[42] -خواجه نظام الملک،پیشین،صص245-246، نسخۀ محمد قزوینی

[43] -برای نمونه نگاه کنید به:میرفطروس،حلّاج،تهران،1357،صص70-84

بابک خُرّمدین،کارِ وانشا رودبارکی

 انعکاس دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی در آثار  اسلامی ندوشن

ولادت دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن تقریبا در آغاز قرن 14 هجری شمسی، در دوران نخست وزیری رضاخان سردار سپه، در دیدگاه‌های سیاسی و اجتماعی آینده  او  بسیار مؤثر است. او در زمانی که مشکلات تحصیل دوران کودکی و نوجوانی را پشت سر می‌گذارد، در سال 1329 لیسانس حقوق دانشکده حقوق دانشگاه دانشگاه تهران دریافت می کند و به خدمت قضایی در وزارت دادگستری در می‌آید. پس از مدتی منتظر خدمت می‌شود و سپس همزمان با جنبش ملی فراگیر ملت ایران در نهضت ملی کردن صنعت نفت به فرانسه می‌رود. پس از پایان دوره دکترای حقوق در فرانسه و یک سال توقف در انگلستان در سال 1334 به ایران و به خدمت قضایی بازمی‌گردد. اما آن کار را دوست نداشت و تمرد می‌کرد عاشق معلمی بود! آشنایی من با او به زمانی باز می‌گردد که در سال‌های7- 1346 در خدمت افسری وظیفه توانسته بوم برای طی یک دوره فوق لیسانس به دانشگاه ملی بروم. در آنجا دکتر اسلامی ندوشن، قاضی متمرد، که حکم مأموریت در یکی از استان‌ها را نپذیرفته بود استاد من بود، و در همان زمان پروندة تمرد او در دادگاه انتظامی قضات مطرح بود، که پدرم رئیس آن بود. صدور حکم می‌توانست منجر با انفصال دکتر اسلامی ندوشن از خدمت شود! جالب اینکه پدرم نیز در کلاس دیگر در همان دوره استاد حقوق جزا بود! البته به احترام دانش و زبان دانی دکتر اسلامی ندوشن که در میان قضات کمتر بود، پرونده را معلق نگه داشته بودند، تا سرانجام سال بعد به دعوت پروفسور رضا قرار شد دکتر اسلامی ندوشن به دانشگاه تهران منتقل شود، و دادگاه انتظامی نیز با موافقت با انتقال دعوا را «سالبه به انتفاع موضوع» دانست و مختومه شد. اشاره، با تاکید بر این تاریخ‌ها در بررسی تأثیرانی که بر احوال و آثار او داشته مهم است. به دلیل مشکلات تحصیل در ندوشن و یزد و اتمام دبیرستان پس از انتقال به تهران، تحصیلات دانشگاهی را دو سه سالی دیرتر از هم سال‌های خود آغاز کرد. گرچه در همان جوانی در عالم شعر شهرتی داشت. تحصیلات دانشگاهی در دهه 1320 تقریبا برابر بود با جلب جوانان با استعداد و عدالت خواه به حزب توده، اما اسلامی ندوشن پس از ماجرای فرقه دموکرات در آذربایجان وارد دانشگاه شده بود، یعنی زمانی که تب جاذبه حزب توده برای دانشجویان تا حدی عرق کرده و حرکت معکوس یعنی گسست از حزب توده نیز در افرادی از نسلی که زودتر به این حزب پیوسته بودند آغاز شده بود. با این حال شور و شوق اجتماعی در میان جوانانی که آموزش‌هایی در حوزه‌های حزبی دیده بودند و خودشان را آگاهان بر مبانی ایدئولوژیک می‌دانستند، اسلامی ندوشن را که با پختگی بیشتر چنان گرایشی نیز کسب نکرده بود، همراه با همدوره ای‌های دانشکده، عصرها به کافه نادری می‌کشاند. در کافه نادری گذشته از صادق هدایت که شهرت و جذابیتی داشت و دوستانش (بزرگ علوی، مجتبی مینوی و مسعود فرزاد)، فرصت آشنایی با روشنفکران جوان‌تر کتابخوان و کتاب شناس نیز فراهم شد، که بیشتر آنها گرایش‌های چپ داشتند.

پس از اشغال ایران در شهریور 1320 و تبعید رضاشاه، که موج عقده گشایی نسبت به دیکتاتوری رضا شاه فرا رسیده بود، با توجه با گزارش تحقیقی آقای علی ملیحی به تاریخ 25 فروردین 1399، هدایت نیز همچون بسیاری دیگر، هریک به دلیلی، به آن موج پیوست و گرچه در نشریات حزب توده نیز مقالاتی می‌نوشت، با آنها همراه نبود، و حتی وقتی زمان انشعاب معترضین داخلی حزب توده فرا رسید جلساتشان را در خانة هدایت برگذار می‌کردند. اینها برای اسلامی ندوشن که با وجود گرایش‌های اجتماعی [سوسیال] هرگز به حزب توده اعتماد نداشت، جالب بود. او نیز مانند بسیاری از جوانان دانشگاهی پرشور برای آشنایی با نسل قدیمی‌تر و سرشناس‌ترِ هدایت و دوستانش، راه کافه نادری را برگزید. در این مسیر نه فقط با هدایت و دوستانش آشنا شد بلکه آشنایی به جوان فرهیخته‌ای مانند مرتضی کیوان با وجود اختلاف دیدگاه برایش بسیار ارزنده بود. اما با وجود آنکه منتقد اوضاع اجتماعی بود هرگز جذب حزب توده و آن گونه افکار و تعصبات نشد. مرتضی کیوان کانون جذب فرهنگی کسانی چون هوشنگ ابتهاج و نجف دریابندری و حلقه چپ، و واسطه آشنایی اسلامی ندوشن با آنان نیز بود. بعد از کشف سازمان افسری خزب توده، مرتضی کیوان نیز در موج اعدام آنان گرفتار و قربانی جوانمردی خود شد که به یکی یا برخی از آن افسران در خانه خود پناه داده بود؛ و تنها غیرنظامی خارج از 34 نفری بود که اعدام شد و اسلامی ندوشن همیشه از قربانی شدن او افسوس می‌خورد.

مستقل بودن اسلامی ندوشن به این معنی نیست که دیدگاه‌هایش تحت تأثیر آنان قرار نگرفته باشد. جَوٌ و شرایط آن روزگار گرایش به چپ را تجویز می‌کرد. اما در این طیف نیز به دوست بسیار ارجمندش مصطفی رحیمی نزدیک‌تر از دیگران بود. اگر مصطفی رحیمی را در جناح چپ سوسیال دموکراسی، و ملایم تر از خلیل ملکی سوسیالیست بدانیم، دکتر اسلامی ندوشن در جناح راست سوسیال دموکراسی و نزدیک به مرکز طیف قرار داشت. اما شناخت و تحلیل سیاسی و اقتصادی او هرگز به پای شناخت ادبی و فرهنگی و تاریخی او چه در بعد داخلی و هویت ایرانی و چه در بعد تطبیقی و تلفیقی در مقایسه با مدرنیته غرب نمی‌رسید. به همین دلیل باید برای آثار ماندگار فرهنگی و ادبی و اجتماعی او اعتبار بیشتری قائل بود. آثار و نظرات سیاسی که تحت تأثیر احساسات یا تبلیغات داخلی و خارجی، یا ابهام در اطلاعات و شناخت دقیق شکل می‌گیرد گرچه حتی در نوشته‌های اجتماعی راه می‌یابد، اما ماندگار نیست و اعتبار آن باید در انطباق با شرایط آن زمان و الزامات آن ارزیابی شود.

اما دوری او از جناح چپ موجب شد که چندان مورد لطف بسیاری از نویسندگان و جامعه ادبی چپ اندیش که وارد شدن به این مقولات را حق انحصاری و تثبیت شده خود می‌انگاشتند نباشد، و او نیز چندان اهمیتی به آن نمی‌داد. نثرش مخصوص به خودش بود. در باره اصالت نوشته معتقد بود که باید منطبق با بیان نویسنده باشد. بیان خودش ساده و سلیس بود و شباهت بیان نوشتاری و گفتاری در آثار خودش آشکار بود. در بارة نثر جلال آل احمد که طرفداران زیادی هم داشت و دارد، معتقد بود نوعی تقید به بی قیدی در آن وجود دارد و آن را «نثری همراه با سکسکه» می‌نامید؛ که شاید مبالغه باشد. شاید به این دلیل که نثر آل احمد با قواعد متعارف دستوری تطبیق نمی‌کرد و برای خودش آزادی عمل بیشتری قائل بود. در مورد شعر با اینکه از اشعار جوانی اش استقبال هم شده بود، آن را بکلی کنار گذاشته بود زیرا معتقد بود که پیشینیان آثار برتری از توان او برجای گذاشته‌اند، و نمی‌خواهد بازیگر درجة دوم باشد. اما برای سرگرمی گاهی رباعیاتی می‌سرود که مجموعه‌ای از آن را منتشر کرد. شعر فریدون مشیری و خود او را دوست می‌داشت و من توسط او با مشیری آشنا و از دلنشینی سخنان او بهره مند شدم.

زمانی دربارة کتاب «بامداد خمار» که استقبال گسترده‌ای از آن شد، و پس از اظهار نظر نجف دریابندری در تمجید از آن کتاب، برخی نویسندگان چپ‌گرا بر آن تاختند و آن را کتابی «عامه پسند» و ضد پرولتاریایی نامیدند، و هنگامی که پس از آن فتوا نویسندگان جوان‌تری که اظهار نظرشان موکول به آگاهی از آن گونه نظرات بود نیز بر آن تاختند، روزی موضوع را با دکتر اسلامی ندوشن مطرح کردم، و ایشان که کتاب را خوانده و بسیار پسندیده بود، گفت، «به نظر من، گویی شرح حال ماست. وضعیت اجتماعی خودمان بدان می‌ماند که اجتماع ما نیز همان عروس بازندة دلباخته شاگرد نجار با اختلاف سطح فرهنگی ترمیم ناپذیر باشد!»

منبع:ماهنامۀ  تجربه/ 1سفند 1400

.

.

.

مستِ ترانه در جام، پیچَد نوای بابک 

در تار وُ پود شعرم زنده ندای بابک 

گرچه فتاده‌ام دور فرسنگ‌ها ز میهن 

هرگز نبردم از یاد رسمِ وفای بابک 

در بستر خیالم می‌بینمش خروشان 

مفتون مهر وُ خشم وُ حال وُ هوای بابک 

مردی که ساز بگذاشت تا خو کند به شمشیر 

غیرت همین وُ بس بود در ماجرای بابک

آذر به باد پیوست در نغمه‌های تنبور[1]

میراث شب فرو ریخت ز آوازهای بابک

آذرگُشسپ رخشید، تبریز سرفرازید[2]    

وقتی خلیفه لرزید، از نعره‌های بابک 

از اردبیل تا ری، از توس تا مداین

در هر قدم بر این خاک حک ردِّ پای بابک 

رویید صد هزاران ستارخان و باقر[3]   

روزی که خون فرو ریخت از دست و پای بابک[4]  

از جامگان سرخش خون قطره قطره بارید

 امّا نگشته خاموش هرگز صدای بابک 

طاق طلا سرشتند ، گلدسته‌ها وُ گنبد 

 نامردمان ستودند دشمن بجای بابک 

 اکنون تو بی‌مزاری  ای قهرمان ادوار             

ای وای مام میهن، ای وای وُ وایِ بابک 

در سینه‌ام نوشتم نامت به خطِّ زرّین 

بهتر ز دل کجا هست، گوری برای بابک؟

از دین خُرّمِ او، سبز است سروِ  زرتشت [5] 

 آتش بیار ساقی! محض رضای بابک!

امروز روز پیکار،  هنگام نو شدن هاست

از جای خود بپاخیز، ایران! به پای بابک

پانویس ها:

[1] – تنبور،سازی که بابک خرمدین مینواخت و آواز می‌خواند.

[2] – اشاره به آتشکده آذرگشسپ در آذربایجان(آذربادگان).

[3] – ستارخان و باقرخان دو قهرمان ملی ایران در دوره مشروطه و اهل آذربایجان.

[4] – اشاره به قتل بابک و بریدن دست‌ها و پاهای وی به دستور معتصم خلیفه عباسی.

[5] – اشاره به باورهای زرتشتی بابک و سَروِ هفت هزارسالۀ «ابرکوه».

پرویز قاضی سعید ،نویسنده،روزنامه نگار معروف و از پاورقی نویسان سرشناس ایران در سال های 40-50 چشم از جهان فروبست.داستان های عامه پسند او باعث تشویق و ترویج مطالعه در میان  اقشاری پائین جامعه  شده بود. پرویز قاضی سعید  پس از مهاجرت از ایران نخستین روزنامۀ ایرانیان را در لوس آنجلس منتشر کرد و به عنوان مفسر سیاسی تلویزیون پارس  فعّال بود.او مبارزی خستگی ناپذیر در راه آزادی ایران بود.

از پرویز قاضی سعید بیش از 30 کتاب و صدها مقاله و داستان برجای مانده است، از جمله «تپه‌های بلند اندوه»، «قلاب ماهی»، «مردی که دو چهره داشت»، «در ویتنام همیشه باران می‌بارد»، «دوزخی‌ها»، «تابوت سرخ» و «آرزوهای بر باد رفته، از انقلاب مشروطیت تا توطئه‌های جهانی علیه ایران».

کتاب حقایق نهان، دروغ‌های عیان یکی از تأثیرگذارترین کتاب‌هایی است که می‌توان معرفی کرد، کتاب توسط تیمور کوران اقتصاددان آمریکایی-ترکیه‌ای دانشگاه دوک در سال ۱۹۹۵ به نگارش درآمده است و توسط سید حامد بهشتی با نثری روان ترجمه و در سال ۱۴۰۰ توسط انتشارات روزنه  در ۴۸۰ صفحه به بازار کتاب عرضه شده است.

کتاب با این سوال کلی شروع می‌شود که چگونه کمونیسم در سال ۱۹۸۹ در اروپای شرقی همچون تکه یخی در تابستان ذوب شد در حالی که کمتر کسی قادر بود چنین تحول عظیمی را با این سرعتی که اتفاق افتاد پیش‌بینی نماید. در واقع این سوال منشأ یک بحث مفصل در باب ریشه‌های تغییرات بزرگ اجتماعی پیش‌بینی‌ناپذیر است.

اگرچه پیشگفتار کتاب بحث را با موضوعی سیاسی آغاز می‌کند اما در ادامه، مباحث تعمیم گسترده‌ای به حوزه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می‌یابد، کتاب در ادامه به تبیین تحریف ترجیح می‌پردازد و مشخص می‌کند چرا کنش‌های انسانی بیش از آنکه نمودی از ترجیحات واقعی انسان‌ها باشد نمودی متظاهرانه از رفتار آنان است که آن را می‌توان دروغ‌های عیان نام نهاد. این تبیین دو موضوع اساسی در اقتصاد را نیز به چالش می‌کشد؛ انسان عقلایی کلاسیک و انتظارات عقلایی نئوکلاسیک و نئوکینزی

از نظر کوران مهمترین موضوع در در حوزه علوم اجتماعی که منجر به شکاف در اندیشه علمی شده موضوع تلقی نسبت به نظم اجتماعی است. از یک سو سنت‌هایی هستند که روابط اجتماعی را ساده، مستمر، هماهنگ، قابل پیش‌بینی، قابل مهار و کارآمد در نظر می‌گیرند در سوی دیگر با سنت‌هایی مواجهیم که پیچیدگی، گسست، ناهماهنگی، پیش بینی‌ناپذیری، مهارگریزی و ناکارآمدی را تشخیص داده و در صدد توضیح آن بر می‌آیند. نظریه تعادل عام در اقتصاد کلان که از فیزیک نیوتونی الهام می‌گیرد متعلق به دسته نخست است و اقتصاد فرگشتی یا تکاملی که پیچیدگی، مشخصه آن است در دسته دوم قرار می‌گیرد.

کوران تلاش کرده است در این کتاب یکی از پیچیدگی‌های مهم نظم اجتماعی را توضیح دهد، از نظر او رفتار انسان در جامعه غالبا ناشی از ترجیحات واقعی او نیست بلکه محصول فشارهای اجتماعی است که بر او وارد می‌شود و اطلاعاتی که از جامعه می‌توان گرفت نه محصول ترجیحات واقعی بلکه ناشی از تظاهرات ظاهری رفتار انسان‌ها است که در نهایت مطالعه اجتماعی را دچار خطا می‌سازد.

این چارچوب به این موضوعات پاسخ می‌دهد که چرا علی‌رغم تمام پیش‌بینی‌ها به ناگهان نتایج یک انتخابات دگرگون می‌شود و چرا علی‌رغم ثبات ظاهری یک نظم اجتماعی به ناگهان این نظم فرو می‌پاشد. از سویی چگونه این ترجیحات عیان ظاهری، خود می‌توانند بر ثبات نظم‌های موجود اثرگذار باشند و به چه شکل دروغ‌های عیان می‌توانند ترجیحات پنهان ما که در واقع کُنه افکار و تمایلات ماست را شکل دهند.

کتاب به این موضوع پاسخ می‌دهد که چگونه ممکن است بسیاری از مواردی که ما به عنوان حقایق مسلم پذیرفته‌ایم و به آن باور داریم می‌توانند ریشه در دروغی داشته باشند که در واقع پوششی بر روی تمایلات واقعی گوینده آن بوده است. کوران می‌گوید کمتر پیش می‌آید گروه‌هایی که خواستار سیطره بر درونیات ما هستند بگویند هدفشان صرفا حصول به اهداف و منافع خویش است. آنها مستقیما نمی‌گویند که حسن برنامه ما این است که برتری ما را تضمین می‌کند بلکه ادعایشان معمولا ارتقا بخشیدن به مفهومی از خیر عمومی است آنها می‌گویند اگرچه شاید ماهم منتفع شویم اما عایدات اصلی نصیب جماعتی گسترده می شود. این همان موضوعی است به نحوی دیگر در کتاب آناتومی قدرت جان کنت گالبرایت نیز مطرح شده است که چگونه برخی از عقاید سرمایه‌داری لیبرال که توسط لیبرال‌های اولیه در جامعه انگلستان ترویج می‌شد صرفا منابع قدرت را برای گروه‌های خاصی تضمین کرد و یا در طیف مقابل می‌توان به عقایدی سوسیالیستی اشاره کرد که همواره بر منافع جمع تکیه دارند اما در نهایت متضرر نهایی جامعه است. حال سوال این است که آیا این عقاید همواره در جهات خیر و صلاح عمومی بوده است؟ نمی‌دانیم اما در باب آن باید اندیشید.

کتاب حقایق نهان و دروغ‌های عیان به این نکته اساسی اشاره دارد که در مطالعه اجتماعی چگونه از جزئیات مشاهده‌ناپذیر اما بسیار مهم غافل می‌شویم و چگونه در دام ساده‌سازی، که در مطالعه اجتماعی ناگزیر از آن هستیم، پیامدهای ناخواسته را در نظر نمی‌گیریم، پیامدهایی که می‌تواند نتایجی کاملا متفاوت از اندیشه ما به بار آورد و در نهایت پیش‌بینی‌های اجتماعی مفتضحانه دچار شکست ‌شوند.

چارچوب ارائه شده در این کتاب قادر است بینشی عمیق از نظم اجتماعی حاکم بر جوامع را در خواننده ایجاد نماید، بینشی که برای علاقه‌مندان به مطالعات اجتماعی ضروری است.

منبع

استاد محمدعلی اسلامی(ندوشن)شاعر، نویسنده و  پژوهشگر برجستۀ تاریخ و فرهنگ ایران در ۹۷ سالگی در کانادا درگذشت.دلبستگی ندوشن به ایران حدیثی دیرپا و دراز مدت است چنانکه حدود 70 سال  در غنای فرهنگ ایران کوشید.

پنج سال پیش در مقاله‌ای با عنوان «توجه به عمق ایران» در روزنامه اطلاعات نوشت: «من در قعر ضمیر خود احساسی دارم و آن این که رسالت ایران به پایان نرسیده است و شکوه و خرمی او به او باز خواهد گشت. من یقین دارم که ایران می‌تواند قد راست کند و آن‌گونه که در خور فرهنگ تمدن و سالخوردگی اوست، نکته‌های بسیاری به جهان بیاموزد».

بخشی از تلاش های ایران دوستانۀ  ندوشن در کتاب های زیر  متجلّی است:

ایران‌ و جهان‌ از نگاه‌ شاهنامه،

 نامۀ نامور،

 ایران را از یاد نبریم،

 چهار سخنگوی‌ وجدان‌ ایران،

 زندگی‌ و مرگ‌ پهلوانان‌ در شاهنامه،

 ماجرای‌ پایان‌ناپذیر حافظ،

 سرو سایه‌فکن،

 و…   

انتشار فصلنامه ادبی «هستی» نیز از آخرین تلاش های استاد ندوشن بوده است.

با در گذشت استاد محمدعلی اسلامی(ندوشن)  ایران یکی از بهترین فرزندان فرزانه و فرهیخته اش را از دست داده است.

شعلۀ نام و یادش هماره روشن باد!

* اگر می‌خواهیم که آیندۀ دموکراسی و جامعۀ مدنی در ایران به گذشتۀ پـُراشتباهِ بسیاری از رهبران سیاسی و روشنفکرانِ ما نبازد، باید شجاعانه و بی پروا به چهرۀ «حقیقت تلخ» نگریست و از آن، چیزها آموخت.

از دفترِ بیداری ها و بیقراری ها

فروردین ۱۴۰۱/ آوریل۲۰۲۲

در این شبِ سیاهم،گم گشته راهِ مقصود

از گوشه ای برون آی!  ای کوکب هدایت

                            (حافظ) 

این روزها حملۀ نظامی پوتین به اوکراین هوش و حواسم را با خود برده است. این جنگِ نابرابر جغرافیای سیاسی جهان را تغییر خواهد داد و تأثیرات مهمّی نیز بر آیندۀ سیاسی ایران خواهد داشت،ولی موضع گیری محمد علی عموئی، چهرۀ معروف حزب توده، در حمایت از حملۀ پوتین به اوکراین حیرت انگیز است، گوئی که در نظر عموئی«اردوگاه سوسیالیستی واقعاً موجود» هنوز برقرار است و منتظرِ ظهور «استالین تازه‌»ای است!.با خودم می گویم: کاش می‌توانستم در کنارِ اوکرائینی‌ها باشم…

در این میان، خبر در گذشت دکتر منوچهر هزارخانی و دکتر رضا براهنی مرا به سال‌های پُرشورِ دانشجوئی در دانشگاه تبریز برده است. دورانی که «ما بی‌خبر بودیم و هر یک در جستجوی آگاهی مرزهای«ادبیات ممنوع»را با لذّتی شَگَرف در می‌نوشتیم»[۱]. انتشار مجلّۀ دانشجوئی  سهند (بهار ۱۳۴۹) محصول آن شور وُ  شراره‌های ۲۰ سالگی بود؛نشریّه‌ای که به قول صاحب نظری: «چون بُمبی در محافل دانشجوئی و روشنفکری منتشر شده بود»، مقالۀ «ادبیّات و مفهوم آزادی» نوشتۀ دکتر براهنی-با نثری محکم و استوار- تندترین مقالۀ سهند بود.
دانشگاه تبریز در آن سال‌ها در تبِ «کشته شدن صمد بهرنگی در رودخانۀ ارس توسط ساواک»!! می‌سوخت و مقالۀ سراپا دروغ جلال آل احمد و یارانش در مجلۀ «آرش» (ویژۀ صمد بهرنگی) و خصوصاً مقالۀ دکتر منوچهر هزارخانی با نام «جهان بینی ماهی سیاه کوچولو»مانیفست روشنفکران و دانشجویان شده بود..ما بی خبر بودیم. 
هزارخانی از معروف ترین روشنفکران دهۀ ۵۰ بود. آنچه که در نظر اوّل چشمگیر بود، ادب، اخلاق و متانت وی بود. او در فرانسه رشتۀ پزشکی خوانده بود با تخصّص در آسیب شناسی (پاتولوژی). در سال های 46-47 دکتر هوشنگ منتصری،خواهر زادۀ دکتر رضا راد منش(از رهبران حزب توده) و مترجم کتاب معروف «زردهای سرخ»، ریاست دانشگاه تبریز را برعهده داشت و دکتر هزارخانی دورۀ نظام وظیفه را در آن دانشگاه به تدریس گذراند و در آنجا با «محفل صمد بهرنگی» آشنا شده بود، امّا علاقۀ هزارخانی به فرهنگ و ادبیّات  وی را به ترجمۀ آثار گرامشی ، پلخانف و دیگران کشاند ؛ ترجمۀ درخشانِ کتاب «در دادگاه تاریخ» اثرِ «رُی ممدودف» نیز از آن جمله بود؛ کتابی که دادگاه‌های هولناک دوران استالین را افشاء می‌کرد و در من تأثیر فراوان داشت.
اوّلین ملاقات من با هزارخانی در سال ۱۳۴۸ و در دفتر روزنامۀ آیندگان بود که شهرآشوب امیرشاهی (سردبیر آیندگانِ ادبی) و هوشنگ وزیری نیز حضور داشتند (دریغا شهرآشوب که در این سال‌های خاموشی و فراموشی یاد وُ نامی از او نیست!).همۀ اینان از شاگردان خلیل ملکی بودند.
در غوغای انقلاب اسلامی و اخراج شاعران و نویسندگان توده‌ای از کانون نویسندگان ، هزار خانی در صفِ مخالفان حزب توده قرار داشت. او پس از آغاز سرکوب‌های سال ۶۰ به فرانسه آمد و چندی بعد به شورای مجاهدین خلق پیوست.با توجه به باورهای عمیقاً غیردینیِ هزارخانی، نمی‌دانم که او چرا به مجاهدین خلق پیوسته بود؟. در کنسرت پریسا در پاریس (به همّت مرکز فرهنگی پویا) وقتی او را دیدم از همه چیز صحبت کردیم اِلّا از عللِ پیوستن وی به شورای مجاهدین. در واقع، اخلاق، ادب و متانت وی مرا از طرح این «موضوعِ دل-گزا» بازداشته بود.

                                                                    ***
برخلاف هزارخانی، براهنی شخصیّتی تند وُ تیز بود؛ مصداقِ«چرخ برهم زنم ار غیرِ مرادم گردد».چنانکه گفته ام:براهنی یکی از نویسندگان تأثیر گذار در عرصۀ نقد ادبی بود با اینهمه، در غوغای  ۵۷  عملکردهایش چنان بود که از «فاضلآب‌های انقلاب اسلامی» سر در آورد. نامۀ او به خمینی و باورِ وی به اینکه «با بازگشت آیت الله خمینی فقر و خفقان از میان می‌رود» تَرشّحاتی از آن «فاضلآب» بود. او انسانی چند ضلعی بود با استعدادهای متراکم و شگفت انگیز، دریغا که سیاست و ایدئولوژی باعث شد تا بسیاری از خلاقیّت‌های وی «حرام» گردد.

نفرت براهنی از رژیم شاه روایت‌های دروغینی ساخت که «رازهای سرزمین من» نبود بلکه محصول ذهنِ قصّه پردازِ وی بود. ارزیابی او از رژیم شاه  تکرارِ این باور‌ِ آل احمد بود:
– «حکومتی که در زیر پوشش ترقیّات مشعشعانه، هیچ چیز جز خفقان و مرگ و بگیر و ببند نداشته است» [۲]         
تحقّق آرمان‌های شریف-خصوصاً آزادی- به ابزارهای شریف و شرافتمندانه نیاز داشت در حالیکه رهبران سیاسی و روشنفکران ما با تکیه بر«هدف،وسیله را توجیه می کند»استفاده از انواع و اقسام دروغ ها را «مشروع» می دانستند [۳]  بنابراین:
حاصلِ عشق مترسک به کلاغ
مرگِ یک مزرعه بود
پرسش اینست که روشنفکری مانند دکتر رضا براهنی که آنهمه از مدرنیسم و پُست مدرنیسم سخن می‌گفت، در حسّاس ترین دورۀ تاریخ معاصر ایران چرا به قهقرا سقوط کرده بود؟پاسخ به این پرسش،آسیب شناسیِ روشنفکران ایران را برجسته می‌کند. سال‌ها پیش در گفتگو با مجلّۀ کاوه (به سردبیری دکتر محمّد عاصمی) گفته ام:
در آن زمان، عموم روشنفکران ما بوسیلۀ انواع و اقسام ایدئولوژی‌های انقلابی (از مارکسیسم روسی و چینی و کوبائی گرفته تا تشیّع سرخ علوی) مسخ و افسون شده بودند؛ایدئولوژی‌هائی که بیشتر« توجیهاتی بودند برای مقاصد شرارت آمیزِ پنهان».با چنان ایدئولوژی هائی عموم روشنفکران ما تحولات عظیم اقتصادی، اجتماعی،هنری و فرهنگی را نمی‌دیدند. تحلیل‌های رایج چنان بود که آزادی‌ را به آزادی سیاسی فرو می کاست بی آنکه گفته شود که مثلاً آزادی زنان و دادن حق رأی به نیمی از جمعیّت جامعه می‌توانست تبلوری از آزادی سیاسی باشد. با چنین دیدگاهی، روشنفکران ایران خود را از دیدنِ تحولات جاری در جامعه، بی نیاز می‌دیدند و از این رو، به جای اندیشیدن، «نقل قول» می‌کردند. در واقع، این سخنِ افلاطون که: «ای فرزانگان! اگر شما از حکومت دوری کنید گروهی ناپاک آنرا اشغال خواهند کرد»بوسیلۀ روشنفکران ما ناشنیده ماند. آنان با تشکیل «جبهۀ امتناع» هم جامعه و هم رژیم حاکم را از داشتن روشنفکرانِ آگاه، میهن پرست و هدایت گر محروم کردند. البتّه بودند روشنفکرانی که با واقع بینی، ایراندوستی و شجاعت به نفوذ در دستگاه دولتی و «اصلاح رژیم از درون» معتقد بودند مانند:خلیل ملکی، داریوش همایون، عنایت الله رضا، پرویز نیکخواه، مهدی بهار (نویسندۀ «میراث خوار استعمار»)،فیروز توفیق، هوشنگ وزیری،حمید عنایت، پرویز اوصیا ، چنگیز پهلوان، محمد عاصمی،هوشنگ منتصری، کوروش لاشائی و خصوصاً فرزانه‌ای مانند فیروز شیروانلو. شیروانلو پس از جریان سوء قصد به شاه در کاخ مرمر و آگاهی و شناخت نزدیک از تحولات اجتماعی و توسعۀ صنعتی ایران، با کمک به سازماندهی و گسترشِ « کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» یا با تشکیل فرهنگسرای نیاوران و ترجمۀ «ضرورت هنر در روند تکامل اجتماعی» (اثر ارنست فیشر) فضای نوینی در عرصۀ فرهنگی ایران بوجود آورده بود که تأثیرات مثبت آن بر هیچ هنرمند و نویسنده‌ای پوشیده نیست … پس از گذشت نیم قرن، امروز باید کلاه از سر برداریم و به آنان ادای احترام کنیم.
در آن دوران باورِ نادرستی جریان داشت مبنی بر اینکه:«روشنفکران بر حکومت هستند نه با حکومت». این باورِ نادرست -که «آیزایا برلین» آن را «مفهوم روسیِ روشنفکر» نامیده – چنان تأثیری در جامعۀ ایران داشت که تا انقلاب اسلامی ادامه داشت. اعتقاد به اینکه: «روشنفکران بر حکومت هستند نه با حکومت» تأثیر دیگری نیز داشت و آن  انکارِ شخصیّت‌های برجسته‌ای مانند دکتر پرویز ناتل خانلری، دکتر احسان یارشاطر، سید حسن تقی زاده، محمدعلی فروغی، علی اصغر حکمت و دیگران بود. با چنان باور نادرستی بود که اتومبیل پیکان دکتر خانلری را در دانشگاه تهران به آتش کشیده بودند به این «جُرم» که او وزیر فرهنگ شاه بود؛ به قول صدرالدین الهی: «مردی در ارتفاعِ بلعمی، ابونصر کُندُری، صاحب بن عَبّاد، خواجه نظام‌الملک طوسی، خواجه نصیرالدین طوسی و قائم مقام فراهانی. وزیری دبیر و دبیری بزرگ» [۴]  
خانلری، علاوه بر انتشار مجلۀ «سخن»، بنیانگذار «بنیاد فرهنگ ایران» بود که صدها کتاب در بارۀ تاریخ و فرهنگ ایران منتشر کرده بود. او طرّاح «سازمان پیکار با بیسوادی» و تشکیل سپاه دانش بود؛ «مردی که مدرسه را به روستاهای ایران بُرده بود».

روشنفکران ما -در آن سال ها- حتّی با جشن هنر شیراز، جشنوارۀ توس، بنیاد فرهنگ ایران، تالار رودکی و فرهنگسرای نیاوران میانه‌ای نداشتند. در واقع ، هرچه از «بالا» می‌آمد، «بو» می‌داد و اشرافی، بورژوائی یا «لانۀ فساد» تلقّی می‌شد؛ تلقّی جلال آل احمد از اصلاحات اجتماعی شاه(خصوصاً آزادی زنان) یا تلقّی دکتر براهنی از «کاخ جوانان» تبلوری از آن اعتقاد بود.
کاخ جوانان در ۴ آبان ۱۳۴۵ به دست شاه افتتاح شده بود و هدف از ایجاد آن ارتقای سطح فرهنگی و هنری و ورزشی جوانان بود. شعبۀ مرکزی کاخ جوانان در تهران روبروی حسینیّۀ ارشاد قرار داشت و «در بنای آن؛ کتابخانه، سینما، کافه تریا، اتاق‌های شطرنج، موسیقی و بیلیارد تعبیه شده بود. تالار اجتماعات آن گنجایش ۳۵۰ نفر را داشت و هر روز برنامه‌هایی از قبیل نمایش فیلم، تئاتر، کنسرت و سخنرانی در آن به اجرا درمی‌آمد»، ولی در نظر کسانی مانند آل احمد و براهنی«کاخ جوانان»مکانی مشکوک و «لانۀ فساد» بود. با چنان باوری، در خرداد ماه ۱۳۴۶ براهنی به «کاخ جوانان» رفت و کوشید جلسۀ شعرخوانی نادر نادرپور، فریدون مشیری، سیاوش کسرائی و هوشنگ ابتهاج را برهم زده تا به قول خود «مربّع مرگ و سنگر پوشالی» را تسخیر کند!.

شاید عمل براهنی از منظرِ «جدالِ سُنّت و تجدّد» می‌توانست قابل درک باشد همچنانکه سال ها پیش از او،احمد شاملو«حمیدیِ شاعر را بر دارِ شعر خویش،آونگ کرده بود»، امّا «مقاصدِ شرارت آمیزِ پنهان» به عقاید و اقدامات براهنی رنگ دیگری می داد. ۴۵ سال بعد،او در یادآوری آن ماجرا به ماهنامۀ تجربه (دی ۱۳۹۱) گفت:
– «کاخ جوانان روبه‌روی سازمان امنیّت در خیابان شمیران قرار داشت. کاخ جوانان جایی بود که دولت برای جلب اشخاص به سمت خودش راه انداخته بود و چند نفر از اینها که گربۀ مرتضی علی بودند[یعنی نادر پور، فریدون مشیری، سیاوش کسرائی و هوشنگ ابتهاج]رفته بودند آنجا. من در آن زمان که استادیار دانشگاه بودم به همراه تعداد خیلی زیادی از جوان‌ترها پا شدیم رفتیم آنجا و به اینها اعتراض کردیم و گفتیم: شما آمده‌اید در این مکان- نگفتیم سازمان امنیّت– چه کار می‌کنید؟ شعر فارسی را به چه مناسبت اینجا کشانده‌اید؟!».
دکتر براهنی در سال ۵۲ به خاطر مقالۀ تندی که بدون مجوّز به پایان کتاب«تاریخ مذکّر» افزوده بود،دستگیر شد ولی بعد از ۱۰۲ روز با پیشنهاد فرح پهلوی و اعتراض نهادهای بین المللی آزاد گردید و پس از چندی به آمریکا رفت. اسدالله عَلَم در یادداشت ۶ مهرماه ۱۳۵۴ -با لحنی کنایه آمیز نسبت به فرح پهلوی-ضمن اشاره به مقالات تُندِ براهنی در مطبوعات آمریکا-می‌نویسد:
– «علیاحضرت شهبانو از شاهنشاه خواستند این شخص[براهنی]را آزاد کنند. او هم آزاد شد و این، نتیجۀ آن است». 
با توجه به اِشراف براهنی به زبان و ادبیّات انگلیسی، فعالیّت‌هایش علیه شاه در رسانه‌ها و محافل روشنفکری آمریکا بسیار تأثیر داشت و موجب نگرانی شاه شده بود .مقارن حضور براهنی در «کمیسیون حقوق بشر سنای آمریکا» جهت ادای شهادت مبنی بر «وجود شکنجه در زندان‌های ایران»، عَلم در یادداشت های ۱۴ اردیبهشت و ۱۱ شهریور ۱۳۵۵  می نویسد که به خواستِ شاه دکتر احسان یارشاطر نامه‌ای به نام و امضای خود به کمیسیون حقوق بشر سنای آمریکا ارسال نمود و ادعاهای براهنی را تکذیب کرد. انتخاب دکتر یارشاطر از طرف شاه شاید به خاطر موقعیّت و نفوذ یارشاطر در دانشگاه کلمبیا بود. او در سال ۱۳۵۳/ ۱۹۷۴ دفتر «دانشنامۀ ایرانیکا» را در مرکز ایرانشناسی دانشگاه کلمبیا ایجاد کرده بود و شگفتا که یکی از سخنرانی‌های تند براهنی علیه شاه در همین دانشگاه صورت گرفته بود.

استاد یارشاطر، ایرانشناسی فرهیخته و فروتن بود که مانند محمد علی فروغی فضل و فضیلت را با هم داشت. مردی از تبار روشنفکران دوران رضا شاه که «خدمت به میهن» در سرشت و سُنّت‌شان بود.نوجوئی و مدرنیسم ادبی یارشاطر در دهۀ۵۰ باعث شده بود تا وی با همکاری کریم امامی، نجف دریا بندری و ابوالحسن نجفی فصلنامۀ «کتاب امروز» را منتشر کند. این مجله نخستین مجلۀ تخصّصیِ نقد و بررسی کتاب بود. یارشاطر در همۀ دوران زندگی پُربار خود «یارِ شاطرِ فرهنگ ایران» بود. او بود که نام «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» را پیشنهاد کرده بود و به همّت او در «بنگاه ترجمه و نشر کتاب» حدود ۵۰۰ کتاب در حوزۀ تاریخ و ادبیّات و فرهنگ ایران منتشر شده بود. یارشاطر سرانجام با «دانشنامۀ ایرانیکا»، شاهنامۀ فرهنگ و تاریخ و تمدّن ایران را منتشر ساخت. با این کارنامه، نظر یارشاطر در ترسیم چهرۀ دکتر براهنی می‌تواند منصفانه باشد:
– «… بودند کسانی که جز حمله کردن به دیگران و فرو باریدنِ آتشِ غضب خود بر سرِ نوشته‌های دیگران، راهی نمی‌شناختند و هیچ وقت هم تغییر نکردند و آدم فکر می‌کرد اینها اگر استعداد و وقت خودشان را به تولید کار مفید و بی ‌غرض می‌سپردند، چقدر برای کار خودشان بهتر بود. ولی در وجودشان خشم و کینه‌ای بود که نمی‌گذاشت، و هنوز هم نمی‌گذارد. یک نمونهٔ این‌ها که من هم برای همکاری از او دعوت کردم چون درک خوبی از متن داشت، رضا براهنی بود که در تمام عمر ظرفیت‌های خودش را فدای خشم درونی‌اش کرد»[۵]   
مقاله‌ها و مصاحبه‌های براهنی در آمریکا همزمان با مناقشات نفتی شاه با دولت آمریکا بود؛ مناقشاتی که از ۱۳۵۳ شروع شده بود و در سال ۱۳۵۵ به مراحل حسّاسی رسیده بود آنچنانکه جرالد فورد، رئیس جمهور آمریکا، در نامۀ تندی (به تاریخ ۷ آبان۱۳۵۵=۲۹ اکتبر۱۹۷۶) به شاه هشدار داد و نوشت:
– «صبرش در برابر رفتار پرخاشگرانۀ شاه تمام شده است…».
شاه به تاریخ ۱ نوامبر ۱۹۷۶ =۱۰آبان ۱۳۵۵در پاسخ تندی به نامۀ جرالد فورد تأکید کرد:
– «هیچ کس نمی‌تواند چیزی را به ما تحمیل کند، هیچ کس نمی‌تواند به نشانۀ تهدید انگشت‌اش را به سوی ما بگرداند، چون ما نیز انگشت خود را به سوی او خواهیم گرداند».
شاه با لحنی تهدید آمیز در پایانِ نامه‌اش به رئیس جمهور آمریکا نوشت:
– «اگر وجود ایرانی خوشبخت و به لحاظ نظامی مقتدر مخالفانی در کنگره و دیگر کانون‌های قدرت[در آمریکا] دارد، منابع فراوان دیگری برای تأمین نیازهای ما وجود دارد و زندگی ما در دست آنها نیست… هیچ چیز بیش از لحنِ تهدیدآمیزِ کانون‌های خاص قدرت و شیوه‌های پدرمآبانه  واکنش ما را تحریک نمی‌کند»  [۶]
اینگونه سخنان تند ، دشمنان شاه در کاخ سفید را مصمّم ساخت تا برای راحت شدن از دستِ این «یاغی» و «شرِّ مطلق»، سرنگونی شاه را در دستورِ کارِ خود قرار دهند. سردمدارِ این طرح شیطانی «ویلیام سایمون» (وزیر دارائی و سلطان انرژی در دولت‌های نیکسون و فورد) بود که همراه با «دونالد رامسفلد» (یکی از سردمداران بعدی حملۀ آمریکا به عراق در سال۲۰۰۳) با کمپانی‌های نفتی و عربستان سعودی پیوند داشت. شاه در پاسخ به تاریخ ضمن اینکه تاریخ امپراطوری عظیم نفتی را «تاریخ غیرانسانی» می نامد، تأکید می کند:
– «از ۱۳۳۷که شکیبائی من در برابر تحمیلات و سوء استفاده‌های شرکت‌های بزرگ نفت-واقعاً-بپایان رسید و ما در مقامی بودیم که می‌توانستیم با آنان -جدّاً-به مقابله بپردازیم، اندک اندک حوادث و وقایعی غریب و شگفت انگیز وقوع یافت…به محض اینکه ایران حاکمیّت مطلق ثروت‌های زمینی خود را بدست آورد، بعضی از وسایل ارتباط جمعیِ دنیا مبارزه‌ای وسیع علیه کشور ما آغاز کردند و مرا پادشاهی مُستبد خواندند».
در چنان فضائی از توطئه وُ تهدید وُ تبلیغ، ادعاهای براهنی در رسانه های آمریکا مبنی بر وجود ۲۷۰ هزار زندانی سیاسی در ایران که «زیر شکنجه‌های هولناکِ مأموران ساواک، ناخن‌های‌شان را بیرون می‌کشند. جلوی شوهر‌ها یا پدرها، به زنان تجاوز می‌کنند و به کودکان سیلی می‌زنند.» افکار عمومی آمریکا را علیه شاه برانگیخت.انتشار کتاب«آدمخوران تاجدار»(نیویورک1356)نیز برآن کارزار بی شکوه  افزوده بود و لذا، در آبان ۱۳۵۶ وقتی شاه به آمریکا سفر کرد، همۀ شرایط برای « استقبال چماقداران از شاه» آماده بود.

***

در این سال‌های زوال، «عُمر قرونی بر ما گذشته است». بنابراین، لازم است تا با وجدانی بیدار به گذشته بنگریم و با نقدِ اندیشه ها و عمکرد‌های خود به غنای حافظۀ تاریخی جامعه کمک کنیم و از این طریق، چراغی فرا راهِ آیندگان بگذاریم. از این رو در مقدّمۀ «برخی منظره ها و مناظره ها…» گفته‌ ام:

-« اگر می‌خواهیم که آیندۀ دموکراسی و جامعۀ مدنی در ایران به گذشتۀ پـُر اشتباهِ بسیاری از رهبران سیاسی و روشنفکران نبازد، باید شجاعانه و بی پروا به چهرۀ حقیقت تلخ بنگریم و از آن، چیزها بیاموزیم؛ به این امید که از بازتولید و تکرار ايدئولوژی های خِرَد گريز و تجدّد ستيز جلوگيری گردد»…این مقاله و مقالۀ دیگر پاسخی به این ضرورت و امید است.

https://mirfetros.com
[email protected]

[۱] – دیدگاه‌ها، علی میرفطروس در گفتگو با بهروز رفیعی، نشر عصر جدید، سوئد، ۱۹۹۳، ص۸

[۲] – کارنامۀ سه ساله، انتشارات زمان، تهران، ۱۳۵۳، ص۹۸.

[۳] – اکبر گنجی در همین باره گفته است:
– «ما دروغ می‌گفتیم، ما به دروغ می‌گفتیم حکومت شاه ۱۵۰ هزار زندانی سیاسی دارد و این دروغ بود، و امروز باید بابت این دروغ، یعنی خودمان و همه کسانی که این دروغ را گفته‌اند باید خودشان را نقد بکنند. ما به دروغ می‌گفتیم حکومت شاه صمد بهرنگی را کشت، ما به دروغ گفتیم حکومت شاه صادق هدایت را کشت، ‌ ما به دروغ می‌گفتیم حکومت شاه دکتر شریعتی را کشت. همۀ این دروغ‌ها را گفته‌ایم، آگاهانه هم گفته‌ایم. اینها باید نقد بشود. کسی که با روش دروغ بخواهد پیروز بشود، بعد هم که به قدرت برسد، دروغ می‌گوید، ‌ برای نگهداشتن قدرت دروغ‌های وسیع‌تر و بزرگ تری می‌گوید. این روش‌ها باید نقد بشود. روش مهم است».

[۴] – براهنی در شعر «مرگ شاعر» از دکتر پرویزخانلری به عنوان «للۀ مادرزادِ نطفۀ ولدالزنای شاه و شهبانو» یاد کرده است!.سال ها پیش در جلسۀ «کانون نویسندگان ایران در تبعید» (پاریس) وقتی نویسنده و شاعری انقلابی، خانلری را «مأمور سانسور رژیم شاه» نامید، گفتم: «یکی از افتخارات رژیم شاه این است که شخصیّتی مانند ناتل خانلری وزیر فرهنگش بود نه آدم مرتجعی مانند آل احمد»… و به اعتراض از کانون نویسندگان استعفاء دادم. نگاه کنید به: برخی منظره‌ها و مناظره‌های فکری در ایران امروز، علی میرفطروس، چاپ دوم، نشر فرهنگ، کانادا، ۲۰۰۵، ص۱۹۳

[۵] – احسان یارشاطر در گفتگو با ماندانا زندیان، شرکت کتاب، لس آنجلس، ۱۳۹۵ = ۲۰۱۶، ص ۱۲۹.

[۶] – برای منابع این روایت‌ها نگاه کنید به پژوهشِ درخشان پروفسور اندرو اسکات کوپر در مقالۀ زیر:

https://mirfetros.com/fa/?p=17214

ستیز پنجاه و چهار ساله‌ی کانون نویسندگان ایران با سرکوب‌گرانی که بنیادشان بر لگدکوبِ آزادی مردمان بنا شده است، رنج‌ بسیار و نام سربلند کم ندارد. حالا سالی از پی سالیان این ستیز بی‌امان می‌گذرد؛ سالیان قتل و بند و ربودن و سربه‌نیست کردن، سالیان متعهد ماندن و دم فرو نبستن و ایستادن؛ سالیانی که شرح زیر و بم‌اش، شرح تاریخ بالیدن یک نهاد مستقل روشنفکری در سرزمینی استبداد‌زده است؛ نهادی ناوابسته به قدرت که از آرمان‌هایش پا پس نمی‌کشد؛ چه آنجا که حکومت به قصد تصاحب، پیشنهاد روشن کردن «چراغش» را بر میز می‌گذارد، چه آن‌جا که با طناب خفه می‌کند و چه آن‌جا که نیمه‌جان به تخت بیمارستان می‌بندد و به کام مرگ می‌کشاند.
سالی بر عمر کانون نویسندگان ایران افزوده شده است. سال در بند ماندن رضا خندان (مهابادی) و آرش گنجی، آزادی مشروط کیوان باژن، تکرار احضارها و پرونده‌سازی‌ها و سال قتل بکتاش آبتین؛ هم ‌او که بر تخت بیمارستان، نیمه‌جان و بریده‌بریده همچنان از ضرورت مبارزه می‌گفت؛ هم ‌او که مرده‌اش هم زنده‌ترینِ زندگان است و آزادی‌ستیزان را به هراس می‌اندازد.
جز این‌ها، در میان این دو اردیبهشت، حاکمیت به سیاق همیشه‌اش در گسترش دوزخ کم نگذاشت؛ تیغ تیز بر آزادی اندیشه و بیان کشید، نویسندگان و هنرمندان مستقل و آزادی‌خواه را سانسور کرد، زندگی بسیارانی را به تاراج برد، بر فقر و فساد و تباهی و نیستی افزود، زندان‌ها را از معترضان انباشت و بیماری همه‌گیر را چون تازیانه‌ای به دست گرفت.
تداوم سرکوب‌ها و آزارها اما خللی در عزم راسخ کانون نویسندگان ایران وارد نکرده است. این نهادِ اکنون پنجاه و چهار ساله همچنان بانگِ بلند آزادی‌خواهی است و خواب استبداد را می‌آشوبد. کانون با افروختن شعله‌هایی چند در این تیرگی بسیار، همواره نشان داده که عزم راسخش با قتل و بند خاموش نخواهد شد. اکنون که حق آزادی بیان بیش از هر زمان دیگری به خواست همگان بدل شده و در فریادهای معترضان به گوش می‌رسد، می‌توان یقین داشت که پایداری در روشن نگاه داشتن آن شعله‌ها بیهوده نیست و آن عزم و اراده‌ منتشر می‌شود.

این پایداری ۵۴ ساله شده است؛ با تمام فراز‌ها و نشیب‌هایش. در تمام این سال‌ها نویسندگانی پیش آمده‌اند و با یقین به ضرورت آزادانه اندیشیدن و آزادانه گفتن و با یقین به همگانی بودن حق این آزادی بر ستیز جمعی با قدرت سرکوب‌گر پای فشرده‌اند و رودرروی استبداد و ارتجاع ایستاده‌اند؛ آن‌ها که نیرویشان نه در کمیت، بلکه در عزم استوارشان برای دفاع از آزادی بیان بی هیچ حصر و استثنا نهفته است. نویسندگانی که همواره باور داشته‌اند «کار جمعی‌شان ضامن استقلال فردی آن‌هاست» و این استقلال معنا پیدا نمی‌کند مگر با ناوابستگی تام و تمام به قدرت. کمترین بهای این پیش آمدن، یقین داشتن، پای فشردن و ایستادگی کردن، عمر و زندگی آن‌ها بوده و نتیجه‌اش پنجاه و چهار سالگیِ این استواری است. پس اکنون با یادِ آن‌ها که بارِ بالیدن این نهاد یگانه را به دوش کشیده‌اند، با یاد فروزان محمدجعفر پوینده، محمد مختاری و بکتاش آبتین، در غیاب یاران در بندمان و در غیاب تنی چند از یارانِ دیرینِ درگذشته‌ی این سال‌، اسماعیل خویی، منوچهر هزارخانی و رضا براهنی، پنجاه و چهارمین سالگرد تأسیس کانون نویسندگان ایران را گرامی می‌داریم.

کانون نویسندگان ایران
۳۱ فروردین ۱۴۰۱

چه خانۀ اجاره ای وطنم بود!

وقت هوای میخوش در بهارخواب

بساط مختصری

مجال تُرد گفتگو فراهم می کرد

و بحث های خودجوش

به گرمای شیمیائی بطری می افزود

صدای زخمی شبگرد کوچه

دردِ دلی در خود نهفته داشت

و همصدائی  غم بُغض بی صدائی بود

نه  خانه خانۀ تیمی نبود

قرار عاشقانه فرقی نداشت

                  با قرار سیاسی

کسی نمی دانست آینده از گذشته

                           سالخورده تر است.

چه خانۀ اجاره ای وطنم بود

حالا وطن تنی است

 با پاره های متلاشی

پخش و پلا در ارض ناکجای موعود

برباد،زیر خاک

            روی هوا.

چه خانۀ اجاره ای وطنم بود!

وقت هوای میخوش در بهارخواب

بساط مختصری

مجال تُرد گفتگو فراهم می کرد

و بحث های خودجوش

به گرمای شیمیائی بطری می افزود

صدای زخمی شبگرد کوچه

دردِ دلی در خود نهفته داشت

و همصدائی  غم بُغض بی صدائی بود

نه  خانه خانۀ تیمی نبود

قرار عاشقانه فرقی نداشت

                  با قرار سیاسی

کسی نمی دانست آینده از گذشته

                           سالخورده تر است.

چه خانۀ اجاره ای وطنم بود

حالا وطن تنی است

 با پاره های متلاشی

پخش و پلا در ارض ناکجای موعود

برباد،زیر خاک

            روی هوا.

خاک من ، ای امیدِ زیستنم
با تو جاری ست چشمه ی سخنم
می شکوفد گل از گُلِ دهنم
تا زمانی که از تو دم بزنم
وطنم بند بندِ جان و تنم

گر زنند از جفا ،شبیخونم
یا کنند از فراق دلخونم-
باز با قطره قطره ی خونم
آنکه پایِ تو ایستاده، منم
وطنم بند بندِ جان و تنم

گرچه این روزها شدی قفسم
در هوای تو تشنه ی نفسم
گر بخوانند:خصم و خار و خَسَم!
باز مهرِ تو را زِ دل نَکَنم
وطنم بند بندِ جان و تنم

سوختم با امیدِ ساختنت
در هوایِ دوباره تاختنت
نیست راهی برای باختنت
از شکستت مگو ، که میشکنم!
وطنم بند‌ بندِ جان و تنم

گرچه بال و پرت شکسته شده
دست و پایت به جبر بسته شده
قلبت از تیغ‌ِ جور خسته شده
باز برپایی ای یلِ کهنم
وطنم بند بندِ جان و تنم.

* روشنفکری در آزمونِ لحظات حسّاس و سرنوشت ساز  خود را نشان می دهد چرا که در شرایط عادی همه می توانند «روشنفکر» باشند.

* ژان پل سارتر«پدر معنوی و آکادمیک هزاران جوان پُرشور و انقلابی» بود. او با اعتقاد به«ماهیّت شرارت آمیز دولت ها» و «ضرورت مبارزۀ قهر آمیز با آن» تأثیرات مرگباری بر اندیشۀ سیاسیِ جوانان داشت.

۱-روشنفکران، پال جانسُن

ترجمۀ جمشید شیرازی

نشر فرزان، تهران، ۱۳۷۶، ۶۷۸ صفحه

۲- متفکران چپ نو (احمق‌ها، شیّادان و هوچی ها)، راجر اسکروتن

ترجمۀ بابک واحدی

نشرِ مینوی خِرَد، تهران، ۱۳۹۸، ۴۲۰ صفحه

روشنفکران و نقش‌شان در سیاست و اجتماع همواره مورد بحث‌های فراوان بوده است. شاید بتوان گفت که واقع بینی، شجاعت اخلاقی و آینده نگری از مؤلّفه‌های اصلیِ روشنفکری است. از این گذشته، روشنفکری در آزمونِ لحظاتِ حسّاس و سرنوشت ساز خود را نشان می‌دهد چرا که در شرایط عادی همه می‌توانند «روشنفکر» باشند.

ریمون آرون، اندیشمند برجستۀ فرانسوی،در سال ۱۹۵۵ وقتی که «افیون روشنفکران» را منتشر می‌کرد می‌دانست که با وجود سلطۀ بلا منازع مارکسیسم بر فضای روشنفکری فرانسه، کتاب و شخصیّت‌اش موردِ انتقادات شدید روشنفکرانی مانند ژان پل سارتر قرار خواهد گرفت، ولی او در اندیشۀ سیاسی نوعی تعهّد یا مسئولیّت اجتماعی می‌دید که سکوت و مماشات را نادرست می‌دانست و همین مسئولیّت   وی را به انتشار کتاب «افیون روشنفکران» متعهّد ساخت. ریمون آرون نخستین متفکری بود که مارکسیسم را به مثابۀ «افیون روشنفکران» مطرح کرد. «افیون» اشاره‌ای بود به سخن کارل مارکس مبنی بر «دین افیون توده هااست» و آرون با این اشارۀ تلویحی می‌گفت که مارکسیسم نیز اینک به صورت یک «دین» در آمده که با «تعصّب، تقلید و ایمان»، راهِ هر گونه شک و تردید را فرو بسته است.

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و شکست ایدئولوژی‌های فریبا روشنفکرانِ اروپائی- خصوصاً ژان پل سارتر- مورد انتقادات تُند قرار گرفتند. از بهترین نمونه‌های این نقدها کتاب «روشنفکران» اثر پال جانسُن روزنامه نگار و نویسندۀ برجستۀ انگلیسی است که در سال ۱۹۸۸ منتشر شده و دیگری، کتاب «متفکّران چپ نو» اثر راجر اسکروتن است که در سال ۱۹۸۵ انتشار یافته ولی ویرایش تازۀ آن با نامِ «احمق‌ها، شیّادان و هوچی ها» در سال ۲۰۱۵ منتشر شده است. هدف هر دو کتاب اسطوره شکنی و زدودنِ هاله‌های تقدّس از روشنفکرانی است که تأثیرات مهمّی در زمان و زمانۀ خود داشته‌اند.

موضوع مشترک هر دو کتاب، نقد متفکّران چپ است. کتاب پال جانسُن از نظر زمانی (تاریخی) گسترۀ بیشتری را شامل می‌شود. این کتاب -با منابع و مآخذ بسیار- زندگی و عقاید نویسندگانی مانند ژان ژاک روسو، تولستوی، ایبسن، کارل مارکس، برتولت برشت، همینگوی، لیلیان هلمن، ژان پل سارتر، نوآم چامسکی و برخی دیگر را بررسی کرده است در حالیکه کتابِ «احمق‌ها…» ناظر به عقاید و عملکردهای روشنفکران چپِ نو (معاصر) می‌باشد از جمله: ژاک دریدا، تامسون، لوکاچ، گرامشی، لویی آلتوسر، میشل فوکو، هابرماس و ژان پل سارتر. این دو کتاب-به سانِ دو آینه -زنگارهای عقیدتیِ روشنفکران برجسته را عیان می‌کنند؛ ضعف‌ها و زنگارهائی که گاه حیرت انگیز می‌نمایند. به خاطر تنوّع موضوعی، خلاصه کردن مطالبِ این دو کتاب بسیار دشوار است ولی با توجه به تأثیرات ژان پل سارتر در عرصۀ روشنفکری ایران، اشاره‌ای به چند نکته در بارۀ وی می‌تواند فضای عمومیِ آنها را به دست دهد:

منظورِ جانسُن از روشنفکران نوع خاصی از روشنفکران است که خود، آنان را «روشنفکران آرمانشهری» نامیده است، «روشنفکرانی که حاضرند مردمِ واقعی را در مذبحِ اندیشه‌های انتزاعی قربانی کنند» (ص۹).

به نظر جانسُن: «بسیاری از روشنفکران-برخلاف ستایش‌های اوّلیّۀ‌شان از عدالت و حقیقت- به خاطر حقیقتِ والاتری که مدّعی آن بوده اند-با شور و شوق، عدالت و حقیقت را لگدکوب کردند… آنان «در بی عدالتی و بی رحمیِ به اندازه‌ای توانا بودند که پیش از آن تقریباً دیده نشده و تنها با جنایات اهریمنی نازی‌های آلمان قابل مقایسه است» (صص ۵۸۶ و ۶۴۱). جنایات دوران استالین نمونه‌ای از این «جنایات اهریمنی» بود. آرتور کویستلر روشنفکرِ چپ و نویسندۀ برجستۀ مجارستانی- انگلیسی در تصویر دوران استالین نوشته است:

– «ما براى شما پیام آورِ راستى و حقیقت بودیم ولى این پیام‌ها در دهان هاى مان به دروغ تبدیل شدند. ما براى شما آزادى به ارمغان آوردیم که در دستان ما به شلّاق تبدیل شد. ما به شما وعدۀ حیات و زندگى دادیم، ولى صداى ما به هر کجا رسید، درختان را خشکاند و صداى خش خش برگ‌ها به هوا برخاست»[۱]

دوران پُل پوت (در کامبوج) نیز نمونۀ دیگری از این «جنایات اهریمنی» بود. به اعتقاد جانسُن: همۀ رهبران «خِمرهای سرخ» در دهۀ ۱۹۵۰ در فرانسه درس خوانده بودند و در آنجا نه تنها عضو حزب کمونیست بودند بلکه آموزه‌های سارتر را در موردِ «خشونت ضروری» فرا گرفته بودند و لذا، «این قتل عام کنندگان فرزندان ایدئولوژیک سارتر به شمار می‌آمدند» (ص۴۶۳). در همان زمان – امّا -روشنفکر برجسته‌ای مانند نوآم چامسکی می‌کوشید ثابت کند که «جنایت پُل پوت جنایت آمریکا بوده است… استدلال‌های روشنفکرانی مانند چامسکی بی شک نقش مهمی در وارونه ساختنِ چیزی بازی کرد که در اصل عزمی نیرومند از سوی ایالات متحده برای دادن فرصتی به ایجاد یک جامعۀ دموکرات در هندو چین بود» (صص ۶۳۹ و ۶۴۱).

 سارتر همواره دیگران را به «عمل» تشویق می‌کرد و عمل معمولاً به معنای خشونت بود. مقدّمۀ سارتر بر کتابِ «دوزخیان زمینِ» فرانتس فانون -که جانسُن آنرا «انجیل خشونت» می‌نامد- در واقع، «بیش از خودِ کتاب تشنۀ خون بود». سارتر نوشت که برای یک سیاهپوست «کشتنِ یک اروپائی دو نشانه با یک تیر است-نابود کردن همزمان ستمگر و ستمدیده». سارتر بود که شِگرد کلامیِ «خشن» دانستنِ نظم موجود (یعنی خشونت نهادی شدۀ دولت ها) را اختراع کرد و بدین سان، آدمکُشی را برای برانداختن آن موجّه دانست» (صص ۴۶۲-۴۶۳).

جانسُن می‌نویسد: «سارتر در مدّت چهار سالی که به طور مداوم از خط حزب کمونیست پشتیبانی می‌کرد، چیزهائی گفت و کارهائی کرد که باور کردنش تقریباً ناممکن است. او آدمی را به یاد حقیقتِ نفرت انگیزِ این جملۀ قصارِ دکارت می‌اندازد: «یاوه‌ای یا حرفی باورنکردنی وجود ندارد که این فیلسوف از آن دفاع نکرده باشد».

در ژوئیۀ ۱۹۵۴ سارتر پس از بازگشت از سفری به روسیه، با روزنامۀ چپ گرای لیبراسیون مصاحبه‌ای دو ساعته انجام داد. به نظر جانسُن: پس از سفر رسوای «جورج برنارد شاو» در اوایل دهۀ ۱۹۳۰، این[مصاحبه] چاکرمنشانه ترین شرحی است که یک روشنفکر برجستۀ غربی در بارۀ دولت شوروی داده است. سارتر گفت: علت اینکه شهروندان شوروی به خارج سفر نمی‌کنند، این نیست که از سفرِ آنها جلوگیری می‌شود بلکه[علّت] این است که [آنها]نمی خواهند کشور دوست داشتنی خود را ترک کنند… شهروندان شوروی بیشتر و مؤثّرتر از ما از حکومت خود انتقاد می‌کنند و در واقع، در اتحاد شوروی آزادی کاملِ انتقاد وجود دارد… سارتر سال‌ها بعد به دروغگوئی خود اعتراف کرد» (۴۵۹).

ژان پل سارتر «پدر معنوی و آکادمیک هزاران جوان پُرشور و انقلابی» بشمار می‌رفت و نظرِش دربارۀ «ماهیّت شرارت آمیز دولت‌ها و ضرورتِ مبارزۀ قهر آمیز با آن» تأثیراتِ مرگباری بر اندیشۀ سیاسی جوانان در کشورهای مختلف داشت؛ جنبش چریکی در ایران – از جمله – متأثّر از آنگونه عقاید بود و چنانکه گفته ام: «مبارزۀ مسلّحانه؛ هم استراتژی، هم تاکتیک» تیرِ خلاصی بود بر پیکرِ نیمه جانِ اندیشۀ سیاسی در ایران. بر بستر آن بى بضاعتى فکرى و بى نوائى فلسفى، هر کس «یوسفِ گم گشتۀ» خود را در «کنعانِ» اندیشه هاى ضدِ تجدّد مى یافت و در فضائى از اسطوره وُ وهم وُ خیال زمزمه مى کرد:

نادری پیدا نخواهد شد «امید»

کاشکی اسکندری پیدا شود

در آغاز این مقال گفته‌ام: روشنفکری در آزمونِ لحظات حسّاس و سرنوشت ساز خود را نشان می‌دهد چرا که در شرایط عادی همه می‌توانند «روشنفکر» باشند. پال جانسُن معتقد بود که در زندگی بسیاری از روشنفکران آرمانشهری مرحلۀ شومی وجود دارد که می‌توان آنرا «یائسگی فکری» یا «فرار عقل» نامید (ص۶۴۱). راجر اسکروتن این دسته از روشنفکران را «احمق‌ها، شیّادان و هوچی ها» نامیده است. در رویدادهای منجر به انقلاب اسلامی بیشترِ رهبران سیاسی و روشنفکران ایران -خصوصاً دکتر رضا براهنی-مصداق این سخن‌ بوده اند؛ ستایشگرِ«شعبده بازِ سپیده‌ای که دروغین بود»  یا از «معماران تباهی امروز».

***

راجر اسکروتن استاد فلسفه در دانشگاه اکسفورد از معدود روشنفکرانی بود که برخلاف ژان پل سارتر، میشل فوکو و دیگران در سال ۱۳۵۷/ ۱۹۷۹با انقلاب اسلامی و قدرت گیری آیت الله خمینی مخالفت نموده بود. چهار سال بعد (در ۶ نوامبر ۱۹۸۴) نیز او با انتشارِ مقالۀ « در رثای ایران » کیفرخواستی علیه روشنفکران اروپائی و حامیان انقلابِ اسلامی صادر کرد و از جمله نوشت:

– «چه کسی ایران را بخاطر می‌آورَد؟. چه کسی هجوم گلّه‌وار و شرم‌آورِ خبرنگار‌ها و روشنفکران [غربی] برای همراهی با انقلاب[اسلامی] را بخاطر می‌آورَد؟ چه کسی کارزارهای تبلیغاتی هیستریک علیه شاه را بخاطر می‌آورَد؟ چه کسی هزاران دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های غربی را به یاد دارد که مزخرفات مارکسیستیِ مُدِ روز را که رادیکال‌های پشتِ میزنشین به آن‌ها می‌فروختند، با اشتیاق می‌خریدند؟ همان‌هایی که بعدها جریان فریب‌ها و شورش‌هایی را رهبری کردند که به سقوط شاه منتهی شد. چه کسی آزادی و امنیّتی را بخاطر دارد که در پرتو آن روزنامه‌ نگارها می‌توانستند در ایران بچرخند و به جمع‌آوری شایعاتی بپردازند که بتوانند چاشنی داستان‌های خیالی‌شان دربارۀ حکومت وحشت کنند؟… بله! شاه، خود رأی (autocrat) بود، امّا خود رأئی و ستمگری (tyranny) دو چیز یکسان نیستند».

اسکروتن دستگاه نظریِ بیشترِ روشنفکرانِ چپِ اروپا را «دستگاهِ مُهمل ‌بافیِ» نامیده و با زبانی تُند و بی پروا به نقد عقاید و عملکرد‌شان پرداخته است. او-خود- کتابش را «اعلامیّۀ تحریک آمیز» خوانده است (ص۱۰).

با چنان صراحت و شجاعتی انتشارِ کتاب اسکروتن در سال ۱۹۸۵ توفانی از توهین و تهدید و افتراء علیه وی برانگیخت چندان که باعث جمع آوری و تحریم آثارش توسط نیروهای چپ و اخراج وی از دانشگاه آکسفورد گردید. به روایت اسکروتن:

– «[چاپ اوّلِ کتاب متفکران چپ نو ]با استهزا و خشم روبرو شد و منتقدان در تُف انداختن بر جنازۀ آن از هم گوی سبقت می‌ربودند… و منتقدان و یادداشت نویسان در شایستگی فکری من و نیز شخصیّت اخلاقی‌ام شکِ جدّی وارد آوردند. این خُسران و از دست رفتنِ ناگهانی جایگاه، به حمله به همۀ نوشته‌هایم انجامید… یک فیلسوفِ دانشگاهی در نامه‌ای به لانگمن – ناشرِ کتابِ قبلی‌ام – نوشته بود که «علیرغمِ میلِ باطنی‌ام باید به عرض‌تان برسانم که بسیاری از همکارانم در این‌جا (یعنی، در دانشگاه آکسفورد) بر این گمان هستند که دامانِ انتشاراتِ لانگمن- که انتشاراتِ محترمی است- به‌سببِ همکاری با اسکروتن لکّه‌دار شده است». او در ادامه با ‌لحنِ تهدید، ابرازِ امیدواری می‌کند که «واکنش‌هایِ منفی‌ای که این کتاب به‌دنبال داشته، موجب شود لانگمن در آینده احتیاطِ بیش‌تری در انتخابِ سیاستِ نشرش به خرج دهد». یکی از پرفروش ‌ترین نویسندگانِ کتبِ آموزشیِ لانگمن هم تهدید کرده بود اگر انتشارِ کتابِ من ادامه یابد آثارش را به انتشاراتِ دیگری خواهد سپرد، و چنین شد که، مطابقِ انتظار، نسخه‌هایِ باقی‌ماندۀ متفکرّانِ چپِ نو به‌سرعت از کتاب‌فروشی‌ها جمع ‌آوری و در اتاقکِ حیاطِ من انبار شدند. از آن پس – طبعاً – میلی به بازگشتن به صحنۀ چنین فاجعه‌ای نداشتم» (صص۶-۹).

سخن اسکروتن نشان می‌دهد که در دوران استیلای مارکسیسم سرکوبگرانِ اندیشه – چه در روسیّۀ شوروی و چه در فرانسه و انگلیس و ایران – از اَبزارِ مشابهی در مقابله با دگراندیشان استفاده کرده‌اند: سرکوب و سانسور!.

آنچه که اسکروتن «فاجعه» می‌نامید یادآور سرنوشت میخائیل بولگاکف، نویسندۀ بزرگ اوکرائینی تبارِ روسیّه است که در زیرِ پلید ترین سرکوب‌ها و سانسور‌های استالینی نوشته بود:

– «همۀ کارهایم نقدهای نامطلوب و سُخره آمیز دریافت کرده‌اند، و نام من نه فقط در مطبوعاتِ ادواری که حتّی درکتاب‌های دائرة المعارف کبیر شوروی و دائرة المعارف ادبی شوروی لجن مال شده است… روز به روز نقدهای مطبوعات بی رحمانه تر شده به طوری که الان این نقدها به فحش و ناسزاهای عنان گسیخته مبدّل شده‌اند… من هیچ توانی برای دفاع از خود ندارم».

ییلنا (همسرِ بولگاکف) نیز از منتقدانی یاد می‌کند که «با نقدهای عنادآمیز و رذیلانه» باعثِ لطمات روحیِ بولگاکف شده بودند.

برای نگارنده سخنان بولگاکف و اسکروتن یادآورِ هیاهوهای نفرت انگیزِ منتقدانِ کتابِ «آسیب شناسی یک شکست» است؛ کتاب کوچکی که می‌خواست «نگاهی دیگر» به شخصیّت دکتر مصدّق و رویداد ۲۸ مرداد ۳۲ داشته باشد تا در پرتوِ آن زوال اندیشۀ سیاسی از انقلاب مشروطه به انقلاب مشروعه (۱۳۵۷) را نشان دهد… دریغا که «هر گاو-گند چاله دهانی، آتشفشانِ شعلۀ خشمی شد»[۲]. هیاهوی نفرت انگیزِ منتقدان، علّت دیگری نیز داشت و آن، «موضع ضدِ انقلابیِ من» در برابرِ انقلاب اسلامی و انعکاس آن در«آخرین شعر»م بود، به همین جهت، مشّاطه گران و عوامل رژیم نیز با ارکستر بی شکوهِ منتقدان همآواز شده بودند. با اینهمه، این کتاب کوچک -به سان آبی زلال – صَخره‌ها و سُخره‌های سهمناک را درنوَردید و به  چاپ پنجم رسید[۳].

پال جانسُن تأکید می‌کند: «بدترین نوع استبداد، خودکامگیِ سنگدلانۀ عقاید است» (ص۶۴۳). معروف است که وقتی بوخارین – نظریّه پردازِ برجستۀ بلشویسم – از برخی «رفقای سابق» شدیداً انتقاد می‌کرد،استالین فریادکنان می‌گفت:

– «آفرین! آفرین! بوخارین برای آنان استدلال نمی‌کند، بلکه سلّاخی ‌شان می‌کند».

وظیفۀ روشنفکران واقعی برخوردِ متین و متمدّنانه با اندیشه‌های دلیر یا دلیری اندیشه است و چنانکه گفته ام: انجام این وظیفه صفِ روشنفکرانِ واقعی را از چُماقداران و سرکوبگران اندیشه متمایز می‌کند. از این گذشته، پیروزیِ نظریِ روشنفکرانی مانند بولگاکف، ریمون آرون، اسکروتن، کویستلر، کارل پوپر، محمد علی فروغی و خلیل ملکی به ما می‌آموزد که مرعوبِ هیاهوی «وَزَغ‌های ادبی» و «سوسمارانِ رسانه ای» نشویم چرا که«قدرتِ حقیقت» از«حقیقتِ قدرت» (از جمله استالینیسم) نیرومندتر است…

https://mirfetros.com

[email protected]

[۱] – ظلمت در نيمروز، آرتور كويستلر،ترجمۀ محمود ریاضی و علی اسلامی،نشر چاپخش ، تهران،1361، ص60

[۲] – فردِ غیر امینی نیز با چشم بستن بر غلطنامۀ پیوستِ کتاب،کوشید تا به سوداگری های خویش «حقّانیّت» دهد!!

[۳] – چاپ پنجم این کتاب در قطع بزرگ و برای کمک به زلزله زدگان کرمانشاه انتشار یافته بود.چاپ ششم (با الحاقات و اضافات بسیار) در حدود 800 صفحه منتشر خواهد شد.

اشاره:

راجر اسکروتن متفکر برجستۀ انگلیسی و استاد فلسفه در دانشگاه اکسفورد  از معدود روشنفکران اروپائی بود که در سال1357/ 1979 علیه انقلاب اسلامی و قدرت گیری آیت الله خمینی  موضعگیری کرده بود.در 6 نوامبر 1984 نیز اسکروتن در نشریۀ تایمز لندن با لحنی ایراندوستانه بر مواضع مخالف خود  تأکید نمود.این مقاله  در واقع کیفر خواستی علیه روشنفکرانی است که با حمایت از انقلاب اسلامی  راهگشای حکومتی قرون وسطائی و جبّار گردیدند؛رهبران سیاسی و روشنفکرانی که به درستی «معماران تباهی امروز» نامیده شده اند.

راجر اسکروتن در سال ۱۲ ژانویه ۲۰۲۰ چشم از جهان فرو بست.

چه کسی ایران را بخاطر می‌آورد؟ چه کسی هجوم گلّه‌وار شرم‌آورِ خبرنگارها و روشنفکران [غربی] را برای همراهی با انقلاب[اسلامی] بخاطر می‌آورد؟ چه کسی کارزارهای تبلیغاتی هیستریک علیه شاه را بخاطر می‌آورد؟ گزارش‌های هولناک از فساد مالی، سرکوب پلیس، فساد دربار و بحران قانون اساسی؟ چه کسی هزاران دانشجوی ایرانی در دانشگاه‌های غربی را به یاد دارد که مزخرفات مارکسیستی مُد روز را که رادیکال‌های پشت میزنشین به آن‌ها می‌فروختند، با اشتیاق می‌خریدند؟ همان‌هایی که بعدها جریان فریب‌ها و شورش‌هایی را رهبری کردند که به سقوط شاه منتهی شد.

چه کسی رفتار آن دانشجویان را با دیپلمات‌های همان کشوری که امکان تحصیل آن‌ها را فراهم کرده بود به یاد می‌آورد؟ چه کسی اتهاماتی که ادوارد کندی به شاه وارد می‌کرد را به یاد می‌آورد؟ اینکه شاه میلیاردها دلار ثروت بی‌حد و حصر را از ایران دزدیده است و رهبری یکی از سرکوب‌گرترین رژیم‌های تاریخ را به عهده دارد؟

و در نهایت، حقیقت دربارۀ دستاوردهای اصلی شاه که از طریق روزنامه‌نگارها موفق شدیم گهگاهی به آن‌ها نگاه کوچکی بیاندازیم: موفقیتش در مبارزه با بیسوادی، عقب‌ماندگی و بی‌قدرتی کشورش، سیاست‌های اقتصادی عاقلانه‌اش و اصلاحاتی که اگر این شانس را پیدا می‌کرد که آن‌ها را به نتیجه برساند، می‌توانست مردمش را از ستمگری آخوندهای شرور نجات دهد. چه کسی این‌ها را بخاطر می‌آورد؟ چه کسی آزادی و امنیّتی را بخاطر دارد که در پرتو آن روزنامه‌ نگارها می‌توانستند در ایران بچرخند و به جمع‌آوری شایعاتی بپردازند که بتوانند چاشنی داستان‌های خیالی‌شان دربارۀ حکومت وحشت کنند؟

بله، شاه،  خود رأی (autocrat) بود، اما خود رأئی و ستمگری (tyranny) دو چیز یکسان نیستند. در یک autocracy ما می‌توانیم مجلس نمایندگی، قوۀ قضاییۀ مستقل و حتی مطبوعات آزاد و دانشگاه خودگردان داشته باشیم. همانطور که شاه به دنبال آن‌ها بود.

شاه همانند کمال آتاتورک که چشم انداز و دیدگاه مشترکی با او داشت autocracy خودش را وسیله‌ای برای ایجاد و محافظت از این نهادها می‌دید. چرا هیچ‌یک از دانشمندان علوم سیاسی در غرب به خودش زحمت نداد تا این نکته را به زبان بیاورد یا این نظریه را بازگو کند که ما علاوه بر فرآیند دمکراتیک باید برای نهادهای نمایندگی و محدودکننده قدرت که در غیاب آن [دموکراسی] همچنان می‌توانند شکوفا شوند ارزش قائل شویم. چرا هیچکس ما را دعوت نکرد که نظام سیاسی ایران را با عراق یا سوریه مقایسه کنیم؟ چرا دانشمندان علوم سیاسی ما با آغوش باز به استقبال انقلاب ایران رفتند، در حالی که شواهد نشان می‌داد انقلاب در چنین شرایطی به بی‌نظمی اجتماعی وسیع و یک دهشت‌سالاری ختم خواهد شد؟

چرا محافل روشنفکری غرب همچنان این افسانه را تکرار می‌کنند که شاه مقصر اصلی این انقلاب بود، درحالی که خمینی و مارکسیست‌ها به مدت 30 سال در حال برنامه‌ریزی آن بودند و علیرغم تمام تلاش‌هایشان برای عملی کردن آن از حمایت عمومی ناپایداری برخوردار بودند؟

پاسخ همۀ این پرسش‌ها بسیار ساده است. شاه متحد غرب بود و موفقیتش در برقراری یک پادشاهی محدود در یک منطقه استراتژیک و حیاتی باعث تضمین امنیّت ما، ثبات خاورمیانه و بازدارندگی در برابر گسترش نفوذ شوروی شده بود. اشتباه مهلک شاه این بود که فکر می‌کرد شکل‌دهندگان به افکار عمومی غرب بابت ایجاد شرایطی که آزادی آن‌ها را تضمین می‌کرد او را دوست دارند. کاملاً برعکس؛ آن‌ها از او متنفّر بودند. شاه آن مرگ‌خواهی دائمی که تمدن غربی به آن دچار است را وارد محاسباتش نکرده بود. همان مرضی که باعث می‌شود بعضی از اهالی پرسروصدای آن هر به اصطلاح خبط و خطایی را، هر چقدر هم بی‌معنا باشد منتشر کنند، به شرطی که مطمئن باشند به شانس بقای [تمدن] ما آسیب می‌زند.

البّته این غوغاییان تا مدتی دربارۀ مسائل شرم‌آوری چون: نابودی نهادهای سیاسی در ایران و استقرار ترور مذهبی، گسترش نفوذ [کمونیسم] شوروی به افغانستان و پایان ثبات در منطقه  سکوت می‌کنند. کسانی که از این تراژدی حمایت کردند، خیلی ساده به عواقب آن پشت کردند و به سراغ جاهای دیگر رفتند تا سرنوشت مشابهی را برای آن‌ها رقم بزنند: ترکیه، نیکاراگوئه، ال‌سالوادور، شیلی، آفریقای جنوبی و هر جای دیگری که در آن بتوان به منافع حیاتی ما [غرب] آسیب زد.

البته امروز دیگر برای یک خبرنگار غربی وارد شدن به ایران سخت است و حتی اگر موفق به این کار شود تجربه جالبی نخواهد داشت. این خبرنگار نمی‌تواند مانند همکارانش که از بیروت اخبار را منتشر می‌کنند چهرۀ یک قهرمان در خط مقدم نبرد را به خود بگیرد. او مجبور است در سکوت و وحشتِ از دست دادن جانش صرفاً شاهد چیزهایی باشد که می‌توان ناباورانه آن‌ها را عدالت خودسر پاسداران انقلاب، صحنه‌های نفرت‌انگیز خشونت، شکنجه و جنون شیطانی توصیف کرد. تحقیر زنان در عرصۀ عمومی و به مسلخ فرستادن هر روزۀ جوانانی که هنوز آنقدر کم سال هستند که حتی از درک معنای [جنگ بیهوده‌ای] که به خاطر آن محکوم به مرگ شده‌اند، ناتوانند.

او همچنین مجبور است با حقیقتی مواجه شود که برای سال‌های متوالی جلوی چشمانش قرار داشت و اگر توانایی پذیرش اشتباهاتش را از دست نداده باشد هنوز هم می‌تواند آن را تشخیص دهد: این حقیقت که پادشاهی مشروطه فُرم مناسب حکومت برای ایران است و تنها راه نجات آن بازگرداندن جانشین بر حق شاه به قدرت است. این مسئله نه تنها به نفع مردم ایران که در راستای منافع غرب هم هست. و دقیقاً به همین دلیل است که روزنامه‌نگارهای اندکی به آن خواهند پرداخت.

منبع

گرچه هرشب استکان بر استکانت می زنند
     هرچه تنهاتر شوی آتش به جانت می زنند

زندگی را خشک-مثلِ زنده رودت-می کنند
     با تبَر  بر ریشهء نصفِ جهانت می زنند

چون براشان جای استکبار را پُر کرده ای 
    با تمسخر مشتِ محکم بر دهانت می زنند!

پیش ترها مخفیانه بر زمینت می زدند
     تازگی ها  آشکارا  آسمانت می زنند!

آه! قدری فرق دارد زخم خنجرهای شان
    دوستانت پا به پای دشمنانت می زنند

ﻫﻮای ﺧﺎﻧﻪ ﭼﻪ دﻟﮕﻴﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫از اﻳﻦ زﻣﺎﻧﻪ دﻟﻢ ﺳـﻴﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫ﻋـﻘـﺎبِ ﺗـﻴـﺰ ﭘـﺮِ دﺷـﺘـﻬﺎي اﺳـﺘﻐﻨﺎ

‫اﺳـﻴـﺮ ﭘـﻨﺠۀ ﺗﻘﺪﻳﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

 ‫ﺻـﺪای زﻣـﺰﻣـۀ ﻋﺎﺷـﻘﺎن آزادی

‫ﻓﻐﺎن و ﻧﺎﻟۀ ﺷﺒﮕﻴﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫ﻧـﮕـﺎهِ ﻣـﺮدم ﺑـﻴـﮕﺎﻧـﻪ در دل ﻏـﺮﺑـﺖ

‫ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﺧﺴﺘۀ ﻣﻦ ﺗﻴﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫ﻣﺒﺮ ز ﻣﻮی ﺳﭙﻴﺪم ﮔﻤﺎن ﺑﻪ ﻋﻤﺮ دراز

‫ﺟﻮان ز ﺣﺎدﺛﻪای ﭘـﻴﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫ﺑﮕﻮ اﮔﺮ ﭼﻪ ﺑﻪ ﺟﺎئی نمی رﺳﺪ ﻓﺮﻳﺎد-

‫ﻛﻼم ﺣﻖ دمِ ﺷﻤﺸـﻴﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫ﺑـﮕـﻴـﺮ دﺳـﺖ ﻣﺮا آﺷـﻨﺎي درد! ﺑـﮕﻴﺮ

‫ﻣﮕﻮ ﭼﻨﻴﻦ و ﭼﻨﺎن، دﻳﺮ میﺷﻮد ﮔﺎهی

‫ﺑﻪ ﺳﻮي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﺮا می کِشد ﭼﻪ ﺧﻮن و ﭼﻪ ﺧﺎك

‫ﻣـﺤـﺒّـﺖ اﺳـﺖ ﻛـﻪ زﻧـﺠـﻴـﺮ میﺷـﻮد ﮔﺎهی

خوشنویسیِ استاد سعید شرقی بر بیتی از این غزل مسعود سپند

‫

بسیاری از واژه نامه های پارسی، «خِرَد» و «عقل» را این همان دانسته، و از ریشخند روزگار اینکه همین واژه نامه ها در گزارش «عقل» نوشته اند: قبض آوردن شکم و بند آوردن اسهال. || بستن زانو و لِنگ شتر. || دِیه دادن و دِیه گرفتن. || از قِصاص چشم پوشیدن در برابر دیه. || شناخت خیر و شر بر بُنیاد شریعت. || جوهری لطیف و نوری روحانی که نفس آدمی بدان  درک می کند علوم ضروریّه را … 

این «علوم ضروریّه» که عقل درک می کند! همان فرمان های این بکن آن نکن! این حرام است آن حلال!  این کفر است و آن دین!  این ثواب است و آن گناه! این پاک است و آن نجس!. این مکروه است و آن مستحب، این گناه است و آن پادافره گناه… و اینهمه  بدان شیوه که الله و رسول باز نموده اند،  نه بدان گونه که آدمی از راه خرد و اندیشۀ نیک، و از راه هوش و دانش و بینش و توان خود بدان رسیده باشد.

عقل همیشه در «صراط مستقیم» می رود، و «صراط مستقیم» آن است که «الله» و «یهوه» و «پدر آسمانی» بدستیاری تنی چند از شبانان بیابانگرد بنام «پیامبر» بدو نمایانده اند!..

ولی با اندکی ژرف نگری در می یابیم که «عقل» هیچ پیوندِ سرشتی با «خِرد» ندارد!. «عقل» پیر جهاندیده است، در راهی که نمی شناسد گام نمی نهد، کمترین  نیاز به جستجوی راه های ناشناخته نمی بیند و از هرگونه نو آوری بیزار است،  هر پدیدۀ نوین برای او هراس انگیز و ناپذیرفتنی است، مانند آخوندها از پدیده های نو و  بیگانه می ترسد: مدرسه حرام است، مکتب خوب است… رادیو حرام است، نوحه خوانی پسندیده است… تلویزیون حرام است، پای منبر آخوند نشستن صواب دارد،  دوش گرمابه حرام است، خزینه خوب است،  ورزش بانوان حرام است! سینه زنی واجب و قمه زنی پسندیده است…

«عقل» سازشکار است، برای رسیدن به آماج خود که آنرا «غایت خیر» می داند به آسانی  «شر» بپا می کند، دروغ مصلحت آمیز را  نیک می شمارد و به آسانی دروغ می گوید، مانند امّت حزب الله چاپلوسی می کند،مانند آخوندها «تقیه» می کند، «خدعه» می کند، مانند اصلاح طلبان دو رویی می کند، برای رسیدن به آماج خود نیرنگ بکار می برد…

«عقل» ناجوانمرد است، پیمان شکن است، از انجام هر نیک و بد برای دستیابی به سود خود روی برنمی گرداند،  جز  به سود خویش نمی اندیشد، مردمان را به گفتن دروغ مصلحت آمیز سفارش می کند، بجز آنچه که شریعت و رسول و امامانش  بر نموده اند،  هر راه دیگری را بی راهه می شمارد، در جهان  تنها  یک راستی را می باورد، و آن یگانه راستی، همان است که کیش او و شریعت او و دین او نشانش داده اند…

ولی «خرد» چنین نیست، «خرد» جستجو گر است، خرد جوان و برنا و دلیر است، خرد جوانمرد است، سیاوش وار، پیمانی که بسته شد را نمی شکند، به دروغ مصلحت آمیز باور ندارد و سخن جز به راستی نمی گوید اگر چه به زیان او باشد، برای رسیدن به آرمانشهر والا، خود را خوار و زبون نمی کند…  «خِرَد» همواره  در جستجوی ناشناخته ها  و ندانسته هاست، می کوشد زیر و بَم هر پدیدۀ نوینی  را بشناسد و  هر نوآوردی را بیازماید،  هیچ گونه راستینگی را یگانه راستی نمی شمارد،  پیوسته  در جستجوی راه های نو و پدیده های نو و راستینگی های نوین است، از هیچ شکستی نمی هراسد، هر شکستی را آزمونی نو و پیروزی نو می شمارد، هیچ راهبندی را گذر ناپذیر و هیچ سختی را سختی بزرگ نمی داند… خِرَد درست همانند آبی زلال  پاک و پویا است، می خواهد همه چیز را مانند خود شاداب و پویا  و زندگی بخش و جهان آرا کند…  وارون عقل که همانند برکه است… عقل، آب انبار است، بویناک است،  گور کنی است که چشم دیدن  بازیگوشی رنگهای شاد در میان گندم زارها، و  در زیر تابش خورشید را ندارد، عقل در سیاهی، گورهای پوسیده استخوانهای مردگان  را زیر و رو می کند تا مگر سر پناهی برای خود بیاید.

    عقل بندِ رهروان ست ای پسر 

  بند بشکن ره عیانست ای  پسر

                                      مولوی

عقل گوید شش جهت حد است و بیرون راه نیست

عشق گوید راه هست و رفته ام من بارها

                                     مولوی

گرفتم گوش عقل و گفتم ای عقل

برون رو کز تو وارستم من امروز

                                 مولوی

کارنامۀ آدمی سرگذشت جنگ ها و کُشتارها و لشکرکشی ها نیست، کارنامۀ راستین آدمی، روند اندیشه  و سرگذشت رویش و بالش نیروی خرد و دریافت اوست، آدمی تنها در پرتو خرد و اندیشۀ نیک می تواند بر نادانی ها وناتوانی ها خود چیره گردد . 

در دین های ابراهیمی خرد نه تنها شایان ستایش نیست، بلکه شایستۀ نکوهش و سرزنش است .

پولوس رسول [یکی از نامورترین کارگزاران مسیحیت] که بُنیادگذار کلیسای غیر یهودی در جهان است، در فرگرد یکم از نخستین نامۀ خود به کلیسای قُرَنتُس می نویسد:

   «… مسیح مرا فرستاده است نه آنکه تعمید دهم بلکه تا بشارت رسانم، نه به حکمت کلام! مبادا صلیب مسیح باطل شود* زیرا ذکر صلیب برای هالکان حماقت است لکن نزد ما که ناجیان هستیم قوت خداست* کجاست حکیم، کجا کاتب، کجا مباحث این دنیا، مگر خدا حکمت جهان را جهالت نگردانیده است… خدا به این رضا داد که بوسیلۀ جهالت موعظه! ایماندارن را نجات بخشد… خدا جُهال جهان را برگُزید تا حکما را رسوا سازد!..

    سخن از این روشن تر در ستایش جهالت، و در نکوهش خرد نمی توان گفت: خدا می خواهد بوسیله  جهالت موعظه ایمانداران را نجات بخشد… خدا جهال جهان را برگزید تا آلبرت انشتین و ماری کوری و پاستور و ادیسون و کریستیان برنارد[نخسیتن کارد پزشک دل] و دیگر فرزانگان و فرهیختگان جهان را رسوا سازد!..

در فرگرد یکم از «جامعه» که از بخش های ادبی و پند آموز تورات است،  سلیمان نبی می گوید:

    من حِکمَت را به غایت افزودم  بیشتر از همگانی که پیش از من بر اورشلیم فرمانروا بودند، و دل من حِکمَت و معرفت را بسیار دریافت نمود* و دل خود را بر دانستنِ حِکمَت و حماقت و جهالت مشغول ساختم، پس فهمیدم که این نیز در پی باد زحمت کشیدن است * زیرا در کثرت حکمت غم است، هر که علم را بیافزاید حُزن را بیافزاید .

در اسلام تا سال چهلم کوچی(هجر)، خویشکاریِ بایستۀ  مسلمانان روشن بود، قرآن و سنّت رسول الله و سیرۀ خلفای راشدین الگوی رفتاری مردم بودند، از آن پس ،حدیث و روایات نیز به سیرۀ رسول و خلفای راشدین و امامان افزوده شد. در روزگار عباسیان فرهنگ ایران اندک اندک به دربار فرمانروایان عرب رخنه کرد و نگرانی ژرفی در میان محدثین برانگیخت، آنها می دانستند که فرهنگ ایران زمینۀ سُست شدن  باوری های مسلمانان را فراهم خواهد کرد، از اینرو نه تنها به ستیز با فرهنگ ایران، بلکه با هر گونه دانش و بینشی که جهان را نو بگرداند به ستیز برخاستند .

ماوردی از فقهای بزرگ سدۀ پنجم کوچی،  می گفت : تمام اقوالی که از پیغمبر نقل می کنند  که مشعر است به ترغیب و تشویق دانش اندوزی مربوط است به علوم شرعیه .

ابن تیمیه حنبلی، فقیه بزرگ سدۀ هفتمِ کوچی می گفت: جز آنچه از پیغمبر بما رسیده است  شایستۀ عنوان علم نیست .

ابراهیم شاطبی فقیه سدۀ هشتم می گفت:

جز آنچه مربوط به شرعیات است مستلزم گمراهی است و عقاید دینی را سُست می کند .

امام محمد غزالی که دانش بر آمده از خرد را زیان بخش می دانست نوشت :

« شخص از خواندن و مطالعۀ آنها[نوشته های دانشمندان و فرزانگان) از دقت در قضایای ریاضی و روشنی برهان های آن به شگفت می افتد و بالتبع نسبت به فلاسفه عقیده و ارادتی پیدا می کند و می پندارد همۀ معلومات آنها در سایر مسائل به همین وضوح و دقت است، پس سُستی عقیدۀ دینی و حتی کفر آنها ممکن است در وی اثر کند و از پیروی عقاید شرعی سر باز زند… این زیان بزرگی است که از علوم ریاضی حاصل می شود و هر کس به شئامت آن دچار گردد لگام تقوا و دیانت از گردنش می افتد .

    جلال الدین سیوطی مفسّر قرآن و دانشمند نامی مصر می نویسد:

در آغازِ دانش اندوزی به منطق روی آوردم ولی خداوند کراهت آنرا بدلم انداخت و هنگامی که فتوای ابن صلاح در حُرمت منطق به گوشم رسید بکلی آنرا ترک کردم و در عوض به حدیث که اشرف علوم است روی آوردم. منطق، علم یهود و نصارا است .

دردا که امروزه بیشتر دانشگاه های بزرگ جهان   فرهنگ و هنر ایرانی را با بیشرمی تمام «فرهنگ و هنر اسلامی!» می نامند تا مردم جهان بدهکاری خود به ایرانیان را از یاد ببرند . کسی  نمی پرسد:

آن نگارۀ زیبا که میخانه ای را نشان می دهد که در آن زن نیمه برهنۀ زیبا پیکری ساغر اندازی  می کند…  کمی آنسوی تر، چنگ نوازی در کار نغمه پردازی است و بانوی زیبا پیکر دیگری در کارِ  دست افشاندن و شادی پراکندن… کدام یک از این نمودها برآمده از آیین بیابانی اسلام است؟

قالی زیبای ایرانی چه پیوندی با اسلام  دارد؟

چنگ و تار و سه تار و رباب و  نی و دیگر کارمایه های خُنیاگری چه پیوندی با آموزه های قرآن دارند؟

سفالینه های هنرمندانه و پر نقش و نگار ایرانی که برای می سازی و می نوشی ساخته و پرداخته شده اند، در کجای اسلام  جای دارند؟

فردوسی بزرگ،  با دلبستگی ژرفی که به ایران و فرهنگ ایران و زبان پارسی داشت، در بکارگیری واژگان پارسی و دوری گزیدن از واژگان بیگانه آنچنان توانمندی و پای ورزی از خود  نشان داد که امروزه او را «پدر فرهنگ ایران»، «زنده کنندۀ زبان پارسی» و «پادشاه زبان پارسی» می دانند.

یکی از گرامی ترین فروزه های این بزرگمردِ تاریخ اندیشه پای فشردن او بر خِرَدگرایی و فراخواندن فرزندان ایران زمین بسوی دانش و بینش و منش نیک است. در چنین راستایی است که وارون همه فرزانگان و سخن سرایان پسا اسلام که کار خود را با «بسمه تعالی» آغازیده اند، او شاهکار بی همتای خود با «خداوند جان و خرد» آغاز کرد:   

کنون ای خردمند، ارج  خرد     

بدین جایگه گفتن  اَندَر خُورَد

بگو  تا  چه داری  بیار  از خِرَد   

که گوش نیوشَندِه زو بر خورَد

خِرَد اَفسَرِ شهریاران بُوَد            

خِــــرَد زیــــــور نامــــــداران بود

خرد زندۀ جاودانی شناس   

خرد مایۀ زندگانی شناس

خرد رهنمای و خرد دلگشای   

خرد دست گیرد به هر دو سرای

از او شادمانی و  زویت غمی است  

ازویت فزونی و  زویت کمی است

چه گفت آن هنرمند مردِ خرد   

که دانا ز گفتار او برخُورَد

کسی کو خرد را ندارد ز پیش     

دلش گردد از کرده خویش ریش

هشیوار دیوانه خواند وُرا          

همان خویش بیگانه داند وُرا

از اویی به هر دو سرای ارجمند

گُسسته خِرَد پای دارد ببند

خرد چشم جان است چون بنگری 

تو بی چشم شادان جهان نسپَری

نُخُست آفرینش خرد را شناس

 نگهبان جان است و او را سه پاس

سه پاس تو چشم است و گوش و زبان

کزین سه رسد نیک و بد بی گمان

خرد را و جان را که یارد  ستُود   

وگر من ستایم که یارد  شنود

خرد را کنی بر دل  آموزگار

بکوشی که نَفریبدَت روزگار

زشمشیرِ دیوان خرد جوشَن است         

دل و جان دانا  بدو روشن است

گذشته سَخُن یاد دارد خِرد

به دانش روان  را همی  پَرورد

چو خواهی ستایش پَسِ مرگ تو

خِرَد باید ای نامور برگِ تو

چنین داد پاسخ که راه خِرَد       

زهر دانشی بی گمان بگذرد 

خرد خود یکی خلعت ایزدی است

ز اندیشه دور است و دور از بدی است

زبیشی  خرد جان بود سودمند  

ز کمیش  تیمار و دَرد و گزند

سَخُن خوب گوید چو دارد خرد 

چو  باشد  خرد  رَسته  گردد زبَد

نکوتر هنر مَرد را بِخرَدی است  

که کار جهان  و  رَه  ایزدی است

چو از سَر خِرد رفت واز چشم شَرم  

همان نام و ننگ وهمان سرد و گرم

دلی کز خرد  گردد آراسته

چو گنجی  بود پُر زَر  و خواسته

کسی کو خرد جوید و ایمنی

نتازد سوی  کیش  اهریمنی

اگر یار باشد روان با خِرد

به نیک و به بدروز بر نشمُرد

تو نشنیده یی داستان پلنگ       

بدان  ژرف دریا که زد با نهنگ 

که گر بر خرد چیره گردد هوا

نیابد ز چنگ هوا کس رها

هر آنکس که گردد ز راه خرد

سرانجام پیچد ز کردار بد

نگه کن که تا تاج با سرچه گفت 

که با مغزت ای سر خرد باد جفت

کسی را کَش از بُن نباشد خِرد

خردمندش از مردمان  نَشمُرد

بد و نیک بر ما همی بگذرد        

نباشد دُژَم هر که دارد خرد       

هر آنکس که دارد ز دانش خِرَد

سرِ مایه ی  کارها بنگرد

نمیرد کسی کو روان پَروَرد

به یزدان پناهد ز راه خرد

خرد گیر کارایش جان بُوَد

نگهدار گفتار و پیمان بُوَد

بباید خرد شاه را ناگزیر 

هم آموزش مرد بُرنا و پیر

بدی ها بصبر از مَهان بگذرد      

سرِ مرد باید که  دارد خرد

هر آن نامور کو ندارد خرد        

ز تخت بزرگی کجا برخورد

چو باید که دانش بیفزایدت

سَخُن یافتن را خرد بایدت

به رامش بود هر که  دارد خرد

سِپِهرَش همی در خِرَد پَروَرَد

به آزادی است از خرد هر کسی

چنان چون ننالد ز اختر بسی

خرد پرورد جان دانندگان          

خرد ره  نماید بخوانندگان

دل ای شاه مَگسَل ز راه خِرَد     

خِرَد نام و فرجام را پرورد

هر آن  بی خِرَد کو نیابد خِرَد

پشیمان شود هم ز گفتار خَود

دلِ مَردُم بی خِرَد بارزوی

بدین گونه آویزد ای نیکخوی

چو آتش که گوگرد یابد خورش

گرش در نیستان بود پرورش

تنومند کو را خرد یار نیست      

به گیتی  کس او را خریدار نیست

ﺑﻪ ﺳﻬﺮﻭﺭﺩﯼ ﻫﺎ ﻭ ﻋﯿﻦ ﺍﻟﻘﻀﺎﺕ ﻫﺎﯼ ﺩﯾﺎﺭﻡ

ﭼﻪ ﻣﯽ ﻓﻬﻤﻨﺪ ﺁﺧﺮ ﺍﯾﻦ ﻓﻘﯿﻬﺎﻥِ ﺣﻠﺐ ﺍﺯ ﻋﺸﻖ؟
ﺍﺯ ﺍﯾﻦ ﺳﯽ ﭘﺎﺭﻩ ﯼِ ﺍﻧﺪﻭﻩ ، ﺍﯾﻦ ﺩﺭﺩِ ﻃﻠﺐ ، ﺍﺯ ﻋﺸﻖ !
ﺻﻼﺡ ﺍﻟﺪﯾﻦِ ﺯﺭﮐﻮﺑﯽ ، ﺻﻼﺡ ﺍﻟﺪﯾﻦِ ﺍﯾﻮﺑﯽ
ﯾﮑﯽ ﺷﻤﺸﯿﺮ ﻭ ﻓﺘﻮﺍ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺁﻥ ﯾﮏ  ﻃﺮﺏ ، ﺍﺯ ﻋﺸﻖ !
ﮔﺮﺳﻨﻪ ﺩﺭ ﺣﺼﺎﺭِ ﺗﻠﺦِ ﺯﻧﺪﺍﻥ ، ﺯﻧﺪﻩ ﺩﺭ ﮔﻮﺭﻡ
ﭼﻪ ﺧﻮﺍﻫﯽ ﮐﺮﺩ ﺑﺎ ﺍﺻﺤﺎﺏِ ﺧﻮﺩ ، ﯾﺎﻟﻠﻌﺠﺐ ﺍﺯ ﻋﺸﻖ !
ﮐﻪ ﻣﻦ ﻋﯿﺴﯽ ﺍﺑﻦِ ﺧﻮﯾﺸﻢ ، ﺑﺮ ﺑﻠﻨﺪِ ﺟﻠﺠﺘﺎ ﺗﻨﻬﺎ …
ﻭ ﻫﺮ ﮐﺲ ﻣﯽ ﺗﺮﺍﺷﺪ ﺍﺯ ﺗﻨﻢ ، ﺍﺻﻞ ﻭ ﻧﺴﺐ – ﺍﺯ ﻋﺸﻖ –
ﺳﻼﻡ ﺍﯼ ﻋﻄﺮِ ﮐﻮﻟﯽ ! ﺍﯼ ﺟﻮﺍﻧﻤﺮﮔﯽ ! ﺩﻟﻢ ﺗﻨﮓ ﺍﺳﺖ
ﻣﺮﺍ ﺑﺎ ﺧﻮﺩ ﺑﺒﺮ ! ﻣﻦ ﺧﺴﺘﻪ ﺍﻡ ﺍﺯ ﺭﻭﺯ ﻭ ﺷﺐ ،… ﺍﺯ ﻋﺸﻖ ….

روز شنبه، ۲۱اسفند ۱۴۰۰ همزمان با برگزاری دادگاه رسیدگی به اتهامات عزیز قاسم‌زاده، معلم و هنرمند گیلانی در دادگاه شهرستان رودسر،گروهی از معلّمان استان گیلان به منظور حمایت و همراهی با وی  در مقابل دادگاه تجمّع کردند که بلافاصله با مداخلۀ نیروهای سرکوبگر به خشونت کشیده شد.در این ماجرا،پدر و مادر قاسم زاده مورد توهین نیروهای امنیتی قرارگرفتند و گوشی و تلفن برادر عزیز قاسم‌زاده نیز ضبط گردید.

معلمان بندر انزلی، که قصد شرکت در تجمع حمایتی از معلم زندانی قاسم‌زاده  را داشتند، به هنگام  پیاده شدن از مینی بوس با توهین و فحاشی نیروهای یگان ویژه (که سر و صورت خود را پوشانده بودند) روبه‌رو شدند و وحشیانه مورد ضرب و شتم قرار گرفتند به‌طوری که دو نفر از معلمان زن با توجه به آسیب دیدگی راهی بیمارستان شده و وضعیت خوبی ندارند.

گزارش های رسیده حاکی است که نیروهای امنیتی و لباس شخصی ها  محمود بهشتی لنگرودی، محمود صدیقی‌پور، حسن نظریان و مسعود فرهیخته را به همراه چند نفر دیگر دستگیر نموده و به مکان نامعلومی منتقل کرده‌اند.

در همین باره:

بازداشتِ عزیزِ قاسم‌زاده؛هنرمند سرشناس و سخنگوی کانون معلّمان گیلان

پاسخ  به کوروش احمدی

در شماره‌‌ 14 اسفند «شرق» به مناسبت سالروز درگذشت شادروان دکتر محمد مصدق مقاله‌ای از آقای کوروش احمدی، طبیعتا در منقبت آن شادروان انتشار یافت. مصدق رهبر آن جنبش ملی بود. بزرگداشت او طبیعی است؛ اما اگر شدت علاقه مریدانه موجب انحراف از واقعیات شود، نتیجه معکوس شده و چنین تلقی می‌شود که گویی برای تمجید از آن شادروان ناچار به گزافه‌گویی شده‌اند

در پاسخ دوست ارجمند و دانشمندمان جناب کوروش احمدی که نه‌تنها معمولا در همه موارد از استدلال قوی برخوردار است، ظاهرا در مغالطه برای غبارروبی از چهره رهبر محبوب نهضت «ملی‌کردن نفت» هم با وفاداری و صمیمیت توانمند است و با قلمی ارزنده بابی تازه زیر عنوان «مصدق در پی چه بود؟» گشوده و تحلیلی در کشف آنچه مصدق در پی آن بود، بر پایه «نیت‌خوانی» مرقوم فرموده‌اند. ایشان عنوان «رهبری نهضت ملی‌کردن نفت» را وجه اصلی زندگی سیاسی او نمی‌داند و معتقدند «این موضوع هدف و اولویت اصلی او نبود»، بلکه «عمدتا ابزاری برای پیشبرد اهداف اصلی او بود» و سپس به شرح تاریخی در اهمیت نهضت مشروطه و محدودکردن قدرت سلطنت می‌پردازند و با اشاره به از‌هم‌پاشیدگی کشور بعد از مشروطیت، مسائل تجدد آمرانه و دیکتاتوری رضاشاهی وارد عرصه بعد از شهریور 1320 و آغاز مبارزه جدید مصدق در مجلس می‌شوند و در تفاوت اصلاح‌طلبان آمرانه که «به قانون‌مداری و سازمان‌دهی اداری و قضائی [و باید بیفزایم از همه مهم‌تر نهاد‌های آموزشی، بهداشتی، علمی، فرهنگی و هنری همراه با توسعه صنعتی] اولویت قائل بودند» و «اقلیتی از کسانی مانند مصدق که برای آزادی و دموکراسی و حاکمیت اراده مردم اهمیت قائل بودند…» می‌پردازند.
جناب احمدی عزیز، شما که استاد هستید، چرا زمان (قرن 19) و مکان (ایران آن روز غرق در فقر، فلاکت، تجزیه و ناامنی) و ملت (95 درصد بی‌سواد منجمد در افکار و شیوه‌‌های قرون 10 و 11 میلادی عهد سلجوقی، بلکه مغول و 95 درصد محدود در پیله‌‌های روستایی و رعیتی و البته پنج درصد با آگاهی در قرن 19 و 2۰ جهانی) را با زمان (قرن 20 و 21) و مکان (سوئد و ژاپن مرفه و امن و ایمن) و ملت (با‌‌ سواد و فرهنگ و علم و هنر و صنعت و بهداشت) جابه‌جا می‌فرمایید. البته شما و دیگران و من حق داریم برداشت‌ها و تعبیر‌های خودمان را از تاریخ داشته باشیم (فرانسه و ناپلئون و روسیه و استالین پس از انقلاب). ترجیح می‌دهم فقط به نکته محوری شما در استناد به سخنرانی مصدق در مخالفت با انقراض قاجاریه با تحلیل خودم اشاره کنم:

1-دفاع مخالفان در حفظ مشروطیت در قالب کاهش قدرت شاه و جلوگیری از استبداد، البته شعار‌های درستی است؛ اما چرا بهانه‌جویی برای دفاع از منافع اکثریت ذی‌نفعان اشرافی و بستگان قاجاری گروه اشرافی اقلیتِ مخالف تلقی نشود که پس از رضاشاه هم به دلیل لیاقت‌‌های‌شان به خدماتی گمارده شدند؟ مگر سخنان مصدق غیر از مطالبی است که پیش از پیوستن ایشان به موج پس از پیروزی مشروطه از سوی بانیان مشروطه در قانون اساسی و متمم قانون اساسی عینا ذکر شده بود؟

2-آیا مرحوم مصدق از کودکی منتفع از رانت قاجاری نبود؟ آیا کوچک‌ترین مشارکتی در جنبش مشروطیت ایران داشت؟ آیا بر اثر مشروطه و از‌دست‌رفتن رانت مستوفی‌گری خراسان به تهران نیامد؟ و بر سر سفره مشروطه در 25‌سالگی خود را نماینده اشراف اصفهان نکرد؟ آیا با بروز استبداد صغیر به محمد‌علی‌ شاه نپیوست و به عضویت مجلس کوچک انتصابی دارالشورای کبرای دولتی ایران درنیامد؟ آیا بهانه اینکه فقط در یک جلسه شرکت کرد، قابل قبول است؟ مگر کلا چند جلسه تشکیل شد؟ مگر در زمان افول محمد‌علی‌ شاه برای ادامه تحصیل نرفت (که البته به اراده و همت قابل ستایش نیاز داشت)؟ مگر در بازگشت مشاغل و منافع از پیش برای‌ ایشان رزرو نبود؟ مگر دلیل مخالفت با نخست‌وزیری سید‌ضیا (مردک جُلُمبُر یک‌لاقبا) دفاع از احساس حق حاکمیت اشرافی نبود؟ اگر سید‌ضیا با چند انگلیسی در تماس بوده، مگر ایشان در والی‌گری فارس با فرماند‌هان انگلیسی ارتش جنوب در تماس نبود؟ (به‌هیچ‌وجه قصد اتهام‌زنی نیست، بلکه توجیه الزامات است). اگر تمکین‌نکردن از فرمان نخست‌وزیر سیدضیا به دلیل کودتاگری و برخلاف قانون اساسی بود، مگر خودشان وقتی به یاری رضاخان سردار‌سپه کودتاچی، سید‌ضیا را بر‌انداختند و قوام عموزاده را از زندان در غیاب مجلس به فرمان ملوکانه نخست‌وزیر کردند، وزیر مالیه همان کابینه نشدند؟ مگر مقدمات افتتاح مجلس چهارم که انتخابات آن توسط وثوق‌الدوله انجام شده بود، از سوی همان سید‌ضیا و رضاخان فراهم نشد که در ماه اول دولت قوام افتتاح شد؟ مگر در 15 سال مشروطه بیش از چهار سال و چند ماه مجلسی در کار بود؟ مگر در دوران 57 سال بعد تا پایان عمر نظام، جز مدتی در پایان کار مرحوم مصدق فترتی در تداوم مجلس پیش آمد؟ آه بله، دموکراسی، انتخابات‌های مهندسی‌شده! انتخابات ناتمامِ مجلسِ ناتمام هفدهم را که خودشان انجام دادند. همه خائنان داشتند انتخاب می‌شدند و جلوی آن را گرفتند؟ بعد دیدند خودشان از مجالسِ آن‌طوری بهتر می‌فهمند، اختیارات قانون‌گذاری را به خودشان اختصاص دادند و مجلس سنا را باطل و مجلس شورا را تعطیل کردند؟
 3-مگر بعد از سلطنت رضاشاه در مجلس ششم حضور نداشتند؟ مگر با خط آهن سراسری مخالفت نکردند و بعدها نیز خط شرقی-غربی را توصیه نکردند؟ مگر همه سخنان غیرحرفه‌ای ایشان هم باید معتبر باشد؟
4. دموکراسی، همان‌طور که اشاره کردید، نیاز به قانون داشت، نیاز به پیکره بوروکراتیک و نرم‌افزار محتوایی آن داشت، نیاز به مدرسه و نیز نظام آموزشی سراسری از ابتدایی تا دانشگاهی و تضمین‌کننده هویت و وحدت ملی داشت، نیاز به دانشسرا‌های تربیت معلم برای برآوردن نیاز سواد جامعه کلا بی‌سواد برای تسریع در نیل به توسعه فرهنگی و آزادی داشت، نیاز به پذیرفتن نیمه سرکوفته و بی‌حق و بی‌حرمت زنان در جامعه و نیاز به پدیداری جامعه مدنی در آن بستر فرهنگی داشت، نیاز به پول و دریافت مالیات و مالیه و خزانه داشت، نیاز به برداشتن وظیفه دفاع ملی از عشایر غیور و مطالبات بعدی آنان و سپردن آن به‌عنوان خدمت وظیفه به عموم داشت. در سخنرانی مرحوم مصدق برگرفته از قانون اساسی پیش‌نوشته به چگونگی رفع این نیاز‌ها در جامعه عشایری، ناامن و از‌هم‌گسیخته اشاره شده بود؟ چرا از جمهوریت دفاع نکردند؟

4-راستی نقش اپوزیسیونی مرحوم مصدق پس از مجلس ششم و خصوصا در فاصله آذر 1314 تا تیر 1319 و برکناری دامادشان از نخست‌وزیری و زندانی‌شدن‌شان و دلیل یا بهانه این دستگیری چه بود؟ با اینکه نقش رهبری تجدد ارشادی از سوی تیم حرفه‌ای مشتاق و آگاه، تدریجا بر اثر فساد در بقای در قدرت به دیکتاتوری و سپس به خودکامگی انجامید، نقش ایشان در آن زمان چه بود؟

5-شاید به دلیل سِنی بهتر از شما آن حال‌و‌هوا و محبوبیت عمومی مصدق را به یاد دارم. 9 اسفند و شمایل شعبان‌بی‌مخ را در همان روز با چماق در دست و زورخانه‌ای‌‌هایش با چشمان خود دیده‌ام؛ بااین‌حال، تلاش شما برای تئوریزه‌کردن به صورت یک ایدئولوژی و جا‌انداختن آن به چیزی به نام راه مصدق را ناشی از نوعی وفاداری به پندار‌های جوانی و میراث‌‌های خانوادگی طبقه فرهنگی جامعه آن روز ایران می‌دانم و درک می‌کنم. می‌دانم که مصدق پیش از شهریور 1320 یکی دیگر از رجال قاجاری بود، پرورده در دامان مادری منزه و شاهزاده‌خانمی خیرخواه که در صفات حمیده ایشان بسیار مؤثر بوده است؛ اما کشف این ادبیات ایدئولوژیک آزادی‌خوا‌هانه به صورت مرام‌نامه و آرمان سیاسی مرحوم مصدق هیچ انعکاس کلاسیک و اعلام علنی برای کسب رأی و حضور در مجلس نداشته است! مشارکت در حد رهبری در امر ملی‌کردن نفت به خودی خود ارزش کافی برای بزرگداشت ایشان دارد. بیش از آن، دامن‌زدن به غرب‌ستیزی و انزوای زیان‌بخش ایران است.
 6-به نظر بنده، گذشته از آن مصدق تحت تأثیر دو عامل شخصی و خانوادگی نیز بود: نخست دشمنی با بریتانیا که از دیدی ملی آن را عامل تضعیف قاجاریه می‌دانست، چه در مسئله هرات، چه در مسئله مشروطیت که آن را تحت تأثیر پناه‌دادن در سفارت انگلیس می‌دانست و چه تغییر سلطنت از قاجاریه به پهلوی که آن را توطئه دیگر انگلیس می‌دانست، بدون اینکه هرگز با توجه به نتایج این جابه‌جایی سلطنت تحلیلی ارائه دهد که این کار برای انگلیس چه سودی در‌ بر داشت؟ آیا منظور انگلیس پدید‌آوردن حکومتی مستقر و منسجم در ایران بود که بتواند در مقابل آزمندی و توسعه‌طلبی روسیه و شوروی یا کمونیسم مقاومت کند؟ البته از دیدگاه کمونیستی و خصومت متقابل حزب توده و پهلوی چنین هم بود. و دوم خصومت مصدق نسبت به شخص رضاشاه بود که قاجاریه را بر‌انداخت و از کف جامعه جای بزرگان را گرفت!

7-اما برگردیم به اینکه ملی‌کردن نفت برای مصدق «ابزاری بود برای رسیدن به آرمان‌‌های دموکراتیک مشروطه». آیا منظور مصدق خدعه برای کسب قدرت در پوشش پوپولیسم و احساسات برانگیخته مردم در امر ملی‌کردن نفت بود؟ یا این ادعا برای طفره‌رفتن از پاسخ به انتقادات از عملکرد آن شادروان در به نتیجه نرساندن بهره‌برداری از ملی‌کردن نفت و ایرادات در تبدیل ملی‌کردن قانونی، به مصادره غیرقانونی، منجر به ممنوعیت صدور نفت و ناسازگاری موضوع دریافت اختیارات قانون‌گذاری و ابطال مجلسین با همان اصول مشروطه مشروطیت و سرانجام انتقام از پهلوی و سرنگونی آثار آن بوده است؟

8-در پایان به فرمایش صریح دکتر مصدق در پیام مورخ 17 فروردین 1332 مندرج در روزنامه اطلاعات صفحه یک و چهار اشاره می‌کنم که ایشان مأموریت خود را محدود به حل‌وفصل مسئله نفت می‌داند:
پیام دکتر محمد مصدق به ملت ایران:

هم‌وطنان عزیز، اگر این‌جانب تصدی نخست‌وزیری را با کبر سن و ضعف مزاج به عهده گرفتم، برای این بود که قانون ملی‌شدن صنعت نفت را سرانجام دهم و همان‌طور که بار‌ها متذکر شده‌ام، صلاح ندیدم با وجود جنگ در جبهه خارجی دست به اصلاحات داخلی که موجب تشنجات بزرگی است بزنم و جنگ در دو جبهه را بر ملت ایران تحمیل نمایم… برای آنکه مبادا ترتیبی پیش آید که کشور ما جمهوری شود، بدین جهت برای اینکه خاطر شا‌هانه نگران نباشد در چهارم خرداد 1330 شرحی بدین مضمون عرض نموده فرستادم «پیشگاه اعلی‌حضرت همایون شاهنشاهی، چون مدت خدمت چاکر به محض خاتمه کار نفت به سر خواهد رسید، برای ریاست شهربانی کل کشور هیچ نظری نمی‌تواند به عرض برساند و تعیین آن فقط منوط به اراده ملوکانه است».
آیا قصد ریا داشته‌اند؟ در واقع قانون ملی‌کردن نفت پیش از نخست‌وزیر به رهبری ایشان و پس از رفع ناگوار دو مانع (قتل وزیر و قتل رزم‌آرا) به تصویب رسید و مأموریت ایشان فقط توافق با مدعی و اجرای آن بود که عملا منجر به مصادره و تعطیلی صنعت نفت شد.

9-آیا در برابر نص بیانات دکتر مصدق در سال 1332 اجتهاد به تئوریزه‌کردن اصلاحاتی که در صلاحیت فنی ایشان هم نبود و در برنامه ارائه‌‌شده و اخذ رأی هم وجود نداشت، درست است؟ ایشان رهبر ملی‌کردن نفت بود که با وجود شکست در به سرانجام رساندن در دوران خودشان، ملت ما و نسل ما از آن منتفع شد و باید سپاسگزار باشیم. مدت خدمات پیمانکار نیز به جای 25 سال در 20 سال پایان یافت و همه خدمات فنی و مالکیت بر تأسیسات در مقابل پرداخت دو‌ونیم میلیون پوند غرامت در اقساط 10‌ساله از آغاز سال 1337 تا 1347 به رایگان در اختیار ایرانیان قرار گرفت.

روزنامه شرق/ پنجشنبه 119 اسفند 1400/  از صفحه اول

بخشی از کتاب در دست ‌انتشارِ اسناد محرمانۀ حزب تودۀ ایران

شاید نسل امروز تعجب کنند اگر بشنوند در جریان کارزارهای انتخابات اولین دورۀ ریاست‌جمهوری، که حزب جمهوری اسلامی و جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم حامی حسن حبیبی بودند² و جامعۀ روحانیت مبارز تهران از ابوالحسن بنی‌صدر حمایت می‌کرد، حزب تودۀ ایران حامی حسن حبیبی بود. این پرسش که حزب تودۀ ایران در هواداری از آنچه خط امام می‌نامید، چه‌قدر صادق بود، با گذشت نزدیک به چهار دهه، هنوز محل بحث است. با توجه به انتشار اسناد محرمانۀ درخواست اسلحه توسط دبیراول این حزب از مقامات شوروی که مرکز ویلسون آن‌ها را ترجمه و در فضای مجازی منتشر کرده، نظری اجمالی به آن  اسناد می‌اندازیم.

موضوع انبارهای مخفی سلاح حزب تودۀ ایران یکی از دلایلی است که در ردّ صداقت این حزب آورده شده است. واقعیت این است که بیشتر اعضا و حتی رهبران حزب تودۀ ایران از این موضوع بی‌خبر بودند، زیرا تصمیم‌گیری دراین مورد به توسط یک نفر، یعنی دبیراول حزب، نورالدین کیانوری، انجام شده بود. به گفتۀ چارلی، خبرچین اشتازی، (سازمان اطلاعات آلمان شرقی سابق)، که پیش از این در نوشته‌ای در شمارۀ 113 نگاه‌نو، هویّت واقعی او، یعنی محمد پورهرمزان، عضو کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران، مشخص شده بود، «رفیق کیانوری فردی فعال و پرکار است، اما نتیجۀ کارش برای کسی محسوس نیست. او فردی تک‌رو است و در خفا کار می‌کند و بهایی به کار دسته‌جمعی نمی‌دهد. رفقا البته پرکاری رفیق کیانوری را می‌ستایند، اما او عاری از هر نوع صمیمیت انسانی است و هیچ رابطۀ نزدیکی با رفقای دیگر ندارد.»3

کیانوری، که علاقۀ غریبی به سلاح داشت و به همین دلیل در رأس سازمان نارنجک‌سازی حزب قرار گرفته بود که پس از سی‌ام تیر 1331 ایجاد شد و تا فروردین 1333 بیست‌هزار نارنجک آماده کرد،4 درصورت لزوم از شلیک هم ابایی نداشت و از میان هزاران عضو حزب و صدها افسر توده‌ای که اغلب اسلحۀ سازمانی هم داشتند، همراه با خسرو روزبه، یکی از تنها دو نفری بود که هنگام رو‌به‌رو شدن با خطر دست به اسلحه بردند. به روایت خود او، در رویارویی با شخصی که در سال 1333 قصد بازداشتش را داشت، «تا این را گفت من اسلحه کمری را، که همیشه در جیب داشتم و آماده شلیک بود، بیرون کشیدم و به صورتش شلیک کردم. او افتاد و خون زیادی ریخت و من پشت سر هم شلیک کردم.»5  

به روایت علی خدایی، از سرشاخه‌های سازمان نوید، که خاطراتش را با عنوان یادمانده‌ها در فضای مجازی شرح داده است:

 کیانوری یک هفت‌تیر کوچک و کف‌دستی داشت که نمی‌دانم چه کسی به او داده بود، اما داشتن آن را به آیت‌الله قدوسی، دادستان کل انقلاب، اطلاع داده و او هم موافقت کرده بود. پس از سرقت اسلحه از خانۀ او، کیانوری بلافاصله مسئله را به آیت‌الله قدوسی اطلاع داده بود و او هم توصیه کرده بود خانه را عوض کنند، که همین‌طور هم کردند. کیانوری اصرار داشت که همان سلاح را از طریق دادستانی انقلاب پس بگیرد، اما یک سلاح کوچک مانند همان سلاحی که دزدیده شده بود از طرف دادستانی انقلاب در اختیار کیانوری گذاشته شد. کیانوری اصرار داشت که جواز حمل آن را از دادستانی بگیرد، اما آیت‌الله قدوسی زیر بار این اجازه نرفت، اما تعهد کرد هر جا که حمل این سلاح با مشکلی برخورد کرد شماره تلفن ویژۀ او را به سئوال‌کنندگان بدهد تا آن‌ها تماس بگیرند و از دهان دادستان کل انقلاب بشوند که کیانوری اجازۀ حمل سلاح را دارد. من این سلاح دوم را دیدم. دسته‌ای سفید و از عاج فیل داشت و کیانوری در فاصلۀ خانه تا دفتر حزب یا فاصلۀ دفتر حزب تا رسیدن به ما یا آمدن به زیرزمین یوسف‌آباد آن را لای یک دستمال درجیبش حمل می‌کرد. اگر کسانی در این دوران، یعنی در فاصلۀ دو سال 58 و 59 کیانوری را تنها در خیابان دیده باشند، به یاد دارند که اغلب دست راستش در جیب بارانی، یا کت و کاپشن نازک پاییزی و جیب شلوارش بود. حتی گه‌گاه که عصا داشت، عصا را در دست چپ می‌گرفت که دست راستش آزاد باشد و در جیب.

هفت‌تیری که خدایی می‌گوید نمی‌داند چه کسی آن را به کیانوری داده بوده، قاعدتاً همانی است که مهدی پرتوی می‌گوید: «یک بار مأمور شوروی چند قبضه کلت را که حزب از عوامل شوروی خواسته بود، به وی تحویل داده است و بعدها یکی از این کلت‌ها را در جیب کیانوری دیده است.»6 البته به زحمت انداختن رفقای شوروی برای هشت قبضه هفت‌تیر ناقابل به این دلیل نبود که حزب بی‌سلاح بود، علت این بود که «سلاح‌های کلت مورد استفاده در ایران اغلب امریکایی، بزرگ و غیرقابل‌حمل بود»7، وگرنه اعضا و هواداران سازمان نوید هرچه توانسته بودند سلاح گردآوری و پنهان کرده بودند. شمار این سلاح‌ها، به روایت پرتوی، «قریب به 300 قبضه اسلحه از انواع مختلف و مقادیر زیادی مهمات از قبیل نارنجک و…»8 بود. شمار نارنجک‌ها، به نوشتۀ کیانوری، که از پرتوی نقل‌قول کرده، حدود هزار عدد بوده.9 انواع مختلف اسلحه‌ای هم که پرتوی به آن اشاره کرده، به گفتۀ سیدمحمد معزّز، از مسئولان سازمان مخفی حزب، شامل «ژ-3، کلت، نارنجک، تیربار، آر.پی.جی. و نیز مهمات می‌شد»¹⁰ و به گفتۀ علی خدایی در یادمانده‌هایش، تا حدّ خمپاره‌انداز بود.

در کتاب حزب توده از شکل گیری تا فروپاشی آمده که «از اوایل سال 1359، به دستور کیانوری، سلاح‌های موجود در دست اعضای مخفی و بعضاً کادرهای حزبی گردآوری و در خانه‌های امن پنهان شد»،1¹ اما خدایی چنین به یاد می‌آورد که «در همان جلسات اولیه‌ای که همراه با رحمان هاتفی و مهدی پرتوی با کیانوری داشتیم، گزارش دادیم که مقداری سلاح در جریان قیام مسلحانه به‌دست آورده‌ و جاسازی کرده‌ایم تا رهبری حزب وقتی به ایران بازگشت تکلیف آن را روشن کند. کیانوری گفت فعلاً به آنها دست نزنید تا به‌موقع یک فکری برای آن بکنیم.» البته، بنا به روایت کیانوری، این گفت‌وگو میان او و خدایی دست‌کم دو سال پس از جلسات اولیه‌اش در ایران با خدایی بوده،1² درهرحال این سلاح‌ها، برخلاف درخواست دولت از مردم برای تحویل سلاح، هم‌چنان در جاسازی‌ها ماند و گرچه کیانوری قسم می‌خورد که به پرتوی گفته «این سلاح‌ها بالاخره وبال گردن ما خواهد شد و خوب است که آن را تحویل دهیم»¹³ کسانی که با روحیۀ خاص او آشنا هستند بعید است باور کنند چنین کار مهمی را از پرتوی خواسته و به‌سادگی امتناع او را نادیده گرفته باشد، ضمن این‌که اسناد محرمانۀ موضوع این مقاله نیز مؤید این ادعا نیستند و بعید است او، چند ماه پیش از این گفت‌وگوی ادعایی، مجدداً از حزب کمونیست شوروی درخواست سلاح کرده و آن وقت به پرتوی گفته باشد «این سلاح‌ها وبال گردن ما خواهد شد و آن‌ها را توی خاکروبه بریزید.»1⁴ ازاین‌گذشته، انبار کردن سلاح، ظاهراً حتی به سازمان مخفی حزب هم محدود نمی‌شد و بنا بر اظهارات کیانوری در دادگاه، او «در داخل زندان متوجه شده است که سازمان جوانان حزب توده نیز تعدادی سلاح را مطابق دستور عمومی درون‌تشکیلاتی جمع‌آوری کرده بود که او از آن‌ها اطلاع نداشته است.»¹⁵ هرچند البته به روایت خدایی، کیانوری از این سلاح‌ها هم اطلاع داشته.

به گفتۀ کیانوری، علت پنهان کردن این سلاح‌ها، که او آن را «یکی از کارهای غلط و اشتباهات بزرگ خود» می‌داند که «تصمیم شخص من بود و واقعاً افراد دیگر رهبری از آن کوچکترین اطلاعی نداشتند «…» این بود که من پیدایش یک شرایط اضطراری، مانند حرکت کودتایی از سوی نیروهای راست را محتمل می‌دانستم و تصور می‌کردم که شاید این سلاح‌ها به درد بخورد.»¹⁶ در واقع، توجیه اصلی او دربارۀ این سلاح‌ها شمار کم آن‌هاست و می‌گوید با هزار نارنجک چه کاری می‌شد کرد؟¹⁷ اما در اسناد پایان مقاله خواهیم دید که او به این تعداد قانع نبود و ازجمله خواهان دریافت هزاران نارنجک از مقامات شوروی سابق بود. اصولاً کیانوری بیش و پیش از آن‌که، چون یک مارکسیست معتقد، در پی سازماندهی و آگاه‌سازی طبقۀ کارگر باشد، دل‌بستۀ اقدامات نظامی بود. علی خدایی به یاد می‌آورد بار نخست که به برلین شرقی رفت و کیانوری را دید، او فوراً پرسید: چه خبر؟ و خدایی که شنیده بود یکی از خلبان‌های نیروی هوایی چریک شده و در یک خانۀ تیمی محاصره و کشته شده، این را به عنوان اولین خبر به کیانوری گفته و او یک‌باره و با عصبانیت پرخاش را شروع کرده که: چرا این‌طوری می‌کنید؟ چرا نمی‌فهمید چه‌کار باید کرد، به‌جای رفتن به خانۀ تیمی و چریک شدن می‌ماند تا در یک موقعیت بلند شود و دوتا بمب بیندازد روی قصر شاه.

البته، چنان‌که خدایی روایت کرده، کیانوری تنها در هنگام خشم حرف دلش را می‌زد و در دیگر موارد بسیار خوددار و رازنگهدار بود. ازجمله، هنگامی که خدایی در سال 1357 در خانۀ کیانوری در برلین شرقی روی ضرورت اعلام قیام مسلحانه پافشاری کرد، به روایت او، کیانوری پرسید: شماها می‌خواهید قیام کنید یا مردم؟ گفتم: مردم! پرسید: مردم از کجا اسلحه پیدا کنند که با ارتش تادندان‌مسلح شاه بجنگند؟ من با ساده‌لوحی تمام گفتم: از مرزهای اتحاد شوروی باید اسلحه برسد! کیانوری گفت: گیرم که ما چند کامیون اسلحه هم توانستیم از مرز رد کنیم به داخل ایران، کجا کفاف دهد این باده‌ها به مستی شاه و ارتش شاه؟ من خلع‌سلاح شده بودم و کیانوری خودش ادامه داد: اگر وقت قیام برسد، هیچ احتیاجی نیست از مرز شوروی اسلحه به ایران رسانده شود. آن‌همه اسلحۀ ارتش شاه که در پادگان‌هاست می‌افتد دست مردم.

اگر درخواست خدایی ساده‌لوحانه بود، کیانوری هم آن اندازه ساده‌لوح بود که عین همین درخواست را از رهبران اتحاد شوروی سابق بکند. چنان‌که خود در خاطراتش نوشته: «من در این مدت دوبار به خارج کشور رفتم. بار اول برای روبه‌راه کردن وضع زندگی و خانه‌ام بود. در این سفر دو روز هم به مسکو رفتم و با دبیرخانة حزب کمونیست اتحاد شوروی تماس گرفتم. در این تماس، رفقا پاناماریوف، پروفسور اولیانفسکی، و سیموننکو شرکت داشتند. گفت‌وگوی ما دربارة اوضاع کشور و پیشرفت‌های کار حزب بود. دوستان شوروی در مجموع کار ما را مورد تأیید قرار دادند.»¹⁸

بر اساسِ نامۀ 10 امرداد 1358 کیانوری به کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی، اوضاع کشور، از دید او، «بسیار متشنّج» بود و احتمال «درگیری مسلحانه بین هواداران مترقی اصلاحات انقلابی و ضدانقلاب راست افراطی» وجود داشت. «تعداد کمی سلاح» که حزب به آن‌ها  «دست پیدا کرده» بود کافی نبود و «ایجاد ذخایر قابلِ‌توجه تسلیحات» ضرورت داشت. البته «خرید تسلیحات در ایران امکان‌پذیر، اما بسیار پرهزینه» بود و بد نبود اگر حزب برادر از آن همه سلاحی که در زرّادخانه‌های عظیمش داشت چند هزارتایی هم به همتای ایرانی‌اش می‌داد.

درگیری با «ضدانقلاب راست افراطی»، یا آنچه بعدها کیانوری در خاطراتش آن را «پیدایش یک شرایط اضطراری مانند حرکت کودتایی از سوی نیروهای راست» نامید، واژۀ کلی و مبهمی بود که می‌توانست از درگیری حزب با هواداران نظام پیشین تا بخشی از حاکمیت را که، از دید حزب، بخش راست آن بود شامل شود. به‌عبارت‌دیگر، هر نیروی سیاسی‌ مخالف با حزب تودۀ ایران که با این حزب درگیر می‌شد، خودبه‌خود مصداق این واژه بود. در واقع، اگر اتحاد شوروی با درخواست کیانوری برای تأمین سلاح موافقت کرده بود و او همراه با بخش نخست رهبران حزب ناگهان بازداشت نمی‌شد، تحت شرایطی امکان داشت همین حمله به حزب را «پیدایش یک شرایط اضطراری، مانند حرکت کودتایی از سوی نیروهای راست» بنامد و دستور مسلح شدن اعضای حزب و آغاز جنگ داخلی را بدهد.

شیوۀ درخواست و تصمیم‌گیری رهبران حزب کمونیست اتحاد شوروی دربارۀ آن هم جالب توجه و آموزنده است. نکتۀ جالب در سوی شورویایی، عبارت‌های «ساخت سازندگان غیرشوروی» و «برای دفاع از خود» است که با دست‌ به نامۀ تایپی افزوده شده و ظاهراً این کار را هم وادیم زاگلادین، معاون ادارۀ بین‌الملل کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی، انجام داده است. ولی نکات جالب در سوی ایرانی بیش از این‌هاست. درخواست ظاهراً از سوی کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران است، اما، درعمل، این درخواستِ شخص دبیر اول و بدون اطلاع هیئت دبیران حزب است، چه رسد به هیئت سیاسی یا حتی کمیتۀ مرکزی. نکتۀ جالب توجه دیگر این که، به نوشتۀ کیانوری، «خرید تسلیحات در ایران امکان‌پذیر، اما بسیار پرهزینه است»؛ یعنی اگر بهای سلاح در ایران گران نبود و منابع مالی کافی برای این کار وجود داشت، چه‌بسا دبیراول حزبی که قانونی بود و خود را پیگیرترین نیروی سیاسی مدافع حاکمیت می‌دانست وارد معامله با قاچاقچیان اسلحه هم می‌شد.

جالب‌تر از همه این‌که او، «هیچ پیشنهاد مشخصی دربارۀ چگونگی تحویل این تعداد سلاح به ایران نکرد و این مسئله را به نظر طرف شوروی واگذاشت. به عقیدۀ وی، می‌توان تحویل تسلیحات از طریق دریای خزر، هوایی، یا زمینی در مرز افغانستان و ایران را در نظر گرفت. رفیق کیانوری خاطرنشان کرد که، در آن زمان. هنوز شرایط لازم را برای دریافت امن و توزیع مطمئن تسلیحات فراهم نکرده و در پی یافتن راه‌های انجام این امور است.» خلاصه این‌که درخواست‌کننده شمار سلاح‌های درخواستی را مشخص نکرده و آن را به همت عالی و کَرَم برادر بزرگ‌تر واگذاشته و دربارۀ چگونگی تحویل سلاح‌ها هم نظری ندارد و آن را هم به نظر طرف شوروی واگذار می‌کند که خودش راهش را پیدا کند و تازه آخر سر هم معلوم می‌شود که چاه نکنده قصد بردن منار کرده و «هنوز شرایط لازم را برای دریافت امن و توزیع مطمئن تسلیحات فراهم نکرده و در پی یافتن راه‌های انجام این امور است.» درخواست جنگ‌افزار رایگان از سوی کسی که حتی هزینۀ سفرش به مسکو را هم از آن‌ها می‌گرفت طبعاً برای شورویایی‌ها چندان غیرعادی نبود، اما این‌که درخواست‌کننده، حدود یک سال پس از درخواست کتبی، می‌گفت که هنوز فکر چگونگی دریافت و نگهداری‌شان را نکرده، دیگر از آن حرف‌ها بود.

ظاهراً کیانوری از این درخواست حتی با پرتوی هم صحبتی نکرده و در بازجویی‌هایش هم به آن اشاره‌ای نکرده بود و برای همین، تا زمان انتشار سند محرمانۀ درخواستش، موضوع انتشار عمومی پیدا نکرد، اما او هنوز در سفر محرمانه‌اش بود که نشریه‌ای انگلیسی موضوع این سفر را، البته با جزئیاتی نادرست، که می‌توانست تعمّدی باشد، فاش و در ایران هم صادق قطب‌زاده، وزیر امور خارجۀ وقت، در مصاحبه‌ای مطبوعاتی در 11 تیر 1359 از آن یاد کرد که واکنش تند و شتابزدۀ حزب تودۀ ایران را به صورت اعلام جرم کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران علیه صادق قطب‌زاده، خطاب به دادستان کل کشور، آیت‌الله موسوی اردبیلی، در پی داشت. متن این اعلام جرم در صفحۀ اول نامۀ مردم، ارگان مرکزی حزب، هم منتشر شد.¹⁸ جالب این‌که این اعلام جرم، با امضای مسافر قاچاق، یعنی دبیراول کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران، نورالدین کیانوری است که اگر واقعاً اعلام جرم در همین تاریخ رسماً ثبت شده باشد، ثبت آن باید توسط وکیل حزب، دکتر محمدعلی ترابی، یا وکیل دیگری انجام شده، یا اگر صرفاً به صورت نامۀ عادی بوده هم بدون امضای کیانوری یا با جعل امضایش باشد، چون او اصلاً در ایران نبود. ضمناً کار به همین اعلام جرم ختم نشد. هم در همین شمارة نامه مردم و هم در شمارۀ بعد، مطالب تند دیگری در حمله به قطب‌زاده و وزارت امور خارجه، که او عهده‌دار مسئولیتش بود، ادامه یافت تا روز هفدهم تیر که «مخبر نامۀ مردم پیرامون به‌اصطلاح خبری که نشریة انگلیسی گزارش خارجی چاپ کرده و توسط برخی مقامات دولتی ایران ترجمه و پخش شده، با رفیق نورالدین کیانوری، دبیر اول کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران، ملاقات کرده» و جویای درستی خبر سفر او به مسکو و ملاقات با رهبران اتحاد شوروی شده که طبعاً رفیق کیا هم در این ملاقات خیالی اعلام کرد: «این نوشتة تحریک‌آمیز، سرتاپا، در کلیت و تمام اجزایش، بی‌اساس و ساختگی است.»¹⁹ تأکید خبر بر واژۀ «ملاقات» آنان به‌جای «گفت‌وگو»، نشان‌دهندۀ اهمیت افشای این خبر برای رهبری حزب و کوشش، برای انکار آن به هر قیمتی است.

سرانجام، پس از بازگشت کیانوری از سفر، روزنامۀ صبح آزادگان در 19 امرداد، در نوشته‌ای به قلم شخصی با نام مستعار نازک‌بین، به ماجرای غیبت او اشاره کرد. این را نمی‌دانیم که این کار تنها از سر بی‌خبری بوده یا حزب با اجرای عملیات فریب، مثلاً از طریق علی خدایی، که همان روزها، بدون اطلاع مسئولانِ صبح آزادگان از عضویتش در سازمان مخفی حزب، با آن روزنامه همکاری می‌کرد، باعث انتشار این خبر شده بود. هرچه بود، همان روز «ساعت 3:30 بعدازظهر، رفیق نورالدین کیانوری، دبیراول کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران، به دفتر روزنامۀ صبح آزادگان رفت و با حضور خود دروغ آقای نازک‌بین را فاش کرد»2⁰ و البته سخنانی هم دربارۀ موضوع موردعلاقه‌اش، یعنی ویژگی‌های خط امام، گفت. خوانندگان علاقه‌مند می‌توانند شرح مفصل ماجرای سفر به مسکو و درخواست سلاح و رفتن به روزنامة عصر آزادگان و… را با ترجمۀ شیوای شیوا فرهمند راد از بخشی از اسناد، در نوشته‌ای که به مناسبت هشتاد سالگی حزب تودۀ ایران در صفحۀ شخصی‌شان منتشر کرده‌اند، بخوانند.

اسناد را مرکز ویلسون از  بایگانی دولتی تاریخ معاصر روسیه و بایگانی دولتیِ تاریخ اجتماعی ـ سیاسی روسیه استخراج و منتشر کرده است. متأسفانه تنها ترجمۀ انگلیسی متن اسناد در تارنمای مرکز هست و به رایانامه‌ای که برای دریافت یا نمایش تصویر اصل اسناد فرستادم هم پاسخی ندادند. برای همین، ترجمه به قلم این نگارنده، جز یک کلمه در آخرین سند که به اشتباه از روسی به انگلیسی ترجمه شده بود و با یادآوری آقای فرهمند راد اصلاح شد، از زبان انگلیسی است. جای خوشحالی است که انتشار ترجمۀ این اسناد در چند نوشته باعث جلب توجه پژوهشگران شده‌است. امید است با ترجمۀ کامل آن‌ها بخش‌های روایت‌نشده‌ای از تاریخ معاصر آشکار شود.

پروندۀ ویژه

فوق سری

ترجمه از فارسی

کمیتۀ مرکزی

 حزب کمونیست اتحاد شوروی

رفقای گرامی،

ازآن‌جاکه شرایط در ایران بسیار متشنج است، نمی‌توان از درنظر گرفتن احتمال پیچیدگی بیشتر اوضاع و تشدید مخالفت‌ داخلی، که خود می‌تواند عاملی برای درگیری مسلحانه بین هواداران مترقیِ اصلاحات انقلابی و ضدانقلاب راست افراطی باشد، خودداری کرد. در این صورت تحت شرایط مشخصی ممکن است جنگ داخلی آغاز شود. حال که زندگی سیاسی در ایران بر اساس آزادی‌های دموکراتیک بنا شده، با توجه به احتمال وقوع چنین روندی، برای حزب ما بسیار مهم است که همین حالا برای این امر آماده شود. در حال حاضر مسئلۀ مهمی که برای ما وجود دارد دربارۀ ذخایر تسلیحاتی است. ما به تعداد کمی سلاح دست پیدا کرده‌ایم. باور داریم که لازم است اقداماتی برای ایجاد ذخایر قابلِ‌توجه تسلیحات انجام شود. خرید تسلیحات در ایران امکان‌پذیر، اما بسیار پرهزینه است. از شما می‌خواهیم که از هر راه ممکن ما را در بررسی این مسئله و یافتن راه‌حل مناسب آن یاری کنید.

با درودهای گرم رفیقانه

کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران

کیانوری

دبیراول

یکم اوت 1979 ]10 امرداد 1358[

ترجمه: [امضا] (و. میلنیکوف)

****

پروندۀ ویژه

فوق سری

کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی

به درخواست کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران

دبيراول کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران (ح‌.ت‌.ا.)، رفيق ن. كيانوري، از کمیتۀ مركزي حزب کمونيست اتحاد شوروي درخواست ارائۀ مقداري [دست‌نوشته: «سلاح (مسلسل و نارنجک) ساخت سازندگان غیرشوروی»] به ح‌.ت‌.ا. را کرده.

انگیزۀ رفقای ایرانی ما از این درخواست، ضرورت آمادگی اعضای حزب تودۀ ایران [دست‌نوشته: «برای دفاع از خود»] در صورت آغاز [دست‌نوشته: «یورش مسلحانه»] مرتجعان ایران به سازمان‌های چپ است.

مناسب است که به کمیتۀ امنیت دولتی اتحاد شوروی و ستاد کل نیروهای مسلح دستور داده شود تا این مسئله را بررسی و پیشنهادهای مناسب را به کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی ارائه کنند.

پیش‌نویس قرار کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی پیوست است.

معاون ادارۀ بین‌الملل کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی

[امضا]

(و. ]ادیم[ زاگلادین)

27 اوت 1979 ]5 شهریور 1358[

شمارۀ 25-س-1568

شمارۀ س‌ت 174/47 ج‌س از 30/8/1979 ]8/6/1358[

پروندۀ ویژه

فوق سری

قرار

دبیرخانۀ کمیتۀ مرکزی

به درخواست کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران (ح‌.ت‌.ا.)

مقرر شد:

دستور به کمیتۀ امنیّت دولتی اتحاد شوروی و ستاد کل نیروهای مسلح برای بررسی مسئلۀ امکان تأمین [دست‌نوشته: «سلاح‌های مختلف ساخت سازندگان غیرشوروی»] برای حزب تودۀ ایران و ارائة پیشنهادهایی به کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی.

[امضا]

[…]

ظرف سه روز به کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی بازگشت داده شود                                                                

   کارگران جهان متحد شوید

حزب کمونیست اتحاد شوروی، کمیتۀ مرکزی

فوق سری

پروندۀ ویژه

شمارۀ س‌ت 174/47 ج‌س

از 30/8/1979 ]8/6/1358[

مستخرج از قرار شمارۀ 174 بند 47 ج‌س دبیرخانۀ کمیتۀ مرکزی

به درخواست کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران

مقرر شد:

دستور به کمیتۀ امنیت دولتی اتحاد شوروی و ستاد کل نیروهای مسلح برای بررسی مسئلۀ امکان تأمین [دست‌نوشته: «سلاح های مختلف ساخت سازندگان غیرشوروی»] برای حزب تودۀ ایران و ارائۀ پیشنهادهایی به کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی.

دبیر کمیتۀ مرکزی

توزیع به: رفقا آندروپوف، [دمیتری] اوستینوف، و پاناماریوف

گزارش شده: مستخرج از رفقا آندروپوف و پاناماریوف در مورد 184ـ و از 10/7/1980 ]19/4/1359[ ملاحظه شود.

****

پروندۀ ویژه

دارای اهمیّت ویژه

کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی

به درخواست دبیراول کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران

رفیق کیانوری

در اجرای قرار شمارۀ س‌ت ـ147ـ47ـ ج‌س دبیرخانۀ کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست اتحاد شوروی مورخ 30 اوت 1979 ]8 شهریور 1358[ گزارش می‌دهیم که به منظور تصحیح و تدقیق درخواست حزب تودۀ ایران (ح‌.ت‌.ا.) دربارۀ تهیۀ سلاح برای آن‌ها، این پرسش با دبیراول کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران، رفیق کیانوری، زمانی که در ژوئن امسال در مسکو بود، مطرح شد و مورد بحث قرار گرفت.

رفیق کیانوری اظهار داشت، ح‌.ت‌.ا.، بر اساس تحلیل تحولات احتمالی در ایران، امکان مواجهه با وضعیتی مستلزم قیام مسلحانه توسط واحدهای حزبی را، که اکنون در وضعیت مخفی قرار دارند، منتفی نمی‌داند. در این صورت، حزب داشتن ذخایر تسلیحاتی از چهار نوع اصلی را ضروری می‌داند: تپانچه، مسلسل (ساخت سازندگان غیرشوروی)، نارنجک‌انداز و نارنجک به شمار چند هزار عدد.

فرض بر این است که این سلاح‌ها در انبارهایی نگهداری می‌شوند که می‌توان در داخل ایران انتخاب کرد.

رفیق کیانوری هیچ پیشنهاد مشخصی دربارۀ چگونگی تحویل این تعداد سلاح به ایران نکرد و این مسئله را به نظر طرف شوروی واگذاشت. به عقیدۀ وی، می‌توان تحویل تسلیحات از طریق دریای خزر، هوایی، یا زمینی در مرز افغانستان و ایران را در نظر گرفت.

رفیق کیانوری خاطرنشان کرد که در حال حاضر ح‌.ت‌.ا. هنوز شرایط لازم را برای دریافت امن و توزیع مطمئن تسلیحات فراهم نکرده و در پی یافتن راه‌های انجام این امور است.

با توجه به ماهیت حساس جنبۀ سیاسی موضوع، وضعیت کشور  ]ایران[ و موقعیت خود ح‌.ت‌.ا. و کلاً  نیروهای چپ، به‌نظر می‌رسد درخواست رفیق کیانوری باید بیشتر بررسی شود تا اندکی بعدتر دوباره به آن پرداخت.

درخواست موافقت شما را داریم.

[امضا]

یو.[ری] آندروپوف

[امضا]

ب[اریس] پاناماریوف

شمارۀ 1331-آ/او

6/7/1980 [15/4/1359]

پی نوشت‌ها:

*پژوهشگر تاریخ معاصر ایران،از جمله آثار وی عبارت است از:رفیق لنینِ سنگی،به دنبال سراب،ترجمۀ خاطرات ریچارد فرای،ترجمۀ خاطرات دنیس رایت.

1. فاطمه نظری کهره، بنی‌صدر از ظهور تا سقوط (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1391) ص .124
2. قاسم شفیع نورمحمدی، سال های مهاجرت حزب تودة ایران در آلمان شرقی (تهران: جهان کتاب، 1395) ص.62
3. علی زیبائی، کمونیزم در ایران (بی‌جا: بی‌نا، 1343)، صص. 578-580.
4. نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدین کیانوری (تهران: انتشارات اطلاعات، 1371)، ص .342
5. محمد محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، جلد2 (تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385)، ص. 382
6. همان، ص. 384
7. همان، صص155-156.
8. کیانوری، پیشین، ص.543
9. محمدی ری‌شهری، پیشین، ص. 147
10. جمعی از پژوهشگران موسسة مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، حزب توده از شکل گیری تا فروپاشی (1368-1320) (تهران: موسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387)، ص. 675
11. کیانوری، پیشین، ص.543
12. همان‌جا.
13. همان، ص.547
14. محمدی ری‌شهری، پیشین، ص. 155
15. کیانوری، پیشین، ص. 542
16. همان، ص.547
17. همان، صص. 522-523.
18. «اعلام جرم کمیتۀ مرکزی حزب تودۀ ایران علیه صادق قطب‌زاده»، نامۀ مردم، دورۀ هفتم، سال دوم، شمارۀ 275، 15 تیر 1359.
19. «توضیح درباره اتهامات آقای صادق قطب‌زاده»، نامۀ مردم، دورۀ هفتم، سال دوم، شمارۀ 277، 17 تیر 1359.
20. «رفیق نورالدین کیانوری در دفتر روزنامۀ صبح آزادگان»، نامۀ مردم، دورۀ هفتم، سال دوم، شمارۀ 304، 19 امرداد 1359.

منبع:فصلنامۀ نگاه نو،شمارۀ 132،زمستان 1400

یک اثر چند وجهی

اخیرا چاپ دوم طنز و طنزینه هدایت اثر دکتر همایون کاتوزیان منتشر شده است. نمی‌دانم جای خوشوقتی است یا افسوس! کتابی ارزنده که در سال 1395 در 1100 نسخه منتشر شده بود، انتظار می‌رفت چند ماه بعد در شمارگانی بیشتر به چاپ دوم و چاپ‌های بعدی برسد. اما در این دوران دلسرد کننده که روزنامه ها، همان‌هایی که 20 سال پیش در جامعه‌ای کوچکتر و کم سوادتر در شمارگان میلیونی، در پشت چراغ قرمز چهارراه‌ها به فروش می‌رسیدند، با وجود همه ملاحظات ارزشی و بی ارزشی به خاطر بقا، یا شاید به دلیل همان ملاحظات، در حال خماری و کُما هستند، شاید همین به چاپ دوم رسیدن کتابی ارزنده و ادیبانه و نه رمانی عامه پسند، را باید به فال نیک گرفت. یعنی هنوز فرهنگ هم جایگاهی و خریدارانی دارد.

همایون کاتوزیانی استادی چند وجهی‌ست. وجهی سیاسی با دیدگاهی عدالت خواهانه و اجتماعی یادگار دوران پرشور نهضت ملی که در طول زمان با الهام از اندیشه و با منش علمی و دیدگاه دانشگاهی مستند سازی، از احساسات دورتر و بری شده و هرچه بیشتر به واقع‌بینی و عقلانیت گرویده است به نظر من این وجه مایه و زیربنای هویت و شخصیت او را تشکیل می‌دهد. وجه دیگر دیدگاه اقتصادی اوست، که رشته تحصیلی او بوده و تا رسیدن به سطح استادی دانشگاه در انگلیس، که امری بسیار جدی است، رنگی حرفه‌ای یافته است. وجه دیگر که با تحولات وجه سیاسی بی ارتباط نیست و در تحولات عقیدتی او مؤثر بوده است تاریخ پژوهی خصوصا تاریخ معاصر ایران از مشروطه به بعد است که گاه رنگ تحلیلی و جامعه شناختی پیدا می‌کند، و سرانجام وجه ادبی اوست، هم از لحاظ محتوایی و هم از لحاظ فصاحت ادبی با رعایت سادگی و شیوایی، که نمونه آن را در کتاب طنز و طنزینه هدایت می‌توان دید. جالب این است که این کتاب اثر کسی‌ست که در حدود نیم قرن از کشور و جامعه خود دور بوده و رشته تحصیلی و کاری او نیز اقتصاد است که با خویشاوندی با خشکی ریاضی و ضرایب و ارقام و اعداد، ممکن است قلم ادبی را نیز به خشکی بکشاند. اما چنین نیست. گزینش موضوع طنز و طنزینه خود حکایت از طبعی نازک و هوشمند دارد. می‌گویند یکی از نشانه‌های ضریب هوشی بالا درک طنز است. و نیز گزینش صادق هدایت با آن طبع هوشمند و ظریف و شکننده، که از سطح درک عمومی جامعه خود فراتر می‌اندیشید و به درماندگی و احساس افسردگی و تنهایی حتی در میان جمع انجامید، نشان دیگری از درکی هوشمندانه همایون کاتوزیان دارد. شاید همین احساس جدایی و تنهایی هدایت موجب آفرینش بوف کور شد که در ادبیات داستانی ایران نقطه عطفی اثر گذار بوده است. اما نگارنده این سطور که احتمالا دیدگاه واقع‌گرایانه تری نسبت به زمان و مکان و زندگی دارد، ضمن تحسین بوف کور، همیشه خواننده مشتاق آثار طنز هدایت بوده است.

کاتوزیان که قطعا زندگی در سطح بالای فرهنگی انگلستان موجب آشنایی بیشتر او با طنز خاص و عمیق و اغلب غیر مستقیم انگلیسی شده است، با دید قدرشناسانه‌تری به طنز و طنزینه هدایت می‌نگرد. طنز انگلیسی داستان پرنده‌ای را به یادم آورد که با پرواز در مرتعی در زمستانی سرد و پربرف دچار سرما زدگی می‌شود. کرخت می‌شود و امیدش را از دست می‌دهد و تسلیم مرگ می‌شود و با میان برف‌ها می‌افتد و برف رویش را می‌پوشاند. زمانی بر نمی‌آید که گاوی در بازگشت به طویله خود از بالای او می‌گذرد و تاپاله خود را روی برف بالای سر پرنده می‌اندازد. پرنده با احساس گرما به خود می‌آید و جانی می‌گیرد، تکانی می‌خورد در پی آزادی در صدد بر می‌آید خودش را از زیر بار تاپاله و برف برهاند. جنب و جوش و تکان و جیک جیک او توجه روباهی را که از آن حدود می‌گذشت جلب می‌کند. به سراغش می‌رود، برف و تاپاله را کنار می‌زند، پرنده را از زیر آن بار در می‌آورد و آن می‌خورد! تا اینجا قصه ساده‌ایست مناسب کودکان، اما طنز در آنجاست که به داستان حتی رنگ سیاسی می‌دهد. می‌گوید ما از این داستان نتیجه میگیریم که اولا وقتی دچار تنگنا و مشکل جدی هستی، فکر نکن اگر کسی بر سرت تاپاله بیندازد الزاما دشمن توست! شاید زندگی تو را نجات دهد. دوم اینکه فکر نکن اگر کسی تو را از زیر بار آن تاپاله رها کند، الزاما دوست توست! شاید مرگت را رقم زند، سوم اینکه اگر زیر بار تاپاله‌ای گرم و نرم زنده‌ای، دیگر جیک جیک و سروصدای زیادی نکن که اوضاع خراب تر می‌شود!! یا طنزی از زبان چرچیل در تأثیر مادیات بر وفاداری است که می‌گوید «شبی در زمان جنگ برای سخنرانی و پیامی فوری باید به بی بی سی می‌رفتم، راننده نبود ناچار تاکسی گرفتم. وقتی به مقصد رسیدم به راننده گفتم که آیا می‌توانی منتظر بمانی تا کارم را تمام کنم و برگردم؟ راننده پوزش می‌خواهد و می‌گوید قرار است ساعت هشت امشب چرچیل پیام مهمی بفرستد و می‌خواهم در خانه پیام او را بشنوم.» چرچیل می‌گوید «از وطن پرستی و علاقه او به خودم آنقدر خوشم آمد که یک اسکناس پنج پوندی که مبلغ گزافی بود به او انعام دادم. راننده که چشمش گرد شده بود گفت، قربان، گور پدر چرچیل، کارتان تا صبح هم طول بکشد من همینجا می‌مانم!!»

باری، از نشانه‌های استادی کاتوزیان اینکه در آغاز ضمن اینکه درسی درباره تحولات ادبی اروپا از کلاسیک تا رمانتیسم، و از رمانتیسم به رئالیسم و از رئالیسم به ناتورالیسم و به سمبولیسم و مدرنیسم با ذکر نمونه‌هایی و زبان طنز در هریک از این مکاتب یاد می‌کند، اشاره‌ای به ژدانف و گوبلز دارد. ژدانف مشاور مطبوعاتی و انتشاراتی استالین و در واقع سانسورچی بزرگ اوست و همتایش گوبلز وزیر تبلیغات هیتلر. آنها نوعی ادبیات فرمایشی را ترویج می‌کنند که جایی برای طنز باقی نمی‌گذارد. سپس به سوابق طنز در ادبیات فارسی از شعر و نثر، خصوصا در گلستان سعدی و اشعار مولانا می‌پردازد، که البته عبید زاکانی جای خود دارد، تا نمونه‌هایی از نویسندگان و آثار فرنگی و نیز طنز جدید ایرانی سپس به طنز دوره هدایت می‌رسد. که از اشرف الدین گیلانی و دهخدا و ایرج میرزا و شعرای دیگر سخن به میان می‌آید که طنزشان اغلب رنگ سیاسی و گاه رنگ هتاکی به خود می‌گیرد. نمی‌خواهم خلاصه کتاب را بنویسم، اما نمی‌توانم از تکرار بیتی از عارف خودداری کنم آنجا که می‌گوید: «بلشویک است خضر راه نجات * بر محمد، و آل او صلوات!!!

از اغلب نامداران ادبی در طنز از جمله حسن مقدم نویسنده جعفرخان از فرنگ برگشته که اثرش از نویسنده ناکامش بسیار مشهورتر است نامی به میان می‌آید تا می‌رسد به گزیده‌هایی از آثار طنز هدایت. البته به طنز گرفتن واژه‌های ابداعی فرهنگستان توسط هدایت در آن زمان که هنوز آن واژه‌ها عادی و متعارف نشده بود عجیب نیست. نهایتا به آثاری چون علویه خانم و حاجی آقا و توپ مرواری می‌پردازد که واقعا جالب است و در پایان اشاره‌ای با نامه‌های هدایت دارد.

به نظر من در این کتاب که به آثار طنز گذشتگان از سعدی و مولانا و عبید زاکانی اشاره دارد، جای کتاب رستم التواریخ اثر محمد هاشم آصف نگارنده تاریخی طنزآمیز از اواخر صفوی تا دوران زندیه و بخشی از دوران فتحعلیشاه قاجار در این کتاب خالی است. آصف خود را رستم الحکما می‌نامد و معتقد است این لقب را پدر بزرگوارش هنگام ولادت که آثار هوشمندی در وجناتش می‌بیند به او داده است! نویسنده معتبر دیگری که جای یاد او در این کتاب خالیست، گرچه به زمان بعد از هدایت مربوط می‌شود، ، ایرج پزشکزاد نویسنده دایی جان ناپلئون است. 

منبع:ماهنامه  تجربه/ 1سفند 1400

شورای شهر واشنگتن، نهاد قانون‌گذار در پایتخت آمریکا، سه شنبه ۱۰ اسفند، یک قطعنامه پیشنهادی را که به موجب آن نوروز به عنوان یک رویداد «فرهنگی و تاریخی» شناخته می‌شود، تصویب کرد.

در قطعنامه‌ای که به اتفاق آرا تصویب شد، شورای شهر واشنگتن آگاهی‌های متنوعی درباره ویژگی‌های نوروز یا «روز نو» که فرا رسیدن فصل بهار را نوید می‌دهد، منتشر کرده است.

در این قطعنامه نوروز یک «جشن باستانی» با قدمتی «سه هزار ساله» معرفی می‌شود که به گفته سازمان ملل متحد، توسط بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در ایران، افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان و برخی کشورهای دیگر، و نیز جوامع مهاجر در آمریکا و سایر نقاط جهان جشن گرفته می‌شود.

در این قطعنامه گفته می‌شود که «نوروز نمادی از شروعی دوباره ‌و گردهمایی، و دوری از تجربیات و مصیبت‌های سال گذشته است، و همراه با طبیعت امید به سال نو را تداعی می‌کند.»

شورای شهر واشنگتن در قطعنامه خود نوروز را مناسبتی معرفی می‌کند که «مردم با هر پیشینه فرهنگی، نژادی، و مذهبی از جمله مسلمانان، مسیحیان، یهودیان، بهاییان، زرتشتیان، سایر مذاهب، و حتی غیرمذهبیان جشن گرفته می‌شود.»

این شورا در ادامه یادآور می‌شود که نوروز توسط سازمان ملل متحد نیز در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشریت به عنوان سنت فرهنگی که توسط بسیاری از مردمان جهان گرامی داشته می‌شود، شناخته شده است.

سازمان مال متحد با تصویب قطعنامه‌‌ای در سال ۲۰۱۰ به طور رسمی «روز جهانی نوروز» را به رسمیت شناخت.

به نقل از صدای آمریکا

  مسعود سپند، شاعر میهن پرست و مبارز   پس از نبردی جانکاه با بیماری   سرانجام  در شنبۀ گذشته،چشم از جهان  فروبست.

مضمون بیشتر شعرهای او  وطن و آرزوی بازگشت به ایران  بود چنانکه در غزلی می گوید:

اشعار او از استواری خاصی برخوردار بود که حاکی از آگاهی و اِشرافِ او با شعر کلاسیک ایران و خصوصاً سبک خراسانی بود.کتاب«بوی جوی مولیان» و «پالپال» از آثار اوست.

مسعود سپند انسانی وارسته ،شریف و فرهیحته بود و هماره از «دشمنان دوست نما» شِکوه داشت چندان که در غزل زیر  می گوید:

خود در کمین کشتنِ ما بود آن که گفت:

«در عفو لذّتی ست که در انتقام نیست».

شعلۀ یاد و نامش  هماره  روشن باد!

 ***

تلخ است روزگار وُ کسی  را  بکام نیست  

 مردم بسی وُ مردمی  امّا    مرام نیست

جز خنجر  نگاه به  چشمی  نمانده است 

 تیغی به غیر زخم زبان   در نیام نیست

بسیار دیده ایم که در خشم چشم ها  

ما را درود هست و کسی    را سلام نیست

زین خیل سر خراب و روان پاره و پلید   

 سودای ننگ هست و تمنای   نام نیست 

از گرگ و میش صبح مگر گرگ مانده است   

 دیگر ستیغ صبحد مان   نقره  فام نیست   

در سوگ تاج ها و عزای  ستاره ها   

 جز ناله های مرغ سحر پشت بام نیست

وقتی خدا درست خدایی نمی کند     

هرگز کسی  به فکر حلال و حرام نیست  

 خود درکمین کشتن ما بود آن که گفت:

 -«در عفو لذتی ست که در انتقام نیست»

*سیاستِ انگلیس و پادشاهی رضاشاه

*نوشتۀ دکتر هوشنگ صباحی

* ترجمۀ پروانۀ ستاری

*نشر گُفتار،تهران،1379، 366 صفحه

به خاطرۀ منوچهر فرهنگی:آن شیفتۀ رضا شاه

*پژوهش های اخیر نشان می دهند که در کودتای سوّم اسفند 1299و روی کار آمدن رضاخان، دولت انگلیس نه تنها نقشی نداشت،بلکه بسیاری از دولتمردان انگلیس از وقوع کودتا دچار حیرت شده بودند.

* وزیر مختار وقتِ انگلیس در ایران:«رضا خان،میهن پرست تر از آن بود که هرگز آلت دستی سرسپرده شود».

* در آن دوران،همه در انتظار یک«شهسوارِ ناجی» بودند تا آرامش و امنیّت و آبادانی را در مملکت مستقر کند و در این«انتظار»-البتّه-از استقرارِ آزادی و دموکراسی سخنی نبود.

طرح مسئله:

چگونگی قدرت گیریِ رضاشاه،ازمهمّ ترین منازعه ها ی روشنفکران و رهبران سیاسی ایران است.به جرأت می توان گفت که کمتر شخصیّتی در تاریخ  معاصرِ ایران دچارِ اینهمه دشمنی و دشنام شده باشد.با توجّه به اینکه رضاشاه «بنیانگذارایران نوین»نامیده شده،درمقایسه با«اتاتُرک»-بنیانگذار ترکیۀ نوین- حجم عظیم این دشنام ها و دشمنی ها را چگونه می توان تفسیرکرد؟ و -اساساً- تفاوت ها و شباهت های این دو شخصیّت تاریخی در چیست؟ نگارنده در مقالۀ « تجدّدِ آمرانۀ دوران رضاشاه؛کمبود ها و کامیابی ها » در این باره اشاراتی کرده است.

   رضا شاه از خاکستر جنگ جهانی اول برخاسته بود و بی هیچ بُنیه وُ بنیانی برای ساختنِ«ایران نوین»کوشید.او-برخلاف اتاتُرک-نه تحصیلکردۀ دانشگاه بود و نه اروپا دیده.«کمبودِ زمان» و شتابِ وی درخارج کردنِ ایران از چرخۀ عقب ماندگی های قرون وسطائی،برخی اقداماتش را در نطرِ مخالفانش،«شتابزده» و «ناخوشایند» جلوه داده است، هر چند که نسل های کنونی ایران،داوری دیگری  در این باره دارند. پس از گذشت یک قرن و با فروپاشی دیوارهای ایدئولوژیک و فرو نشستن غبار کینه ها و کدورت ها،اینک می توان محدودیّت ها و ممکنات رضا شاه را شناخت و چهرۀ وی را در«آئینۀ تاریخ» روشن تر  دید و داوریِ منصفانه تری در بارۀ وی داشت.

 یکی از موضوعات مهم در تاریخ معاصر ایران،اعتقاد به «انگلیسی بودنِ رضاخان» است.در تحکیم چنین اعتقاد نادرستی  حزب توده و برخی از رجال ملّی(مانند دکتر محمد مصدّق) نقش اساسی داشته اند.این امر باعث شد تا جامعۀ ایران حدود یک قرن از درک شرایط ظهور رضا شاه  غافل بمانَد.

«توهّم توطئه»و «دستِ انگلیسی ها»بخاطر حضورِ دراز مدّتِ دولت استعماری انگلیس در ایران اگر چه رنگی از حقیقت دارد،امّا ارتقای آن تا حد یک باورِ مطلق،  نادرست و حتّی زیانبار است چرا که اراده و قابلیّتِ فردیِ شخصیّت های تاریخی را نادیده می گیرد در حالیکه می دانیم تاریخ ایران،سرشار از شخصیّت هائی است که از «سربازی» به «سرداری»رسیده اند. 

  در اوّلین روز کودتای1299سیدضیاء الدین طباطبائی (نخست وزیر و شخصیّت سیاسی کودتا) بسیاری از سران و رهبران طبقۀ حاکمۀ ایران را بازداشت و زندانی کرد.این رجال و اشرافِ زندانی از «مصونیّت سیاسی دولت فخیمۀ انگلیس»برخوردار بودند و لذا،دستگیری شان توسط یک«روزنامه نگارِ بی سر وُ پا»(سید ضیاء) را امری«غیرطبیعی»می دانستند و با اعتقاد به اینکه«همه چیز زیرِسرِ انگلیسی هااست»،ضمن تغییر موضع و مبارزۀ با دولت انگلیس، کابینۀ سیّدضیاء را«کابینۀ سیاه»نامیدند.

سیدضیاء، در حکومت کوتاه خود،ضمن لغو قرارداد 1919ایران و انگلیس و اجرای اصلاحاتِ اجتماعی، اقتصادی،بهداشتی و آموزشیِ چشمگیر که«بوی بلشویکی می داد»کوشید تا افکار عمومی را به سوی خود جلب کند.ولی خاستگاهِ نازل طبقاتی و تکبّر وُ تعدّیِ سیدضیاء نسبت به احمدشاه و بزرگان طبقۀ حاکمه، ناتوانی او در بسیج هوادارانِ بالقوه اش(طبقات متوسط جامعه و روشنفکران) و خصوصاً سابقۀ نامحبوبِ وی در حمایتِ اوّلیّه از قرارداد 1919، سرانجام،منجر به سقوط کابینۀ سیدضیا گردید.حذفِ سیدضیا – به عنوان شخصیّت سیاسی کودتا-میدان را برای حضورِ بیشتر شخصیّت نظامی  کودتا(رضا خان)آماده ساخت.

مقالۀ حاضر می کوشد تا با نگاهی به یک پژوهش تاریخی،اشاره ای گذرا به رویدادِ سوم اسفند 1299 و چگونگی قدرت گیری رضاخان داشته باشد.

  این مقاله نخستین بار در کتاب«یادنامۀ منوچهر فرهنگی» منتشر شده (لوس آنجلس،1388) و اکنون با اضافاتی باز نشر می یابد.

***

در آستانۀ ظهور رضاخان،ایران بین دو سنگِ آسیاب قدرت هاى روس و انگلیس هر روز خُردتر و ضعیف تر شده بود،آنچنانكه به قول وزیر مختار انگلیس:«ایران مِلك متروكى بود كه به حراج گذاشته شده بود و هر دولتى كه پول بیشترى یا زور بیشترى داشت مى توانست آنرا تصاحب كند».تقسیم ایران بین دو اَبَر قدرت روس و انگلیس چیزى بنام ایران و ملّت ایران باقی نگذاشته بود و آخرین شعله ها و شعارهای انقلاب مشروطیّت در تُند بادهای سیاسی-اجتماعی  خاموش و فراموش شده بود.  

با وجود اعلام بی طرفی درجنگ جهانی اول(1914-1918)ایران دچار آسیب های فراوانی شد با اینحال،در سال 1919میلادی هیأت اعزامى ایران را به کنفرانس صلح پاریس راه ندادند(1).

بى ثباتى هاى سیاسى و فقدان امنیّت اجتماعى باعث شده بود تا سران ایلات و رجال سیاسى براى حفظ منافع خویش و مصون ماندن ازتعرّضاتِ رایج،خود را تحت الحمایۀ یكى از دو قدرتِ بزرگ (روس یا انگلیس)قرار دهند.رجال صدیق و موجّه نیز یا مجبور به مصالحه و مماشات بودند و یا از سرپرستى و مسئولیت دولت ها استعفاء مى دادند و سكوت مى كردند.حد متوسّط دوام كابینه ها در این دوران، دو ـ سه ماه بود،به قول سیدحسن تقی زاده:تنها در ١٠ سال اول مشروطیت، ٣۸ بار كابینه عوض شده بود(2).این دوران تا ظهور رضا شاه را «عصر سقوط كابینه ها» نامیده اند.ملک الشعرای  بهار در بارۀ حال و روزِ ایران در آن زمان می گفت:

ویرانه ای ست کشور ایران

ویرانه را بها وُ ثمن نیست

امروز حال مُلک خراب ست

 برمن مجالِ شُبهت وُ ظن نیست

هر سو سپه کشند وُ رعیّت

 ایمن به دشت وُ کوه وُ دمن نیست

کشور تباه گشت وُ وزیران

گویی زبان شان به دهن نیست(3).

در آن دوران،همه در انتظار یک«شهسوارِ ناجی» بودند تا آرامش و امنیّت و آبادانی را در مملکت مستقر کند و در این«انتظار»-البتّه-از استقرارِ آزادی و دموکراسی سخنی نبود.ایرج میرزا از مؤلّفه های اساسی این انتظار یا توقّع ملّی چنین یاد می کرد:

 زراعت نیست،صنعت نیست،ره نیست  

امیدى جز به«سردار سپه» نیست(4).

حمایت اکثر رهبران سیاسی و روشنفکران ترقّیخواه ایران از«سردار سپه » در متن این«انتظار ملّی»بود،ازجمله:سید احمد كسروى ، عارف قزوینى ، محمود افشار،على دشتى،محمد تقى بهار،كاظم زادۀ ایرانشهر،ابراهیم پور داوود،محمد على فروغى،على اكبر سیاسی، مشرف نفیسی،ایرج میرزا،على اكبر داور، سید حسن تقى زاده و سلیمان میرزا اسكندرى (رهبر حزب سوسیالیست و پدرِمعنوى حزب تودۀ ایران)و…

   بهار با تأکید بر شرایط آشفتۀ سیاسی و اوضاع فلاکت بارِ اقتصادی و خصوصاً فقدان  آرامش و امنیت اجتماعی،ضمن انتقاد از تنّزه طلبی های«رجال وجیه المِلّه»می نویسد:
-«…من از آن واقعۀ هرج و مرجِ مملکت[بعدازجنگ جهانی اوّل]…که هر دو ماه، دولتی به روی کار می آمد و می افتاد، و حزب بازی و فحّاشی و تهمت و ناسزا گوئیِ مخالفانِ مطلقِ هر چیز و هر کس،رواجِ کاملی یافته بود و نتیجه اش ضعف حکومت مرکزی و قوّت یافتنِ راهزنان و یاغیان در اقصای کشور و هزاران مفاسد دیگر بود…از آن اوقات حس کردم و[در این حس خود]تنها نبودم که مملکت با این وضع -علی التحقیق- رو به ویرانی خواهد رفت…معتقد شدم و در جریدۀ « نو بهار» مکرّر نوشتم که باید یک حکومت مقتدر به روی کار آید…باید حکومت مُشت و عدالت را که متکی به قانون و فضلیت باشد رواج داد …دیکتاتور یا یک حکومت قوی یا هر چه…در این فکر من تنها نبودم.این، فکرِ طبقۀ با فکر و آشنا به وضعیّات آن روز بود،همه،این را می خواستند تا آنکه رضا خان پهلوی پیدا شد و من به مردِ تازه رسیده و شجاع و پُرطاقت،اعتقادی شدید پیدا  کردم »(5).

پژوهش های اخیر نشان می دهند که در کودتای سوّم اسفند 1299و روی کارآمدن رضاخان، دولت انگلیس نه تنها نقشی نداشت،بلکه بسیاری-مانند کرزن( curzon)،وزیرِ خارجۀ مقتدر انگلیس-از وقوع کودتای رضاخان دچار حیرت شده بودند.در بارۀ«عدم مداخلۀ واقعی انگلیس» در روی كار آمدن رضاشاه،جان فوران،فهرست بلندی از نظرات محقّقان خارجی را ارائه داده است(6).دکتر سیروس غنی در کتاب پُر ارج خویش به این مسئله پرداخته است(7).دکتر کاتوزیان نیز ضمن اینکه کودتای سوم اسفند  1299 را « با گرایشات ناسیونالیستی»می داند،پس از بررسی اسناد وزارتِ خارجۀ انگلیس معتقد است:«بریتانیا نه نقشی در برآمدن رضا خان داشت و نه دخالتی در فرو افتادن احمد شاه»(8).

   این پژوهش ها،نظریۀ«انگلیسی بودن رضا شاه»را قاطعانه رد می کنند. کتاب«سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه»،نوشتۀ دکتر هوشنگ صباحی ازجملۀ این پژوهش ها است.این کتاب-در واقع- رسالۀ دکترای نویسنده در مدرسۀ اقتصاد و علوم سیاسی لندن است که با تکیه برگزارش های رسمی مأموران انگلیسی و انبوهی از اسناد و مدارکِ وزارت خارجه و وزارت جنگ انگلیس تألیف شده است.

  نویسنده در بخش های اوّل تا سوم، ضمن نشان دادن قدرت نظامی،مالی و سیاسی دولت انگلیس در ایران،از«دیپلماسی ارعاب»،«توسّل به زور»(صص31-95)،رقابت های دولت های روس،انگلیس و فرانسه برای سلطه برمنطقه، حضور تازۀ آمریکا و انجام«توافق امپریالیستی»(صص201-220) یاد می کند. 

 انقلاب اکتبر ١٩١٧ در روسیه و مسائل و مشکلات داخلى آن كشور،ایران را به«حیاط خلوت»دولت انگلیس بدَل كرده بود.با قرارداد 1919 ،انگلیس کوشید تا ایران را«تابع»یا«تحت الحمایه»قرار دهد ولی این قرارداد،ضمن شعله ور کردنِ احساسات ضد انگلیسی در ایران،باعث ظهور حوادثِ غیرِ منتظره ای شد که درک و فهم آن برای سیاستمدارانِ سُنّتیِ انگلیس آسان نبود.صعود برق آسای رضاخان از گمنامی به قدرت سیاسی از آن جمله بود.سفارت انگلیس درابتدا او را به عنوان«افسری شریف و لایق و بدون جاه طلبی های سیاسی»،جدّی نگرفت(ص223).

  ورود سربازان ارتش سرخ به بندر انزلی و «تأسیس جمهوری شورائیِ گیلان»  ( خردادماهِ 1299)،دولت انگلیس را از گسترشِ«وحشتِ سرخ»و  تأثیرآن در نواحی آذربایجان،کردستان و خراسان هراسان ساخته بود.بر این اساس،«رفع خطرِسُرخ» و مبارزه با دولت نوخاستۀ بلشویک ها،نخستین اولویّتِ سیاستِ انگلیس در ایران گردید.

حکومت 100روزۀ سیّد ضیاء!

سید ضیاالدین طباطبائی- مدیر روزنامۀ معروف«رعد» و نخست وزیر کودتا- درجوانی شیفتۀ اندیشه های لنین بود و برای حکومت در ایران  آمیزه ای از شخصیّت انقلابی لنین و اقتدارِ موسولینی را در سر داشت و از این رو،از احمد شاه خواسته بود تا لقب«دیکتاتور»را به او اعطا کند،امّا شاه به این دلیل که این امر«موجب تحقیر مقام و منزلت شاه خواهدشد»درخواست او را رد کرد (ص316). سیّدضیاء-با دستگیری بسیاری ازرهبران سیاسی و اعیان معروف (مانند عبدالحسین فرمانفرما و فیروز فرمانفرما ) و با وعدۀ اصلاحات اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی و آموزشی،کوشید تا امید تازه ای در سپهر سیاسیِ ایران پدید آورَد.دولت سیدضیاء موردحمایت و پشتیبانیِ شخصیّت برجسته ای مانند کلنل محمدتقی پسیان بود،ولی به خاطرگذشته اش در حمایت از قرارداد1919و روابط پنهان و آشکارش با دولت انگلیس،سیدضیا  نتوانست حمایت عموم مردم را به خود جلب کند و لذا،پس از صد روز- به دستورِ رضاخان(رهبر نظامی کودتا)- مجبور به استعفا شد و در ۴ خرداد ۱۳۰۰ روانۀ تبعید گردید (9).

   در واقع،حمایت مشتاقانۀ نورمن از سیدضیاء طباطبائی و دستگیری و زندانی کردنِ بسیاری از رجال سیاسی،اعیان و اشراف توسط سیدضیاء،سبب شد تا این اعیان و اشراف،سفارت انگلیس را مسئول سازماندهی کودتا و بنابراین ، موجب زندانی شدنِ شان بدانند.مهم ترین نمونه،فیروز میرزا،یکی ازامضاء کنندگان قرار دادِ معروف سال1919بود که چندماه پیش از ظهور سیدضیاء «پذیرائی شایانی از او در لندن به عمل آمده بود» و «به حدّی سرسپردۀ منافع انگلیس شمرده می شد که به دریافت نشانِ«شوالیۀ سنت مایکل و سنت جورج»نائل آمده بود»،امّا دستگیری و زندانی کردنِ وی توسط سید ضیاء،او را به یک«ضدانگلیسی دو آتشه»مبدّل کرده بود!.نورمن گزارش داد که فیروز میزا اینک خود را در رأس گروه ضدانگلیسی قرارداده است و از هیچ کوششی برای صدمه زدن به منافع دولت انگلیس دریغ نمی کند»(ص190).ظاهراً از همین زمان است که کابینۀ سیدضیاء،«کابینۀ سیاه» نامیده شد و کودتای سیدضیاء-رضا خان نیز به«کودتای انگلیسی»معروف گردید!. در مقالۀ«سیّد ضیاء: سیاستمدارِ نفرین شده!» ما به زندگی و حیات سیاسی وی  پرداخته ایم.

با سقوط کابینۀ سیدضیاء،رجال و دولتمردان زندانی به دستور رضاخان  آزاد شدند،از جمله،سیاستمدار کهنه کار ،قوام السلطنه که بلافاصله به نخست وزیری منصوب شد و رضا خان در کابینۀ وی،همچنان وزیر جنگ باقی ماند.

 قوام السلطنه و نیروی سوم!

  قوام السلطنه به دنبال نیروی سومی بود تا جای روسیه و انگلیس را در ایران پُرکند.از این هنگام آمریکا به عنوان نیروئی جوان وارد عرصۀ اقتصادی و سیاسی ایران شد.واگذاری امتياز نفت شمال به شرکت آمریکائی«سينکلر» نخستین اقدام نفتی قوام السلطنه بود که خوشایندِ دولت انگلیس نبود.وزیرخارجۀ انگلیس از سیاست قوام السلطنه که«انگلیسی ها را به بازی نمی گرفت و با چاپلوسی به جلب نظر شوروی ها پرداخته و درعین حال،خواهان کمک آمریکائی ها شده بود»،عصبانی بود.قوام درپیامی به لُرد کرزن اظهارداشت:

–«او نمی تواند به طرفداری از انگلیسی ها تمایل نشان دهد،چون نمی خواهد دچارعدم محبوبیّتی شود که سیدضیاء درنتیجۀ طرفداری از انگلیسی ها به آن دچارشده بود»(ص227).

 در واقع،احساسات ملّی گرائیِ رو به گسترش در ایران و نفرت عموم ایرانیان از دولت های هوادار انگلیس،قوام السلطنه را از هرگونه مماشات با دولت انگلیس باز می داشت و باعث می شد تا  او نیز بیانگرِ احساسات ملّی باشد. جلوۀ دیگری از این احساسات ملّی،اعتقادِ رو به رُشدِ ایرانیان بود مبنی بر این که «ایرانیان می توانند امور خود را به خوبیِ کارشناسان خارجی-شاید هم بهتر از آنان-اداره کنند».

با ورودِ آمریکا به عرصۀ اقتصادی ایران،سِرپرسی لورن(Loraine) وزیر مختار جدید انگلیس، در 21دسامبر1921/1دی ماه 1300گزارش داد:

-«دولت ایران مصمّم است دستِ انگلیس و روسیه را باهم کوتاه کند» (ص200).

انگلیسی ها و رضاخان!

رَوَندحوادث به سفارت انگلیس در تهران نشان داد که در رقابت های موجود بینِ شخصیّت های سیاسی در ایران،رضاخان «شخصیّتِ سیاسیِ غالب»است هر چندکه او هنوز-از لحاظ سیاسی- گمنام بود. نورمن(Norman)وزیرِ مختارِ وقتِ انگلیس در ایران نوشت: «نسبت به آینده  بسیار نگرانم».درلندن،کرزن از سرعت تبدیل افسری«بدون جاه طلبی سیاسی»به یک دیکتاتورِ نظامیِ تقریباً تمام عیار «متحیّر»بود(ص 226).

 پس از پیام قوام السلطنه ،وزارت خارجۀ انگلیس تصمیم گرفت تا کابینۀ  قوام السلطنه را با قطع تمام وام ها تحت فشارمالی قرار دهد و به سقوط  وا دارد. هدف این تحریم مالی-به ویژه-«شخصیّت خبیثِ وزیرجنگ»[رضاخان]بودکه برای توسعۀ ارتش و عملیّات نظامی علیه جنگلی ها و چریک های طرفدارِ بلشویک ها در شمال ایران نیازِ مبرمی به پول داشت (ص227).

  با توجه به احساسات شدیدِ ضد انگلیسی در ایران و حضور ارتش سرخ در مرز های شمالی، رضاخان با هوشیاری دشواری های حرکت بین دو سنگ آسیابِ روس و انگلیس را دریافته بود.او در گفتگوهای خصوصی با مسئولان سفارت انگلیس به آنان«قول های مساعد»داده بود،ولی به زودی انگلیسی ها متوجّه شدند که نمی توان به قول های خصوصیِ رضاخان اعتماد کرد چرا که:«اصولاً حرف و عمل اش  یکی نیست»(ص244)،«رضا خان همۀ تعهدات را زیر پا گذاشته بود»(ص262).

 نخستین برخورد رضاخان با انگلیسی ها مربوط به استخدام افسران انگلیسی و تفویض قدرت اجرائی به آنان بود.نویسنده با استناد به گزارش ها و مکاتبات وزارت خارجۀ انگلیس نشان می دهد:

–«رضاخان و بسیاری دیگر از افسران قزّاق-قویّاً-با تصمیم سیّد ضیاء (طباطبائی)مبنی بر استخدام افسران انگلیسی و تفویض قدرت اجرائی به آنان،مخالف بودند.رضاخان اظهار داشت که این کار «معادلِ فروختنِ روح ملّت،یعنی ارتش،به خارجی ها است»(ص225).

   اخراج ناگهانیِ افسران انگلیسی از دیویزیون قزّاق موجب حیرت و نگرانی مقامات انگلیس شد.چند ماه پس از انجام کودتا،وزیر مختار انگلیس گزارش داد:«وزیرِ جنگ [رضاخان] دیگر از ما  واهمه ندارد »،لذا:«سفارت انگلیس دیگر قدرتِ روی کار آوردن و برکنار کردنِ کابینه ها را نداشت»(ص 226).

   پیروزی رضاخان بر انقلابیّون گیلان،وجهۀ سیاسی او را بالا بُرد و از این زمان دولت انگلیس کوشید تا با «شخصیّتِ خبیثِ رضاخان»(ص۲۲۷)کنار بیاید. عوامل دیگری نیز باعث شدند تا انگلیسی ها رضا خان را«به حساب بیاورند»، ازجمله، حضور مسئولانِ جوان و جدید،مانند سِرپرسی لورن (Loraine) در وزارت خارجۀ انگلیس بود.در حالیکه این مسئولان جوان درکی واقعی از تحوّلات منطقه ای داشتند،لُرد کرزن، وزیر مقتدر خارجۀ انگلیس،خود را«قلباً و روحاً امپریالیست» توصیف می کرد(ص23)اعتقادی که ریشه در باورها و بلندپروازی های استعماریِ عصر«ملکه ویکتوریا»داشت که براساس آن،امپراتوری انگلستان رسالت داشت تاملل عقب مانده را «متمّدن» کند.

  دیگر اینکه:رضا خان در فضائی سرشار از«ملّی گرائیِ رو به رشد» و در جوّی عمیقاً ضد انگلیسی ظهور کرده بود آنچنانکه آیرونساید نیز نوشته بود که افسران ایرانی در دیویزیون قزّاق،«مملوّ از احساسات ضدانگلیسی»هستند (ص94).لورن،وزیر مختار جوان و جدید انگلیس در ایران،معتقد بودکه: «ایرانیان دیگر به قیّم نیازندارند» (ص327) و لذا،«بازگشت به سیاستِ مداخله در امور کشورهای دیگر به وضوح،غیر ممکن است».در واقع،انگلیسی ها دیگر در موقعیّتی نبودند که نتیجۀ جنگِ قدرت در تهران را تعیین کنند، لذا مجبور بودند خود را به گرفتن جانبِ برَنده(رضاخان) راضی کنند. لورن- بعدها- بخود بالید که او رضاخان را به عنوانِ«اسب برَنده در مسابقۀ سیاسی،کمی پس از ورودش به تهران شناسائی کرده است» و لذا، به وزارت خارجۀ انگلیس توصیه کرد تا برای اعادۀ وجهه و نفوذ انگلیس در ایران، تا حد ممکن در ارتباط با امور داخلی ایران، بی طرف بماند. لورن تأکیدکرد:«برای زدودن خاطرات تلخ هفت سال گذشته در ذهنِ ایرانیان، مقامات انگلیسی باید به زایل شدن نفوذ خود در ایران رضایت دهند»…لُرد کرزن ازسیاستِ«دخالت ممنوع» دلِ خوشی نداشت، امّا مجبور بود آن را بپذیرد.هنگامی که وزیرِخارجۀ مقتدرِ انگلیس اصرار کرد که «ایرانیان نباید خواهان کمک و مشورت ما باشند» لورن پاسخ داد:«آنان هیچ یک را نمی خواهند»!.بنابراین:کرزنِ مغرور خود را با این امید که روزی ایرانیان «مجدّداً بر درِ سفارت انگلیس خواهند کوفت» تسلّی داد(ص232).

رضاخان عامل روس ها!

  چنانکه گفتیم رضاخان با هوشیاری حیرت انگیزی دشواری های حرکت بین دو سنگ آسیابِ روس و انگلیس را دریافته بود .او با استفاده از رقابت های روس و انگلیس،کوشید تا از یکطرف خود را به مثابۀ«ناجی ایران از خطرِبلشویک ها» (ص230) جلوه دهد و از طرفِ دیگر،با روابطِ پنهان و آشکار بامقامات روسی کوشید تا به هراسِ انگلیسی ها دامن زنَد آنچنانکه مقامات سفارت انگلیس گمان می کردندکه:«رضا خان،آشکارا ضد انگلیسی و در تماس نزدیک با روتشتاین،وزیر مختار روسیه در ایران، است (ص191). علاوه بر این،انگلیس ها گمان می کردندکه«سفارت روسیّه در خفا به تشویق رضاخان و طرفدارانش پرداخته»(ص226).جرج چرچیل (کارشناس وزارتِ خارجه در امور ایران)همه چیز را زیرِ سرِ وزیرِ مختار شوروی می دانست و معتقد بود:«ظاهراً رضاخان به دامِ دسیسه بازی های آقای روتشتاین افتاده است»(ص 227).«روابط خصوصی رضاخان با سفارت روسیّه» سبب شدکه انگلیسی ها او را خطری برای نفوذشان در تهران تلّقی کنند.نورمن، وزیرمختارِ وقتِ انگلیس در تهران، گهگاه  فکرمی کرد که رضا خان «کاملاً طرفدار روس ها»است و حتّی احتمال دارد که وزیر مختارِ شوروی با کمک وزیر جنگ (رضاخان)کابینه را سرنگون سازد تا کابینۀ«علناً خصمانه تری نسبت به دولت انگلیس و کاملآً سرسپردۀ روس ها»بر سرِ کار آورَد…بنابراین:نورمن، قویّاً از وزرارت خارجۀ انگلیس خواست که هیچ گونه وامی به دولت ایران داده نشود تا رضاخان«کنارگذاشته شود»(ص 227).

دولت انگلیس:تماشاگرِ صعودِ ستاره!

  لُرد کرزن با حسرت و تلخکامی احساس می‌کرد:«از بی‌کفایتیِ بی‌مانند، علاج‌ ناپذیر و غیرقابلِ تصوّرِ سیاستمداران ایران رو دست خورده است»(ص ۲۳۳)، لذا،به سبب قطع امید کامل دولت انگلیس از طبقۀ حاکمۀ ایران و ترس از قدرت گیری بلشویک ها در شمال، انگلیسی ها ناچار شدند تا روی رضا خان حساب کنند و «به تماشای ستارۀ رضا خان بنشینند»(ص235).عوامل دیگری هم سبب می شدتا انگلیسی ها  رضاخان را به حساب بیاورند،یکی از این عوامل این بود که رضاخان با وجود مخالفت انگلیسی ها به قدرت رسیده بود (ص 231). این امر، حاکی از نفوذ رو به ضعف انگلیسی ها بود. لورن،کمی بعد از ورود به تهران،این ضعف را تشخیص داد و مُصرّانه از وزارت خارجه خواست که با آن کنار بیاید.وزیر مختار انگلیس در ایران با آنکه رضاخان را «فردی مستقل»می دانست ولی امیدوار بود که«فشارِ بی‌امانِ شرایط»  و به ویژه،دشمنیِ وی با بلشویسم  رضاخان را در نهایت«به اردوی ما»برانَد(۲۳۶).با این حال،در سال ۱۳۰۱ (۱۹۲۲) اگر حق انتخابی بین رضاخان و شیخ خزعل وجود می‌داشت،هم لورن و هم  لُرد کرزن، احتمالاً شیخ خزعل را انتخاب می کردند هر چند که لورن معتقد شده بود: با آنکه «رضاخان، میهن‌پرست‌تر از آن بود که هرگز آلت دستی سر- سپرده  شود»،امّا می‌توانست«دوستی بسیار مفید»به شمار آید (ص 243).با این حال، وزیرخارجۀ انگلیس سیاست‌های رضاخان را مغایر با منافع انگلیس می‌دانست و لذا در سال ۱۳۰۲ (۱۹۲۳)به لورن نوشت:« به نظر می‌رسد که رضا خان مصمّم به دنبال کردنِ سیاست‌هایی‌ست که من پیوسته آن‌ها را تقبیح کرده‌ام.او باید تا به حال دانسته باشد که با مخالفت اعلیحضرتِ انگلیس روبرو خواهد شد»…جرج چرچیل(مسئول بخش ایران) نیز کم و بیش به همین انداره با سیاست‌های حکومت مرکزی رضاخان مخالف بود(ص244).

در اکتبر ۱۹۲۳(اوایل آبان ۱۳۰۲)رضاخان،احمد شاه قاجار را وادار کرد تا او را به مقام رئیس ‌الوزرائی منصوب کند.نقش وزیر مختار انگلیس(لورن) در این ماجرا، فراتر از یک «میانجیِ بی‌میل» نبود(ص250).

سرکشیدنِ«داروی تلخ»!

  با وجود همصدائیِ وزیر مختار انگلیس با کنسول آن کشور در اهواز و تحریک سران ایلات لُر و بختیاری و خصوصاً شیخ خزعل برای برکناری یا سرنگون کردنِ «رضاخان ضدِ انگلیسی»(صص 254-253)، در سال ۱۳۰۳ (۱۹۲۵) به نظرِ لورن چنین می‌رسید که «رضاخان شخصیّتی بزرگ‌تر از آن است که بتوان همانند رئیس الوزراءهای پیشین از مسند قدرت به زیرش آورد» (ص ۲۵۵).لُرد کُرزن مایل نبود که این«جمع بندی دردناک»را از زبانِ لورن«یکی از معدود نور چشمی های خود» بشنود (ص244) امّا رَوَندحوادث آینده-سرانجام- وزیر خارجۀ مقتدر انگلیس را وادار به سرکشیدنِ «داروی تلخ»(ص 268)کرد.

  احساسات ضد انگلیسی در ایران باعث شد تا رضاخان باپشتیبانی اکثریّت نمایندگان مجلس و حمایت گستردۀ افکارعمومی،به سوی خوزستان و آزاد سازی این منطقۀ استراتژیک از چنگ شیخ خزعل اقدام کند.در حالیکه مطبوعات شوروی تصمیم رضاخان را اقدام«نیروهای پیشروی ملّی ایران»می نامیدند (ص259)سیاست دولت انگلیس در این باره،مخالفت و حتّی تهدیدهای نظامی بود(صص245-247و260-267)،با اینحال،رضاخان با قوائی نه چندان مجهّز،ضمن دستگیری شیخ خزعل و آزاد سازی خوزستان،به اعتبار و وجهۀ ملّیِ خود افزود. این امر،از یک طرف شخصیّت استوار و شجاع رضاخان را در نظر انگلیسی ها برجسته تر ساخت، و از طرف دیگر، رضاخان را به تسخیرِ کامل قدرت سیاسی نزدیک تر کرد.

نکتۀ بسیار مهم،اصرار رضاخان در استفاده از نام خوزستان بود که از زمان شاه اسماعیل صفوی تا زمان قاجارها-به خاطرضعف حکومت های مرکزی-عربستان   نامیده می شد.رضاخان ضمن مخالفت با این«نامگذاریِ جعلی و نادرست» تأکید کرد:

–«من در مرکز،امر کردم تا اين ايالت را به نام حقيقی و شريف خود يعنی خوزستان بخوانند»(10).

  آزادسازی خوزستان و «بی حرکتی مراقبت آمیزِ قوای انگلیس»ضمن«قوّتِ قلب یافتنِ رضاخان»، باعث شد تا دولت انگلیس نیز ماجرای شیخ خزعل را«کاری تمام شده»تلقّی کند و از اینکه دولت شوروی نتوانست از«آب گل آلودِ روابط رضاخان و انگلیس» ماهی بگیرد،خرسند باشد.از این هنگام، دولت انگلیس «وجود یک حکومت مقتدر مرکزی»را عاملی برای ثبات و آرامش ایران و سدّی در مقابلِ گسترش«خطرِ سرخ های بلشویک»دانست.بدین ترتیب،ایران نقش «کشورحائل»را بازی می کرد.به نظرلورن:«در شرایط فعلی،این سیاست بهترین ضمانتِ ممکن به ما علیه هرگونه کوشش روسیّه برای جذب ایران یا تجاوزِ این کشور به ما خواهد بود»(ص269).

  بعدها دولتمردانِ انگلیس به این باور رسیدندکه:عُمدتاً به سبب ظهور نامنتظرۀ شخصیّت قدرتمندی چون رضاخان بود که ایران به دامان هرج ومرج نیفتاد و نیز از غلطیدن به دامان شوروی های سرخ  در امان مانده بود(صص233 و 271).

   صعود رضا خان آغازِ سقوط سریع نفوذ بریتانیا در ایران بود،«تنزّلی که در 1330،هنگام نخست وزیری محمد مصدّق،به حضیض خود رسید.مصدّق جریانی را که رضاشاه سه دهۀ پیش  پی نهاده بود،فقط به شیوه ای نسبتاً عجولانه تر تکمیل کرد» (11).

در همین باره:

تجدّدِ آمرانۀ دوران رضاشاه؛کمبودها وکامیابی ها(بخش نخست)،علی میرفطروس

_____________________________

پانویس‌ها:

1-این هیأت (متشکّل از محمّدعلی فروغی، مشاور الممالک و حسین علاء ) برای استیفای حقوقِ پایمال شدۀ ایران در جنگ جهانی اوّل به كنفرانس صلح پاریس اعزام شده بود. نگاه کنید به نامۀ اندوه‌بارِ محمّدعلی فروغی از پاریس: مقالات فروغی،ج ۱،چاپ دوم، تهران، ۱۳۵۴،صص ۷۹-۶۱؛ یادداشت‌های روزانه محمدعلی فروغی ازسفرکنفرانس صلح پاریس:دسامبر 1918 – اوت 1920، به کوشش محمد افشین ‌وفایی وپژمان فیروزبخش،تهران،1394.

2- تقی زاده،سیدحسن:تاریخ مجلس ملّی ایران،برلین،1919،صص28-31

3-  دیوان اشعارمحمدتقی بهار،به کوشش مهرداد بهار،تهران، ۱۳۶8،ص ۲۸۷.

4-دیوان ایرج میرزا،به کوشش محمدجعفر محجوب،نشر اندیشه،تهران،1356، ص94

5-بهار،محمدتقی:تاریخ مختصر احزاب سیاسی،ج۱، تهران،١٣۵٧،ص۱۰۰. مقایسه کنیدبانظرات  سیدحسن تقی زاده،دکترمحمودافشارواحمدکسروی: نشریۀ آينـده،ج1، شـمارۀ1، تيـرماه 1304، تهران،1338؛باستانی پاریزی،تلاشِ آزادی،تهران،1354،ص401.

6-نگاه کنید به:مقاومت شکننده، ترجمۀ احمد تدیّن،تهران، ۱۳۷۷، ص ۳۱۸.

7-نگاه کنید به:ایران؛برآمدن رضاخان؛برافتادن قاجار و نقشِ انگلیسی‌ها، ترجمۀ حسن کامشاد، تهران، ۱۳۷۷، صص ۱۸۳-۱۶۷ و ۱۹۸، ۲۱۳، ۲۱۶، ۲۸۳-۲۸۲، ۲۹۴-۲۸۹، ۳۰۵ و…

  8- نگاه کنیدبه:

http://homakatouzian.com/?p=725

9-برای نگاه تازه ای در بارۀ سید ضیا نگاه کنیدبه گفتگوی درخشان دکتر صدرالدین اللهی باسیدضیا طباطبائی:سیدضیا؛مردِ اوّل یامردِ دوم کودتا؟،لوس آنجلس، 1390/2011 .برای نقد و بررسی این کتاب نگاه کنیدبه:

https://mirfetros.com/fa/?p=13695

10- نگاه کنیدبه:سفرنامۀ خوزستان ومازندران،هامبورگ آلمان،1383،صص56-146

11-غنی،سیروس،برآمدنِ رضاخان؛برافتادنِ قاجار و نقش انگلیسی ها،ترجمۀ حسن کامشاد،چاپ چهارم،تهران،1385،ص243

* با وجود حاکمیّت۹۰۰سالۀ سلسله های ترک زبان،چرا زبان ترکی نتوانست زبان رايج و رسمی ايرانیان گردد؟

از دفترِ بیداری ها و بیقراری ها

۱۵ بهمن ۱۴۰۰=۴ فوریۀ ۲۰۲۲

شکّر شکن شوند همه طوطیان هند

زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود (حافظ)        

 این روزها تلویزیون «بی بی سی» و شبکۀ  «العربیّه»! در جنجالی شُبهه انگیز به نامِ «منو فارسی»،از«رنج به دلیل زبان فارسی»،«ضرورت آموزش به زبان مادری » و «ستم فارس ها» یاد کرده است. کمّ و کیفِ این برنامه ها چنان بود که بیشتر به «فارسی ستیزی» و «ایجاد تفرقه در میان ایرانیان»شباهت داشت تا طرح یک مشکل فرهنگی. سال ها پیش در این باره  گفته و نوشته ام[۱].طرح اینگونه بحث ها-البّته- می تواند سازنده و مفید باشد به این شرط که با آگاهی و  به دور از ملاحظات سیاسی- ایدئولوژیک  باشد.

  یکی از همولایتی های گیلانی من به «بی بی سی» گفته است که «زبان فارسی، زبان قدرت سیاسی حاکمان بوده» و بر این اساس،رسمیّت زبان فارسی در ایران را «ناشی از زور و اجبار حکومت ها» خوانده است! در حالیکه حقیقت اینست که برخلاف كشور فرانسه كه به دستور فرانسوای اول (در سال ۱۵۳۹) لهجۀ محلی «ايل دو فرانس» (پاريس و حومه) به زبان ملّی و رسمی همۀ فرانسويان تبديل شد، يا برخلاف كشورهای آلمان و انگليس كه با فرمان و اراده و اجبار سياسیِ پادشاهان وقت، لهجه ای از لهجه های متعدّد، زبان ملّی كشورهای آلمان و انگليس گرديد،رواج و رسميـّت زبان پارسی در ایران(و بعد، در شبه قارۀ  هند)  نه ناشی از « اجبار سياسی» بود و نه ناشی از «ستم فرهنگی فارس ها»!.از این گذشته، باید بخاطر داشت که حدود ۹۰۰ سال از تاریخ ۱۲۰۰ سالۀ زبان فارسیِ کنونی در حکومت های ترک زبانِ غزنوی، سلجوقی، قراختائی، غُزّ، آق قويونلو، قرا قويونلو، صفوی، افشاريه و قاجار گذشته است و حتّی بعضی از اين سلاطين ترک زبان کوشيدند به فارسی شعر بگويند.به عبارت دیگر،با وجودِ حاکمیّت۹۰۰سالۀ سلاطین تُرک،زبان ترکی نتوانست زبان رایج و رسمی ایرانیان گردد!

در اوج«تُرک تازی»های قرن ۴ هجری/١٠ ميلادی ،سیّاحان و مورّخانی مانند ابن حوقل و مسعودی ضمن سفر به نواحی مختلف ايران-ازجمله ارّان، آذربايجان، دربند،قفقاز،نواحی جبال(شاملِ همدان،ری،نهاوند،سمنان،دامغان،قزوین،کاشان، قم، اصفهان و اراک)، خراسان ، سيستان و ديگر مناطق شرق و غرب و جنوب ايران-تاکید کرده اند که این اقوام مختلف ،همه به زبان پارسی سخن می گفتند[۲]

  این موضوع اهمیّت بیشتری می یابد وقتی بدانیم که همۀ سران و سرداران دربار غزنوی، ترك بوده اند، اما نه تنها سرداران و سپه سالاران، كدخدای فارسی زبان داشتند بلكه مراسم شاهانۀ نوروز، مهرگان و جشن سده رایج بود و بزرگان لشكری و كشوریِ تُرک ـ به يكسان ـ در آن شركت می كردند. مهم تر از همۀ اين ها، رسميّت زبان پارسی بود بطوريكه وقتی فرستادۀ خليفۀ بغداد نامۀ او را به سلطان مسعود غزنوی می داد، نخست متن عربی و سپس ترجمۀ فارسی آن (و نه تركی) بوسيلۀ بونصر مُشكان خوانده می شد. سنَد و نوشته در ميان ترك و فارس ـ حتّی در ميان خودِ تركان ـ به فارسی بود[۳]

  رسميـّت زبان فارسی و موقعيـّت ممتاز آن تا قرن ١٠ هجری /۱۶ ميلادی حتّی در دربار تُرکانِ عثمانی ادامه داشت بطوريكه در دوران سلاطين عثمانی نامه ها و مكاتبات به فارسی بود (نه عربی و نه به تركی). گفتنی است كه سلطان محمد دوم عثمانی روزی كه دولت بيزانس(رُم شرقی) را شكست داد (در سال ۱۴۵۳میلادی) و عنوان « فاتح » وارد قسطنطنیّه شد،به قول مورّخينِ عثمانی: هنگام بازديد از كاخ متروك و خاموش امپراطوری بيزانس، نه آيه ای از قرآن تلاوت کرد، نه شعری به عربی خواند و نه ـ حتـّی ـ كلمه ای به تركی بر زبان راند بلكه اين شعر فارسی را خواند:

بوم  نوبت می زند بر طارم افراسياب

پرده داری می كند در قصر قيصر، عنكبوت[۴]

  تحقيقات موجود، مقام، منزلت و برتری زبان فارسی در میان تركان عثمانی را نشان می دهند، بطوريكه در آن دوران در مكتبخانه های قلمروِ عثمانی، زبان فارسی را به عنوان زبان اول تدريس می كرده و سلاطين عثمانی ضمن سرودن شعر به فارسی، از حضور شاعران پارسی گوی در دربار خود مباهات می نمودند[۵]

  نقل رباعيات حدود ١٠٠ شاعر پارسی گوی آذری و ارّانی در كتاب نزهت المجالس (تأليف قرن ٧ هجری/١٣ ميلادی) نشان می دهد كه نواحی ارّان و آذربايجان ـ از ديرباز ـ پايگاهِ زبان فارسی بوده است[۶]

  مُسلّماً اين وحدت ملّی يا همبستگی قومی ناشی از نوعی قدرت سياسی ـ نظامی نبوده چرا كه با توجه به هجوم های پی در پی و فقدان ثبات و آرامش و ضعف حكومت ها،منطقاً می بايستی اين وحدت و همبستگی دچار پراكندگی و تفرقه می شد و هر قومی با استفاده از شرايط مساعد، سازِ جدائی و استقلال طلبی می زد در حاليكه تاريخ اجتماعی ـ سياسی ايران تا آغاز قرن  بيستم نشان می دهد كه اقوام ايرانی(خصوصاً كردها و آذری ها)در همۀ دوران های هرج و مرج سياسی نه تنها به جدائی از ايران گرايشی نداشتند بلكه در كنار ساير اقوام ايرانی در برابر بيگانگان(خصوصاً در برابر تركان عثمانی) ايستادگی كرده اند.مقاومت دلیرانۀ مردم اهواز ،آبادان و دیگر شهرهای خوزستان در برابرِ هجوم ارتش صدّام حسین نمونۀ دیگری از این ایراندوستی و همبستگیِ ملّی بوده است. 

اينكه در دوران ٩٠٠ سالۀ حاکمیّت سلاطین ترك، زبان تركی چرا نتوانست جايگزين زبان فارسی گردد، مسئله ای است فرهنگی و تاريخی كه اساساً ناشی از ظرفيّت و مقبوليّت زبان فارسی- به عنوان یک پُلِ ارتباطی برای پاسخگوئی به نيازهای فرهنگی و اجتماعی همۀ اقوام ايرانی بود. بنابراين شگفت نيست كه آثار مولوی رومی، نظامی گنجوی، خاقانی شروانی، عمادالدين نسيمی شروانی، شيخ شبستری، صائب تبريزی، قطران تبريزی، محمد حسين شهريار و آثار ده ها شاعر ترك زبان ديگر، اينك بخش بزرگی از ميراث فرهنگ و ادب پارسی است.

   از سوی دیگر،تاریخ مردوخ کردستانی نشان می دهد که زبان فارسی در کردستان ایران نیز  دارای اهمیّت و منزلت فراوان بوده است.این کتاب-با نثر و نگارشی به غایت زیبا و فارسی بسیار درخشان -گنجینه ای است که حوادث دو قرن اخیر کردستان ایران را تحریر کرده است.[۷]

  آميختگی كردها ، آذری ها ،گيلك ها ، فارس ها ،لرها ، بلوچ ها و ديگر اقوام ايرانی با يكديگر چنان است كه حضور  و همزیستیِ هر یک را در دور افتاده ترين نقاط ايران می توان دید.«آموزشِ زبان مادری» – البتّه – حقّ طبیعی و مشروعِ همۀ اقوام ایرانی است،امّا کسانی که از «شووينيسم فارس» و «آموزشِ به زبان مادری»سخن می گويند،بر بدبختی های اجتماعی، سياسی و  فرهنگیِ موجود آتش جنگ های قومی و قبيله ای را نيز اضافه می کنند.

  فرهنگ و مدنیّت ایرانی متشکّل از اقوامی است که همانند قالی ایرانی در کثرت رنگ ها ،گل ها و گیاهان گوناگون ،وحدت ملّی ما را شکل می دهد. در گذشته ای نه چندان دور ،دخالت های دولت شوروی برای «دولت سازی در میان خلق های ایران»،این وحدت ملّی را دچار آسیب های فراوان ساخت و اجرای یکی از آرمان های انقلاب مشروطیّت – مبنی بر«انجمن های ايالتی و ولايتی»- را به تأخیر انداخت. با پایان جنگ سرد و فروپاشی اتّحاد جماهیر شوروی  اینک ضمن تأکید بر زبان فارسی–به عنوان زبان ملّی و مشترک همۀ ایرانیان– می توان برای اعتلای زبان و فرهنگِ همۀ اقوام ایرانی کوشید.

آب درخوابگۀ مورچگان!

۲۵ بهمن ۱۴۰۰=۱۴ فوریۀ ۲۰۲۲

«عزیز من!…از قضاوت هیچ کس در خصوص اشعارم  نگران نباشید.حرفِ کسی باری از روی دوشی برنمی دارد.من همین قدر باید از عنایتی که جوانان نسبت به کار من دارند،متشکّر باشم.تصوّر کنید که من در پُشت سنگرِ خود جا کرده  ام ،در این حال،هر وقت تیری به هدف پرتاب می کنم از کارِ خودم بیشتر خنده ام  می گیرد …به نظر می آید که «آب  در خوابگۀ مورچگان ریخته ام».

  لحنِ نیما چنان محکم و استوار است که گوئی آینده را در  دست های خود دارد و به پیروزی راه و اندیشه اش مطمئن است. نیما همین اعتماد به نفس و اطمینان به آینده را با پیش بینی حیرت انگیز در بارۀ سرنوشت سیاسی احسان طبری (بزرگترین تئوریسین ادبی حزب توده) ابراز کرده بود  آنجا که خطاب به احسان طبری می گوید:

-آنکه منتظر است روزی شما را بیش از خود در نظر مردم  ناستوده ببیند.نیما یوشیج

  حالا حکایتِ افرادی است که پس از شکست های سیاسی-ایدئولوژیک  تازه به «عرصه» آمده اند و می خواهند حتّی به استاد جلال متینی زبان فارسی بیاموزند!! …چه می توان گفت!؟ به قول حافظ:

رَوَندگانِ حقیقت به نیم جُو  نخرند –

قبای اطلس آن کس که از هنر  عاری است

https://mirfetros.com

[email protected]

[۱] – نگاه کنیدبه:دیدگاه ها،نشر عصر جدید،سوئد،۱۹۹۳؛گفتگو با روزنامۀ کیهان،شمارۀ ۴۷۸، ۲۱ اکتبر۱۹۹۳؛فصلنامۀ کاوه،شمارۀ ۹۴،مونیخ آلمان ، تابستان ۲۰۰۱؛مجلّۀ تلاش، شماره های ۴و ۵، هامبورگ المان،۲۰۰۲؛ شمارۀ ۱۱، ۲۰۰۳؛برخی منظره ها و مناظره ها ،نشر فرهنگ،کانادا، ۲۰۰۴، صص  ۶۵-۹۰

[۲] – نگاه كنيد به: صورة الارض، ابن حوقل، ترجمه جعفر شعار، تهران، ١٣۴۵، ص۹۶؛ التنبيه و الاشراف، مسعودی، ترجمۀ ابوالقاسم پاينده،بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران،۱۳۴۹،ص ٧٨.

[۳] – هويّت ايرانی و زبان فارسی،شاهرخ مسکوب،نشر باغ آینه،تهران،۱۳۷۳، ص ۴۵. در بارۀ تركی حرف زدن سلاطين غزنوی، سلجوقی، صفوی و غيره نگاه كنيد به: حماسۀ كوير، ابراهيم باستانی پاريزی، تهران، ١٣۵۷، صص ۴۶۵ ـ ۴۶۷.

[۴] – ايران و جهان از مغول تا قاجار، عبدالحسين نوائی، تهران، ١٣۶۴، ص ۵۵۸

[۵] – نگاه كنيد به زبان و ادب فارسی در قلمرو عثمانی، تهران، ١٣۶٩؛ شعر و ادب در آسيای صغير، تهران،١٣۵۰ِ مقالۀ « زبان فارسی و تأثير آن در دربار سلاطين عثمانی و زبان تركی »، يوسف كنعان نجف زاده، ترجمۀ عبدالعلی ليقوانی، در: هنر و مردم، شمارۀ ۷۶، تهران، ۱۳۴۷، صص ۴۲ ـ ۴۳؛ ايران و جهان از مغول تا قاجار، صص ۵۵۰ ـ ۵۶۱.در بارۀ جایگاه و منزلت زبان پارسی در هند نگاه کنید به:«ترقی و انحطاط زبان فارسی در هند»،محمد حسین مشایخ فریدنی، مجموعه مقالات انجمن واژه برای مسائل ایرانشناسی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۶۹،صص۳۵۵-۳۷۲

[۶] – نگاه کنید به نزهة المجالس، جمال خليل شروانی، تهران، ۱۳۶۶، خصوصاً مقدمۀ ارزشمند استاد محمد امين رياحی، صص ١١ ـ ۵۰

[۷] – نگاه کنید به تاریخ کُرد و کردستان(تاریخ مردوخ)،کتابفروشی غریفی،سنندج، ۱۳۵۱.چنانکه در یادداشتی نوشته ام:در دیدارهایم با رهبران حزب دموکرات کردستان ایران،خصوصاً با دکتر عبدالرحمن قاسملو،نگارنده وی را بسیار آگاه و دلبستۀ زبان و ادبیّات فارسی یافته بود. برای آگاهی از  پیوندهای ادبیات کُردی با ادب فارسی نگاه کنید به گفتگوی آمر طاهر احمد ، مُدرّس و محقّقِ ادبیات فارسی و کُردی در دانشگاه هاروارد:

 https://mirfetros.com/fa/?p=22615

حاشیه ای بر مصاحبۀ ‌مجید تفرشی دربارۀبحرین

روز دو‌شنبه مطلبی در روزنامه «شرق» درباره بحرین منتشر شده بود و در مصاحبه خانم اسماعیلی با دکتر تفرشی گرامی، اطلاعات جالبی برای نسل کنونی ارائه شد. دلیلی که مرا به توضیحی اضافی در‌این‌باره تشویق کرد، دو نکته بود: یکی عنوان انتخاب‌شده «چگونه بحرین از ایران جدا و مستقل شد» و دوم «در رفراندوم سر ایران را کلاه گذاشتند».

البته در متن، آقای دکتر تفرشی توضیح داده بودند که وقتی «جدایی بحرین از ایران» مطرح می‌شود، این توهم پدید می‌آید که بحرین چسبیده و در قالب مرزی ایران بوده و در فلان تاریخ جدا شده است که چنین نبود. ادعایی در حجاب جدایی 250‌ساله و تغییر کلی اوضاع و احوال بوده است که در قالب تمهیدی از آن «ادعا» دست شستند! برخی روی احساسات ناسیونالیستی و غیرت ملی مخالف بودند که البته با جنگ، ستیز و فرسایش طولانی به نتیجه‌ای نامعلوم می‌رسید! و از دیدگاهی، به نظر خودشان عقلانی و اعتدالی و خواهان حفظ منافع ملی، با ترجیح الزام برقراری روابط با همسایگان و منتفع‌شدن از آن و توسعه نفوذ منطقه‌ای و حضور مقتدرانه در جامعه بین‌المللی، با آن موافق بودند. به عبارت دیگر، بحرین در جیب حاکمیت ایران نبود که از آن «جدا» شود! شاید برای برخی جالب باشد بدانند سرزمینی که سالیانی دراز از دوران ساسانی در شمال شبه‌جزیره عربستان در ساحل جنوبی خلیج فارس در تملک امپراتوری ایران بود، از کویت تا دمام و قطر، بحرین نامیده می‌شد که جزیره بحرین بخشی از آن بود. در دولت شیعی صفوی، تعلق بحرین بزرگ که جمعیت آن اغلب عرب و شیعه بودند و هستند، بیشتر بهره‌مند از علایق مذهبی بود. در جزیره بحرین، شیعیان عرب و ایرانی با هم می‌زیستند. پس از فروپاشی صفوی و ورود اعراب عتوبی و سلطه شیوخ آنان بر کویت و جزیره بحرین، دیگر سلطه سیاسی جدی و پیوسته ایران وجود نداشت و از دوران زندیه به بعد نیز تکرار نشد. در دوران قاجار پس از شکست ایرانیان در جنگ با روسیه و انگلیس و از‌دست‌رفتن قفقاز و آسیای مرکزی و هرات، عنوان‌کردن ادعا نسبت به بحرین گویی مُسَکنی بود برای جبران مافات و تا پس از قاجار و دوران رضاشاه و مصدق و محمد‌رضا‌شاه هم ادامه داشت. شیوخ بحرین نیز یکی، دو بار برای گرفتن امتیازاتی از بریتانیا، پرچم ایران را در زمان ناصرالدین‌شاه بالا بردند.

اما در دوران جدید، آنچه توقعات ملی‌گرایانه را در ایران بالا برد، اعلام‌کردن بحرین به‌عنوان «استان چهاردهم» در نیمه دهه 1330 و تبلیغات پس از آن بود. بسیاری از دیپلمات‌ها و استادان ایرانی ترغیب شدند کتاب‌ها و مقالاتی با استناد به سوابق تاریخی درباره تعلق بحرین به ایران بنویسند. اما اینکه چرا محمدرضا شاه بحرین را با آن تبلیغات استان چهاردهم نامید؟ نکته مهمی است.

دکتر مصدق با شعار ملی‌کردن نفت که نسبت به قراردادهای جدید آمریکایی‌ها با کشورهای همسایه و غیر‌همسایه ایران بر پایه 50-50 بود و حکایت از غیر‌منصفانه ‌بودن سهم ایران از نفت خود داشت، توانست جنبشی حق‌طلبانه و عمومی با چاشنی پوپولیستی به راه بیندازد که در بخش ملی‌کردن موفق هم شد. اما راه‌اندازی و بهره‌برداری با شرایط عادلانه «در راه سعادت ملت ایران» به تعویق افتاد و منجر به 28 مرداد و برکناری مصدق و راه‌اندازی صنعت نفت طبق قرارداد پیمانکاری با کنسرسیوم شد. در این میان، محمدرضا‌شاه که روز به روز بر دخالت حاکمانه در امور دولتی می‌افزود، هرگز نتوانست به آن درجه از مشروعیت خصوصا محبوبیتی که دکتر مصدق از آن بهره‌مند شده و شخص شاه شاهد آن بود، دست یابد.

در واقع استناد به ادعای قدیمی و ظاهرا بی‌زیان بحرین، با این هدف بود که با برانگیختن احساسات وطن‌پرستانه و رنگ پوپولیستی دادن به قضیه، نهضتی ملی مشابه نهضت نفت پدید آید و محبوبیتی آنچنانی به وجود آورد. اما ملی‌کردن نفت و تصویب قانون آن امری بود که می‌توانست به آینده مشخصی برسد. پس از 28 مرداد وقتی قانون تقسیمات کشوری با ذکر نام بحرین به‌عنوان استان چهاردهم تصویب شد، به‌ یاد دارم که چگونه همگان به آن پوزخند می‌زدند و به شوخی از «بحرین استان چهاردهم» نام می‌بردند و در مجله فکاهی توفیق هم انعکاس داشت! در واقع آن نهضت مدنظر محمدرضا‌شاه و رقیب نهضت نفت مصدق پدید نیامد، ولی استان چهاردهم وبال گردن شاه شد. زمانی فرا رسید که قرار شد بریتانیا نیروهای خود را از منطقه خارج کند و ایران که قوی‌ترین کشور منطقه شده بود، آماده می‌شد که آن خلأ را پر کند. اما مگر می‌شد با آن ادعای به‌ظاهر قانونی‌شده، با کشورهای منطقه که اکنون در سلطه احساسات ناسیونالیستی ناصری هم قرار داشتند، ارتباطی برقرار کرد؟ اکنون مسائل آن قانون به ظاهر بی‌زیان و در عمل بی‌خاصیت آشکار می‌شد. در وزارت کشور اتاقی را به نام مقر استانداری بحرین تعیین کرده و استانداری هم در آنجا به مگس‌پرانی گمارده بودند. مسائل انتقال مال‌التجاره از بحرین و ادعای تجار به داخلی‌‌بودن انتقال و فرار از گمرک راست یا دروغ، شایع بود. سفر بحرینی‌ها اغلب برای زیارت مشهد بدون ویزا بود و ایرانیان برای سفر به بحرین باید ویزا می‌گرفتند. در واقع در چنین شرایطی بود که محمد‌رضاشاه به بن‌بست مسئله خودساخته رسید. در آن مصاحبه در دهلی اعلام کرد که به نظر مردم بحرین احترام می‌گذارد! یعنی در همان لحظه، مسئله را حل کرد و برنامه بعدی و موفق نفوذ در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس را که به تدریج به امارات متحده و بحرین و قطر تبدیل می‌شدند، فراهم کرد.
نکته دیگر پرسش در مقاله «شرق» درباره فریب‌خوردن ایران در رفراندوم بود. اولا شیخ بحرین به هیچ عنوان زیر بار رفراندوم نمی‌رفت و آن را مغایر حاکمیتِ بی‌نیاز از پذیرش ایران می‌دانست. سرانجام با «پلِه بیسیت» یا نظرسنجی موافقت شد. دولت ایران از قبل نتیجه نظر‌سنجی سطحی و گذرا و نوشتن گزارش به دبیر‌کل را می‌دانست؛ یعنی فریبی در کار نبود؛ نمایشی برای پایان‌دادن آبرومندانه به قضیه‌ای از پیش مختومه بود! البته با توجه به تبلیغات قبلی، به طوری که از خاطرات اسدالله علم برمی‌آید، محمد‌رضا‌شاه نگران این بوده که مردم چه می‌گویند. گذشت زمان و تبلیغات پس از سقوط او موجب شد نسل بعدی، آن قانون شوخی را جدی‌تر از واقعیت تلقی کند. البته ایرانیانی در بحرین هم بودند که ناراحت و گلایه‌مند بودند، اما مقامات می‌دانستند در آن زمان احساسات ناسیونالیستی ناصری عربی به استقلال بیشتر از همبستگی قومی و شیعی با ایران گرایش داشت و فریبی در کار نبود.

روزنامه شرق/ چهارشنبه 27 بهمن 1400/ صفحه اول

                 برای احمد شاملو، و دیگر سرایندگانِ انسان گرا

چه غول آسا یَلی،

                چه رادی،

چه دلیرا مردی

             که ققنوس وار

                          در آتشدانِ جان،

                                        خود بسوخت

تا پیامِ رسالت‌اش بر صحیفه‌یِ ادوار 

                                  بماندبه یادگار .

***

شاعرانِ رسول

از سُلاله‌ی قدیسان نبوده ا‌ند،

                            نه–

آنان را 

 نه ترفندی در آستینِ نیرنگ

نه معجزتی در عصایِ شعبده

و نه هاله‌ی وهمی به تارکِ سربندِ تظاهر.

***

از بطنِ مادر

           و از نطفه‌ی مشروع بزاد،

در فرایندِ بالیدن 

                تسلیمِ حُقه‌ی تلقین نشد،

و از بدوِ بلوغ

گستاخ

      بر بامِ اعتقاد ایستاد

 و فریادِ واتظلّم از حنجره سرداد.

 دلیرا مردی

               رزم آزموده یَلی

که با تیشه‌ی اندیشه ئی شگرف

به  ریشه‌یِ بیداد زد 

و جهان را

از رخوتِ قیلوله‌ی غفلت

              بر حذر داشت.

تیبوران- ۱۴ فوریه ۲۰۲۲

 زبان‌شناسان بحث درباره زبان را در حيطه كارشناسي خودشان مي‌دانند و در دفاع از حريم قدسي خودشان دخالت ديگران را برنمي‌تابند. اما زبان فقط تابع تحولات زبانشناختي نيست، بلكه بسياري از اين تحولات خود تابع مسائل سياسي و اقتصادي و نظامي و جامعه‌شناختي مانند مهاجرت و تاثيرات مذهبي و حتي طرز تفكر به اصطلاح مد روز است! نمونه‌برداري‌هاي باستان‌شناختي از زبان فارسي نيز در آزمايشگاه تاريخي آيينه‌ا ي است كه آن‌گونه تاثيرات مقطعي را نشان مي‌دهد. وقتي زبان فارسي خراساني يا بلخي كه ريشه در زبان‌هاي قديمي سٌغدي و پارتي و آميختگي طبيعي با پهلوي ساساني و سپس نفوذ عربي پس از اسلام داشت، در دربار ساماني كه تاثيرپذيرفته از صفاريان سيستاني نيز بودند، به زبان ديواني و فرهنگي و نيز زبان مشترك اقوام بي‌شمار ايراني تبديل شد، شاعران و نويسندگان و دانشمندان بزرگي آغازگر تدارك ميراث ادبي ارزنده‌اي شدند كه جذابيت و پشتوانه فرهنگي سنگين و رقابت ناپذيري را براي زبان فارسي فراهم آورد. اين پشتوانه كه از همان آغاز گنجينه‌اي از ظرافت شعري و هنري همچون رودكي را پرورانده است نه فقط بقاي زبان بلكه بقاي اجتماعي و سرزميني ملتي را همچون شاهنامه فردوسي با تدارك خاطراتي مشترك و ملت‌ساز نزد آميزه‌اي از اقوامي فراهم كرد كه در اين سرزمين بهره‌مند از زبان‌هاي بومي و قومي خودشان نيز بودند. سامانيان براي جنگ تركانِ شرزه پيراموني را به كار مي‌گرفتند. نام‌هاي انوشتكين و سبكتكين از آنان بر جاي مانده است. سلطان محمود غزنوي فرزند يكي از همين سرداران يعني سبكتكين بود كه در نسل سوم سربازانِ ساماني در كاربرد ديواني و فرهنگي فارسي زبان شده بود. نفوذ بيشتر زبان تركي در خدمات نظامي در سلسله‌هاي بعدي نيز ادامه يافت. به كارگيري سربازان ترك گرچه بساط سامانيان را برچيد، اما بساط فارسي به دست همين تركان گسترده شد. وارد مقوله خشونت‌هاي مذهبي سلطان محمود در جنگ‌هاي مذهبي با همسايگان كه در آن زمان مايه افتخار و اكنون مايه شرمساري است، نمي‌شويم. اما گرد آمدن حلقه‌اي از شاعران و نويسندگان و پژوهشگران فارسي زبان پيرامون دربار غزنوي به دربارهاي بعدي به ارث رسيد. در زمان محمود غزنوي نه فقط مكاتبات با سلاطين همسايه در سرزمين‌هاي ايران زمين مانند زياريان و آل بويه به زبان فارسي بوده است، بلكه نثر شيواي قابوسنامه از عنصرالمعالي كيكاوس پسر قابوس وشمگير زياري، نه به زبان مازني و طبری كه به فارسي ناب نوشته شده است. مكاتبه معروف سلطان محمود با سيده خاتون باوندي مادرِ برخي شاهان آل بويه نه به زبان بومي ديلمي و تركي كه به فارسي ناب است. آل بويه از زمان ساماني شاهان مستقل بخش‌هاي مركزي و شمالي ايران امروزي بودند، سلطان محمود از سيده خاتون نايب السلطنه فرزندان صغير‌ش، تقاضاي تبعيت مي‌كند و سيده خاتون در آن نامه مشهور او را به جنگ فرا مي‌خواند با اين عبارت كه اگر بازنده شوي گويند از زني شكست خورد و اگر پيروز شوي گويند بر زني پيروز شد. البته شايد اين استدلال با منطق قرن بيست و يكمي به مذاق افكار فمينيستي خوش نيايد، اما در آن روزگار كه قدرت از راه شمشير تسلط مي‌يافت شمشير زني هنري مردانه بود. باري ورود زبان فارسي معيار؛ يعني زبان ديواني و فرهنگي ساماني، به ري و اصفهان و شيراز و همدان كه دانشمندي چون ابن‌سينا را به اصفهان و همدان كشاند، ، توسط فرزندان همین سیده خاتون انجام شد، که آرامگاهش در تهران به نام سید ملک خاتون هنوز زیارتگاه است.

 ترکان سلجوقی که بر خلاف استخدام انفرادی ترکان در دربار سامانی، به صورت قومی به خدمت غزنویان در آمدند نیز با زبان فرهنگی و دیوانی فارسی معتاد شدند و خودشان با انتقال پایتخت به اصفهان در پراکندن تخم این سخن تا شعبه سلجوقی در قونیه و آناتولی نیز کوشا بودند. آنان فارسی زبانان خراسانی مانند وزیر بزرگ خواجه نظام الملک و دانشمند و شاعری چون عمر خیام نیشابوری را به اصفهان کشاندند. تدریجا عربی به عنوان زبان مشترک فرهنگی نیز در ایران جای خود را به فارسی داد. مولانا جلال الدین بلخی، خواجوی کرمانی و سعدی را که در نظامیه بغداد تحصیل کرده بود می‌توان از واپسین وارثان ادبی آن دوران و بعضا جان به در برده از مغول زدگی دانست.

 جانشینان مغولان نيز ناچار به فارسي ديواني و فرهنگي تن دادند، اما فقدان پيشينه فرهنگي و خشونت تربيت صحراگردي متكي بر خشونت و خونريزي، تاثير منفي خود را هم در عدم رواداري مذهبي و بنيانگذاري شيوه‌اي در سرزمين‌هاي پرورنده رودكي و بيروني و ابن‌سينا و خوارزمي و … برجاي نهاد كه سيف فرغاني در شعر معروف خود خون گريسته و آرزوي خود را ضمن تحقير در آن چنين مي‌گويد: «آن را كه اسب بود غبارش فرو نشست/ گرد سم خران شما نيز بگذرد». اما گرد سم خران آنان هنوز هم فرو ننشسته و با اعتقادات مغولي‌زده به طالبان و القاعده رسيده است. در زبان فارسي نيز چنانكه شيوه نوكيسگان تازه به قدرت رسيده است به جاي آن شيوايي اصيل به دام چاپلوسي‌هاي تحقيرآميز، در بزرگداشت جانيان بي‌فرهنگ و ادبياتي تصنعي و آميزه‌اي از فارسي و عربي در قوالب تركي افتاد كه دوران صفويه را نيز به همان شيوه طي كرد و در دوران قاجار بارقه‌اي از بازگشت به اصالت را در رستم التواريخ و منشآت قائم‌مقام و ادبيات دوران مشروطه و پس از نسل فرهنگستان و باززايي فارسي، تا پديد آمدن سياستمداران با فرهنگي مانند فروغي و قوام و گسترش نظام جديد آموزش و پرورش و القاي خاطرات مشترك فرهنگيِ ملت‌ساز و سپس پديد آمدن نسل تازه و متحولي از شاعران و نويسندگان ايراني با افكار چپ يا ليبرال، زبان واقعا تحول يافته و بالغ كنوني را پديد آورد كه گرچه جز در ايران و تاجيكستان و با وجود دست‌اندازها و ممانعت‌هاي مذبوحانه در افغانستان گستردگي ندارد و ديگر جهان در شرايط و وضعي نيست كه حتي در منطقه خود حكم زبان رايج بين‌المللي را داشته باشد، اما اهميت آن را در وحدت ملي و نيز توليد فرهنگي كشور حفظ كرده است.

متاسفانه اكنون شرايط برانگيزنده رقابت‌ها و خصومت‌هاي جهاني از تنوع فرهنگي و زبان‌هاي بومي در ايران براي تفرقه و جدايي‌طلبي سوءاستفاده مي‌كنند. گرچه بايد به احترام حقوق و مواريث گروه‌هاي گسترده از يكي، دو زبان مهم در كشور مانند تركي و كردي براي آموزش اين زبان‌هاي بومي در كنار زبان وحدت بخش فارسي براي همه دانش‌آموزان در سراسر كشور بهره‌مند شد، اما جايگزين كردن آموزش زبان ملي را مي‌توان بر خلاف خاطرات فرهنگي و اجتماعي مشترك و وحدتي دانست كه مردم اين سرزمين طي قرون و اعصار به وجود آورده و براي بقاي آن مقاومت و مبارزه كرده‌است. از سوي ديگر اين بر عهده حاكمان است كه اجازه ندهند با هيچ گروه از اين ملت رفتاري تبعيض‌آميز به عنوان غير خودي بشود و از حقوقي محروم شوند كه موجب سست شدن علقه‌هاي وحدت ملي يا مهاجرت‌هايي شود كه نوعي جدايي تلقي مي‌شود. 

 نام بردن از«قوم موهوم فارس» در مقابل گروه‌هاي ديگري كه زبان مادري يا زبان مكتسبه آنان فارسي نيست يا از روي سوء‌نيت است يا ناآگاهي. «زبان فارسي» نامگذاري زبان ايرانيان در مقايسه با اعراب است كه به دليل همسايگي با ايالت فارس همان‌طور كه خليج مجاور خود را فارس ناميدند، زبان همسايگان ايراني را نيز كلا فارسي ناميدند. در حالي كه اين زبان مشترك ملي كه در خراسان و بلخ و بخارا به بلوغ رسيد، حتي براي ايلات فارس و اصفهان نيز زبان مشترك در كنار زبان بومي رايج در اين ايالات بوده است. همچنان‌كه هنوز هم در نقاط مختلف ايراني كاربران زبان‌هاي گيلكي و تركي و مازني تا سرخه و بلوچي و لري و تاتي با زبان مشترك ملي ارتباط مشترك برقرار مي‌كنند و به نوبه خود به تعالي فرهنگي آن كمك مي‌كنند. تهران بزرگ به مثابه ايران كوچك كه متناسب با جمعيتِ جاي‌جاي كشور حدود بيست درصد ملت ايران را در خود جاي داده است كه جمعيت‌هاي با ريشه بومي ايالات در آن از مراكز استاني هر گروه زباني نيز بيشتر است و همگي بهره‌مند از اين زبان مشترك ملي هستند.

منبع:روزنامه اعتماد/ سه شنبه 19 بهمن 1400/ صفحه اول

                               دکترجوادطباطبائی                                                                                                  

سرانجام، در پی رایزنی‌هایی که دربارۀ آن چیز چندانی نمی‌دانیم، در هفته‌های اخیر، وزارت علوم و فناوری برنامۀ آموزش زبان «ترکی آذری» را به دانشگاه‌های سه استانی که ساکنان آن‌ها به این زبان تکم می‌کنند، اعلام کرد. این برنامه، تا جایی که من می‌توانم بفهمم، از دیدگاه زبان ملّی و فرهنگ ایرانی، به شرحی که خواهم گفت، کمابیش با فاجعه پهلو می‌زند.

به لحاظ نظری، وزارت علوم باید متولی حفظ و ترویج زبان و فرهنگ کشوری باشد که آن وزارت‌خانه بخشی از حکومت آن است. در این دهۀ اخیر که شعار«بومی سازی» علم در این سرزمین خواب از چشم دانشمندانی که بسیاری از آنان حتی زبان ملّی را درست نمی‌توانند بنویسند ربوده است، من، به عنوان یکی علاقه‌مندان به این بحث، پیوسته، چشم به این قطار، «که سیاست می‌برد و چه خالی می‌رفت»، دوخته بودم که راهی کدام «ترکستانی» است و اینک با شگفتی بسیار می‌شنوم که برابر اطلاع رسانی وزارت علوم گویا قطار به ایستگاه «دده قورقود» در قزاقستان رسیده است! من، با دنبال کردن بحث‌هایی دربارۀ «بومی سازی»، و البته بحث‌های حاشیه‌ای آن‌ بحث یکسره بی‌معنا که به امری حیثّیتی تبدیل شده، فکر کرده بودم که آن‌چه در این بحث کم داریم مقاله و‌ انشاء نویس دربارۀ «بومی سازی» نیست، بل که قطب‌نمایی است تا متولیان «بومی سازی»، از همان آغاز، برای اتلاف منابع و امکانات کشور، مردم سه استان را روانۀ «ترکستانِ» قزاقستان نکنند. اینکه متولیان وزارت علوم کشوری مانند ایران ندانند که راه‌یابی در علوم و فرهنگ نیازمند قطب‌نمایی است تا مبادا آن راهی که می‌روند به ایستگاه «دده قورقود» ختم نشود ،خود یکی از عجایب زمانۀ عسرت در تاریخ فرهنگ کشور است، اما اینکه معاون همان وزارت خانه اعلام کند که «ایجاد این رشته‌ها در راستای سیاست‌های دولت تدبیر و امید و مبنی بر توجه به فرهنگ‌ها و اقوام مختلف است»، خواننده و شنوندۀ این بیاناتِ داهیانه را دستخوش «حیرت اندر حیرت» می‌کند. برای من اهمیتی ندارد که دولت «تدبیر و امید» با چنین برنامه‌ای تیشه به ریشۀ خود بزند؛ آن‌چه برای من و ما مهم است این است که چرا دولتِ «تدبیر» در امرِ خیرِ «توجه به فرهنگ‌ها و اقوام» از «ما»ها مردم آذربایجان مایه می‌گذارد!؟

به این نکتۀ اخیر پائین‌تر خواهم برگشت، اما از باب اطلاع رسانی دربارۀ مرتبۀ خیالبافی آن معاونت محترم عبارت او را در ادامۀ مطلبی که از او نقل کردم می‌آورم که فرموده‌اند:«بستر جذب دانشجویان خارجی علاقه‌مند به تحصیل در رشتۀ زبان و ادبیات آذری نیز آماده شده است و …» آیا آن معاون وزارت علوم کشور ایران به راستی گمان می‌کند که دانشجویان خارجی پشت مرزهای ایران صف کشیده‌اند و منتظر هستند وزارت متبوع او، که حتیٰ توانایی آموختن زبان ملّی به استادان دانشگاه‌های کشور را ندارد، بستر آشنایی آنان با «دده قورقود» از قزاقستان،«کتیبه‌های اورخون و کول تکین» از مغولستان، مثنوی «قوتا دقو بیلیق» قیرقیزستان و … را فراهم کند؟ پرسش من این است که اگر آن وزارت‌خانه چنین امکاناتی دارد چرا در دهه‌های گذشته این همه به بسته شدن کرسی زبان و ادب فارسی در کشورهای راقیه بی‌اعتناء بوده است؟

اگر آقای معاون وزیر اجازۀ توصیه‌ای به من دهد به او پیشنهاد می‌کنم که به عنوان نمایندۀ وزارت علوم دستور دهد در راستای این بستر سازی‌های داهیانه امتحان املایی از استادانی که قرار است «بومی سازی» کنند بگیرد تا بداند که در نهادهای آموزشی و پژوهشی تابع آن وزارتخانه، علم به چه مرتبه‌ای ارتقاء پیدا کرده است! وانگهی، همین چند عنوانی را که قرار است در دانشگاه‌های استان‌های آذربایجان تدریس شود به دست خبرنگاری بدهند تا از مردم کوچه و بازار شهرهای همین استان‌ها بخواهند آن عنوان‌ها راتلفظ کنند!

راستی دولت تدبیر و امید با چه رویی می‌خواهد به مردم آذربایجان، که سده‌ها در قهوه‌خانه‌های شهرهای خود گوش به نقالی داستان‌های شاهنامه سپرده‌اند، اعلام که از این پس افسانه‌های «دده قورقود» جای داستان‌های رستم و سهراب را گرفته است. اگر چنین تدبیرها در راستای «بازگشت به خویشتن»ها و «آن‌چه خود داشت»هاست، متولیان باید بدانند که این اجبار به تغییر هویت مردم آذربایجان عین از خود بیگانه ساختن آنان است، زیرا مردمی که هزار سال شاهنامه، دیوان حافظ و گلستان سعدی خوانده‌اند به آسانی به این جعل هویت برای خود تن در نخواهند داد و از این «تدبیرِ» داهیانۀ دولت جز «ناامیدی» از تدبیرهای او حاصل نخواهد شد! وانگهی، اگر، چنان‌که برخی از رندان بر آنند، دولت «تدبیر و امید» دنبال جمع‌آوری رأی مردم این مناطق است، سخت در اشتباه است و می‌تواند امیدوار باشد که،اگر امکان اطلاع رسانی دربارۀ این توهینی که با این جعل تاریخ و سابقۀ زبانی به مردم آذربایجان می‌شود وجود داشته باشد، شکست او در این استان‌ها حتمی است!

اطلاعات اندکی که دربارۀ سابقۀ این «سیاست‌های دولت تدبیر و امید مبنی بر توجه به فرهنگ‌ها و اقوام مختلف» از وزارت علوم به بیرون درز کرده، حاکی از این است که طرح اصلی در اوایل دهۀ هشتاد و اواخر وزارت دکتر معین در سال ١٣٨٢ تهیه شده و با توجه به ملاحظات سیاسی ابلاغ آن به دانشگاه‌ها به تعویق افتاده بود. گفته می‌شود این بار نیز دولت با همان ملاحظات به وزارت علوم دستور داده چنین طرحی را تهیه کند و وزارت علوم نیز همان طرح قبلی را به جریان انداخته و به گفتۀ دستیار ویژۀ رئیس جمهور به عنوان «قدمی در جهت تقویت وحدت ملّی» به دانشگاه‌ها ابلاغ کرده است.درست نمی‌دانیم که چه کسی ––‌ یا کسانی ––‌ آن برنامه را تنظیم کرده بوده‌اند و چرا در سیزده سال گذشته از اجرای آن صرف نظر شده است، اما آن‌چه می‌توان بر مبنای اجرای عجولانه و بدون کارشناسی برنامۀ سیزده سال پیش حدس زد ––‌ در حالی‌که به گفتۀ یکی از مسئولان همان وزارت‌خانه هر برنامه‌ای که بیش از ده سال از تصویب آن گذشته باشد باید مورد بازبینی قرار گیرد ––‌ همان نظر رندان است که ابلاغ چنین برنامه‌ای با این فوریّت را استفادۀ تبلیغاتی از آن می‌دانند. اگر چنین باشد، من نظر متولیانِ این استفادۀ ابزاری را به دو نکتۀ مهم در «عمل دولت» به شرح زیر جلب می‌کنم :

دربارۀ نخستین نکته، دولتیان ما چیزی نمی‌توانند بدانند و عذرشان نیز موجّه است، اما دربارۀ نکتۀ دوم نمی‌توانند هیچ ندانند، حتیٰ اگر دریافت آنان از سطح نازل غریزه فراتر نرود. نخستین نکته به جایگاه زبان در کشور مربوط می‌شود. از دیدگاه تاریخ زبان، ایران، به خلاف بسیاری از دیگر کشورها، تاریخ متمایزی دارد. زبان فارسی، به عنوان زبان «ملّی» همۀ مردم ایران بزرگ، سابقه‌ای طولانی دارد. این زبان مهم‌ترین سند تداوم تاریخ و تاریخ فرهنگ ایران است. ایران تنها کشور مهمی است که مردم آن با حفظ زبان فارسی، به خلاف دیگر کشورهای بسیار دیگری که عرب شدند، ایرانی ماندند. این وضع خلاف‌آمدِ تاریخ ایران پیامدهای مهمی دارد که برنامه‌نویسان وزارت علوم، فرهنگ و آموزش و پرورش نمی‌توانند در بی‌اعتنایی به آن برای نظام آموزش و آموزش عالی کشور برنامه «صادر کنند». فارسی جدید، زبانی که از چهارده سده پیش تنها زبان ملّی کشور بوده است –مانند فارسی میانه و نیز دیگر زبان‌های باستانی ایران – از آغاز دورۀ اسلامی، تنها زبان علمی و معیار ایران بزرگ بوده است و تا اطلاع ثانوی همچنان هست. این زبان شالودۀ ملّیت و تشخص همۀ ایرانیان نیز هست، یعنی اگر زبان فارسی نمی‌بود، ایران، مانند کشورهایی مانند هندوستان، پاکستان کنونی، آفریقا و … که زبان‌های عامۀ مردم آن‌ها نتوانسته‌اند یک زبان معیار ملّی ایجاد کنند، ناچار می‌بایست به یکی از زبان‌های معیار دیگر ––‌ که در دورۀ اسلامی عربی در صدر آن‌ها قرار داشت ––‌ سخن می‌گفت. دلیل اینکه ایران، در همین دورۀ اسلامی، به رغم زبان‌های بسیار دیگری که مردمان آن در دوره‌های مختلف به آن زبان‌ها تکلم می‌کرده‌اند، تنها یک زبان ملّی پیدا کرده جز این نیست که تنها همین زبان، زبان دانش و فرهنگ و نیز زبان معیار بوده است و می‌توانسته چنین زبانی باشد. این امر، به خلاف تبلیغات هواداران ایدئولوژی‌های پان…های کنونی ربطی به سلطه و استعمار ندارد، بلکه تاریخی دارد که ایدئولوژی‌های آنان مانع از آن است که بدانند. زبان فارسی، مانند همۀ زبان‌های ملّی دیگر، افزون بر زبان فرهنگ و دانش، زبان قدرت سیاسی نیز هست. از آغاز دورۀ اسلامی، زبان فارسیِ دری زبانِ دربار، مکان قدرت، بوده است و از زمانی که یعقوب لیث خطاب به شاعر عربی‌گوی گفت : «چیزی که من اندر نیابم چرا باید گفت؟»، از طاهریان و سامانیان تا غلام ترکی مانند محمود غزنوی و سلجوقیان و شاه اسماعیل و … زبان فارسی زبان قدرت سیاسی برای حفظ وحدت سرزمینی ایران بوده است. تردیدی نیست که سلطان محمود بیشتر از بسیاری از «تورک‌های» کنونی تُرک بود، اما این مایه سیاست می‌دانست و کیاست داشت که بداند که «زبان مادری» او برای حکومت کفایت نمی‌کند. دربار او، مانند دربارهای بسیار دیگر، به افسانۀ چهار صد شاعر زرین کمر نیاز داشت. به عبارت دیگر، او می‌دانست که قصیده‌های شاعران جنگ‌افزارهایی نیز هستند. وزیران او و نیز وزیران سلجوقیان همه از بازماندگان دهقانان ایرانی بودند و جای شگفتی نیست که وزیری چون نظام‌الملک به ملکشاه عتاب می‌کرد که چه شده است که در دیوان او ترکی را با تازیکی برابر می‌نهند؟ او و ملکشاه می‌دانستند زبان حامل فرهنگ است و نیز می‌دانستند که جز با دانایی و فرهنگ نمی‌توان فرمان راند!

از آن‌جا که زبان ترکان و ترکمانان نتوانسته بود زبان معیار ایجاد کند، زبان فرهنگ و دانش نبود و در تحول تاریخی انواع لهجه‌های بیشمار آن‌ها نیز نه توانستند زبان معیاری ایجاد کنند و نه به زبان علم و فرهنگ تبدیل شدند. مهم‌ترین دلیل این ادعا تحول زبان ترکی عثمانی تا اصلاحات اجباری به دنبال الغای خلافت در ترکیه است. آن زبان به طور عمده فارسی و نیز ––‌ از طریق فارسی ––‌ عربی بود و هر فارسی زبانی که اندکی ترکی آذری می‌دانست می‌توانست مهم‌ترین متن‌های آن را بخواند:برای نمونه می‌توان به شرح‌های سودی بر حافظ و سعدی و انقروی بر مثنوی مراجعه کرد. زبان ترکی کنونی در جمهوری ترکیه جنگ‌افزاری بود که بنیان‌گذار آن آگاهانه به کار گرفت تا از جماعتی که خود را «امت» تعریف می‌کرد «ملّتی» ایجاد کند. آتاترک، که می‌دانست چندان هم آتا«تورک» نیست، و این نکته را در اعترافی به محمدعلی فروغی به صراحت بیان کرده است. این نکتۀ مهم را از خود آتاترک ––‌ به مصداق اقرار العقلاء علیٰ انفسهم ––‌ نقل می‌کنم تا عوام علمای معاصر که چیزی از اصطلاحات جدید یاد گرفته‌اند، اما چیزهای بسیاری از آنان فوت شده است ادعا نکنند که گویندۀ آن گزاف می‌گوید و گویا «به خلق تورک توهین می‌کند».

حبیب یغمایی مضمون یکی از گفتگوهایی را که با محمدعلی فروغی داشته است چنین نقل می‌کند : فروغی «وقتی دیگر ضمن بحث از “ملّیت” فرمود که آتاترک به من گفت:“شما ایرانی‌ها قدرِ ملّیت خود را نمی‌شناسید و معنی آن را نمی‌فهمید، و نمی‌دانید که ریشه داشتن، و حق آب و گِل داشتن در قسمتی از زمین چه نعمتی عظیم است. و ملیّت وقتی مصداق پیدا می‌کند که آن ملّت را بزرگان ادب و حکمت و سیاست، و در معارف و تمدن بشری سابقه مُمتد باشد. شما قدر و قیمت بزرگان خود را نمی‌شناسید و عظمت شاهنامه را درنمی‌یابید که این کتاب سند مالکیت و ملّیت و ورقۀ هویت شماست. و من ناگزیرم برای ملّت ترک چنین سوابقی دست و پا کنم”.»[۱]

آتاترک، پیش از آن‌که به آتا«تورک» تبدیل شود، می‌دانست که ترکان، برای اینکه بتوانند ملّت شوند، باید زبان و فرهنگ «ملّی» داشته باشند و البته زیرک‌تر آن بود که نداند که ایرانیان از دیرباز زبان و فرهنگ داشته‌اند. از این‌رو، آتاترک ناچار بودبرای ایجاد ملّتی نو،«سوابقی دست و پا کند»،یعنی پیوند زبان ترکان را با زبان و فرهنگ ایران قطع کند. زبان ترکی جدید، در جمهوری ترکیه، با گسستی آغاز می‌شود که آگاهانه از بخش مهمی از فرهنگ ایران ایجاد شده است. بنیادگذار جمهوری ترکیه می‌دانست که تا زمانی پیوندهای میان زبان فارسی و ترکی برقرار باشد، شاهنامه بر مثنوی «قوتا دقو بیلیقِ» قیرقیزستانی چیره خواهد شد. البته، از این نکته نیز آگاه بود که با شعر قیرقیزستانی، کتیبۀ مغولستانی و حماسۀ قزاقستانی نیز نمی‌توان برای ملّتی که سابقه‌ای ندارد، «سوابقی دست و پا کرد».

اصلاحات در زبان ترکی عثمانی با چنین هدفی صورت گرفت و بدیهی است که به تدریج ادب ترکی جدید خود «سابقه‌ای» ادبی برای ملّت ترک ایجاد کرد، اما با این سابقۀ چند ده ساله «دست و پا کردن سوابقی» برای ملّتی که خود را برحسب تعریف اروپایی می‌داند ممکن نبود. از این‌رو، ترکان، به رغم گسستی که از زمان آتاترک با ادب فارسی صورت گرفته بود، ناچار مثنوی فارسی جلال‌الدین را جانشین مثنوی ترکی «قوتا دقو بیلیقِ» قیرقیزستانی کردند تا با ربط دادن خود به سنتی فرهنگی تاریخی برای خود «دست و پا کنند».

جای شگفتی است که در زمان تدوین برنامه‌ای آموزش زبان ترکی آذربایجانی وزارت علوم کسی نمی‌دانسته است که هرگز شعر قیرقیزستانی، کتیبۀ مغولستانی و حماسۀ قزاقستانی ربطی به زبانی که مردم آذربایجان به آن سخن می‌گویند نداشته است. وزارت علوم نمی‌تواند در بی‌خبری از اعتراف آتاترک بر فقدان «نعمت عظیم حق آب و گِل داشتن در قسمتی از زمین» و تأکید بر «عظمت شاهنامه به عنوان سند مالکیت و ملّیت و ورقۀ هویتِ» ما ایرانیان برنامه‌ای برای تورک سازی ایرانیان بنویسد! در حالی‌که اقدام آتاترک در گسستن پیوندهای زبانی ترکان با فرهنگ ایرانی ناظر بر ایجاد دولت ملّی بود، معنای اقدام وزارت علوم و دولت ایران جز این نمی‌تواند باشد که، دانسته یا ندانسته، با چنین برنامۀ نسنجیده‌ای، پیوندهای گروه‌های بزرگی از مردم ایران را از ملّت قطع می‌کند. کسی ––‌ یا کسانی ––‌ که چنین برنامه‌ای را نوشته‌اند، آگاهانه و موذیانه، راهی دنبال کرده‌اند که نتیجۀ آن جز در خلاف جهت اقدام آتاترک در ترکیه نمی‌تواند باشد. اینان کوشش کرده‌اند گروه‌های بزرگی از مردم ایران را از پیکر ملّت ایران جدا کنند تا راه تجزیۀ کشور هموارتر شود. آن‌چه از این برنامه، که هدف عمدۀ آن بازگرداندن مردم آذربایجان، که به تازگی به «تورکان آزربایجان» تغییر نام داده‌اند[۲]، به بهانۀ بازگشت به خویشتن «تورکان» با برنامه‌ای سراسر جعلی و بیگانه از ایرانیان، حاصل خواهد شد جز تیشه زدن به ریشۀ کشور و ملّت آن نیست؟ نویسنده ––‌ یا نویسندگانِ ––‌ «با چراغ آمده» به چیزی علم داشته‌اند که وزارت علوم و کسانی در دولت «تدبیر و امید» نمی‌دانسته‌اند و آن اینکه زبان جنگ‌افزاری بس دهشتناک است و می‌توان آن را علیه وحدت ملّی ایران به کار گرفت و انصاف باید داد که بسیار خوب به کار گرفته‌اند و در دستگاه عریض و طویل وزارت علوم و فناوری کسی خبردار نشده است که چه خمپاره‌ای به دست آنان داده شده است تا در پای خود شلّیک کنند.

چنان‌که اشاره کردم، کشورهایی که زبان آن‌ها توانایی ایجاد زبان معیار نداشته است مجبور بوده‌اند به زبانی عاریتی سخن بگویند. به مورد هندوستان و پاکستان اشاره کردم که به رغم اختلاف‌های اساسی که با یکدیگر دارند ناچار یوغ زبان انگلیسی را بر گردن دارند؛ قارۀ آفریقا نیز مورد جالب توجه دیگری است که به دو زبان استعماری انگلیسی و فرانسه سخن می‌گویند. این جایگاه استراتژیکی زبان در ایجاد دولت‌های ملّی در تاریخ دوران جدید اروپا نیز شناخته شده است. در ناحیه‌هایی از فرانسه، پیش از ایجاد دولت ملّی متمرکز، به زبان‌های بسیاری جز فرانسه سخن گفته می‌شد، اما الزامات ایجاد دولت ملّی شاهان و رجال سیاسی آن کشور در پیش انقلاب ١٧٨٩ را مجبور کرد تا زبان واحدی را به عنوان زبان ملّی در همۀ ایالات آن کشور «تحمیل» کنند، سیاستی که بویژه پس انقلاب کبیر ادامه پیدا کرد و زبا‌های محلی به فراموشی سپرده شد هم‌چنان‌که زبان دو قدرت بزرگ استعماری، فرانسه و انگلیس، به زبان معیار همۀ کشورهای آفریقای سیاه تبدیل شد. شعارهای کنونی برای جلب توجه به اهمیت زبان‌های محلی در حال زوال به چنین کشورهایی مربوط می‌شود. در فرانسه، همۀ زبان‌های محلی کمابیش فراموش شده‌اند و جز شمار اندکی از مردمان این کشور ––‌ بیشتر افراد کهنسال ––‌ با آن زبان‌ها آشنایی ندارند. این زبان‌های محلی بخشی از میراث فرهنگی هر کشوری است و نباید یکسره آن‌ها را نادیده گرفت. نسبت زبان ملّی در ایران با زبان‌های محلی ایران، مانند بسیاری پدیدار‌های تاریخ این کشور، پیوسته، متفاوت بوده است. ایران، به خلاف مورد شبه جزیرۀ هند، همیشه زبان ملّی معیار داشته است، اما این زبان ملّی، به خلاف مورد فرانسه، تحمیل یکی از زبان‌هایی که عامۀ مردم به آن سخن می‌گفتند نبوده است. زبان فرانسه، در اصل، در مقایسه با زبان لاتینی که زبان علم و دین در همۀ سرزمین‌های امپراتوری مقدس رُمی– ژرمنی بود، مانند انگلیسی و آلمانی، زبان عوام بود و به عنوان زبان درباری به زبان عامۀ مردم تبدیل‌ شد، زیرا الناس علیٰ دین و لسان ملوکهم!

فارسی، در هر سه مرحلۀ دگرگونی تاریخی آن، زبان «ملّی» ایرانیان بوه است، اما این زبان هرگز به زیان زبان‌های محلی دیگر به زبان ملّی تبدیل نشده است، چنان‌که به عنوان مثال هم شاهنامۀ کردی داریم و هم حیدربابایه سلام شهریار. در ایران، در همۀ ادوار تاریخی آن، تنها یک زبان توانسته است به زبان علمی و فرهنگی معیار تبدیل شود، اما همۀ زبان‌های دیگر با توجه به توانایی‌هایی که داشته‌اند نوعی از ادب ویژۀ خود را پدید آورده‌اند. همۀ این زبان‌ها و ادب آن‌ها صورت‌هایی از زبان‌ها و فرهنگ ایران بزرگ هستند و بدیهی است که باید در حفظ آن‌ها کوشید، اما نباید دربارۀ آن‌ها افسافه بافت و خیال‌پردازی کرد. زبان ملّی باید زبان دانش و فرهنگ این کشور باقی بماند. در ایران، دیگر زبان‌های محلی و ادب آن‌ها جز در درون زبان و ادب ملّی قابل فهم نیست و نباید برای آن‌ها جعل تاریخ و خاستگاه کرد. شاهنامۀ کردی، در زبان کردی، به همان اندازه بخشی از ادب ایران به شمار می‌رود که دیوان شاه اسماعیل ختایی. خواندن این اثر اخیر نیز به همان اندازه برای فارسی‌زبانان ممکن است که برای ترک‌زبانی که جز ترکی نمی‌داند ناممکن! اگر قرار است مردمی که به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند با آثار ادبی زبان خود آشنا شوند هیچ ضرورتی ندارد که منابع آن را از کشورهایی وارد کنیم که با سنت مردمان آذربایجان نسبتی ندارد. به رغم تبلیغاتی مسموم و یکسره نادرستی که گوش‌ها را کر می‌کند، هرگز، چاپ کتاب دده قورقود در اذربایجان ممنوع نبوده و خود من از نیمۀ دوم دهۀ سی شمسی نسخه‌هایی از آن را در کتابفروشی‌های تبریز دیده بودم. فروش آزاد چند صد نسخه‌ای که از این «حماسۀ ملّی تورکان» در تبریز چاپ می‌شد سال‌ها طول می‌کشید و البته جز مردمان کنجکاو نسخه‌ای از آن را نمی‌خریدند و اگر می‌خریدند اغلب نمی‌خواندند! ادعای «تحمیل» زبان فارسی به مردم آذربایجان توجیهی برای «تحمیل» تدریجی زبان «تورکی» دده قورقود به مردمی است که در سال‌های اخیر هویت جدید «تورکی در حال رنسانس» خود را کشف کرده‌اند. وزارت علوم باید بداند که نویسنده ––‌ یا نویسندگان ––‌ برنامه‌ای که اینک به دانشگاه‌های استان‌های آذربایجان ابلاغ شده است هدف‌هایی جز آموزش زبان داشته‌اند!

نکتۀ دوم به جایگاه دولت و حکومت در نظام اجتماعی کشور مربوط می‌شود. دولت نهادهای ناظر بر حوزۀ مصالح عمومی یک ملّت و تأمین آن مصالح است. اصل بر این است که قانون اساسی تبلور این مصالح عمومی است، اگرچه در فهم و تفسیر اصول قانون اساسی نیز نمی‌توان تنها به ظاهر آن اکتفا کرد و در هر موردی باید حقوق طبیعی و حقوق بشر را به عنوان معیارهای بنیادین وارد کرد. حکومت مجموعۀ نهادهایی است که اجرای قانون اساسی را بر عهده دارد و رئیس آن نیز ضامن تأمین حقوق اساسی مردم و مصالح عالی یک ملّت است. مهم‌ترین معیار در فهم و تفسیر قانون اساسی و اجرای آن صیانت وحدت ملّی و تمامیت سرزمینی کشور است. هر اقدامی که هر نهادی در خلاف جهت وحدت ملّی و تمامیت سرزمینی صادر شود، کأن لم یکن و از درجۀ اعتبار ساقط است، زیرا بدیهی است که هیچ ملّتی که از عقل سلیم بهره‌ای داشته باشد، مانند هر فرد دارای عقل، خودکشی نمی‌کند و به هیچ نهادی نیز اجازه نمی‌دهد که او را به قتل آورد. دولت و حکومت ملّی، مطابق قراردادی که میان دولت و ملّت برقرار شده است، در برابر همۀ ملّت، مسئول و مکلف‌اند و، به این اعتبار، حق ندارند تدابیری اتخاذ کنند که زمینۀ نابودی وحدت ملّی را فراهم آورد. از این حیث، برای اینکه حکومت و نهادهای حکومتی بتوانند وظایف خود را به درستی انجام دهند، صِرف مراجعه به قانون اساسی در هر موردی برای اینکه وجهۀ قانونی داشته باشد کافی نیست، بلکه، در مواردی که اقدامی می‌تواند خدشه‌ای در وحدت ملّی ایجاد کند، فهم و تفسیر قانون اساسی باید با توجه ضابطۀ مصالح عالی انجام شود. در چنین مواردی نهادهای حکومتی نمی‌توانند فهم و تفسیر خود ––‌ یا کارمندان و دستگاه اداری ––‌ از اصول قانون اساسی را معیار قرار دهند. البته، مراجعه به افرادی که موضع ضد ملّی آنان، مانند «حدیث عشق سعدی»، «داستانی است که بر هر سر بازاری هست»، امر دیگری است.

باری، تا جایی که من می‌توانم بر پایۀ آگاهی‌هایی اندکی که از وزارت علوم دربارۀ چگونگی طرح آموزش زبان «ترکی آذری» به بیرون دزر کرده بگویم این است که در تدوین برنامه‌ای که اینک به سه دانشگاه در استان‌های آذربایجان برای اجراء ابلاغ شده وزارت علوم به وظیفۀ خود به درستی عمل نکرده و عجولانه برنامه‌ای را تدوین کرده است که از اجرای آن جز خسران به کشور حاصل نخواهد شد. دستور دولت برای تدوین چنین برنامه ای مبیّن تسلیم شدن دولت به هوچیگری‌های فعالان سیاسی است که زیر پوشش هویت‌خواهی و مطالبات فرهنگی عزم جزم کرده‌اند تیشه به ریشۀ ملّیت ایرانی و وحدت سرزمینی بزنند. بهترین کاری که وزارت علوم می‌تواند انجام دهد، ارجاع به کارشناسی دوبارۀ این برنامه است. این برنامه، در صورت کنونی آن، وهنی به مردم آذربایجان است و از دیدگاه مصالح کشور ایران انباشته از ایرادهایی است که رفع آن‌ها بدون کارشناسی اساسی ممکن نیست. این بیش از ده سال از زمان تصویب برنامه گذشته و در همان زمان هم با اهداف خاصی تدوین شده است. حتیٰ اگر چنین برنامه‌ای در زمان تدوین آن اجراء شده بود، برابر مقررات وزارت علوم اینک می‌بایست تجدید نظری در آن صورت می‌گرفت. وزارت علوم می‌تواند با توجه به گذشت زمان طولانی دستور توقف اجرای آن را صادر و به کارشناسی ارسال کند. من از پنج سال پیش گفته بودم که آموزش ادب ترکی آذربایجانی ضروری است، اما چنین برنامه‌ای نمی‌تواند بیش از دو واحد درسی در یک سال باشد. این برنامه‌سازی ناشیانه قرینه‌ای بر آن پیشنهاد سابق است. هم‌چنان‌که آموزش ادبیات آذربایجانی برای همۀ علاقه‌مندان امری ضروری است، پالودن برنامۀ آن از همۀ عناصر غیر ایرانی و غیر ملّی نیز که تنها می‌تواند آب به آسیاب تجزیه‌طلبان بریزد وظیفه‌ای ملّی است.

———————————————-

[١] حبیب یغمایی، «نکاتی در احوال و اوصاف فروغی»، مقالات فروغی، تهران، توس ١٣٨٧، ج. نخست،  ص. نوزده.

[٢] علمای ملّت تورک توضیح داده‌اند که «آزربایجان» از سه کلمه در «تورکی باستان» فراهم آمده و به معنای «محل زندگی قوم توانای آز» است. البته، این روایت برای «خلق تورک» در ایران جعل شده و گرنه دولت جمهوری آذربایجان، برای جلب گردشگر از اروپا، با نشان دادن آتشکده‌ای در باکو، به طور رسمی اسم کشور خود را بهLand of fire ترجمه می‌کند.

منبع: فصلنامه ایرانشهر امروز،شماره سوم 

اشاره:

  متن زیر آخرین گفتگوی محمدرضاشاه با خبرنگاران خارجی است که در آن به علل و عوامل رویدادهای ۱۳۵۷ اشاره می کند،از جمله در بارۀ عدم سرکوب معترضان انقلابی یا به قول شاه« آتش افروزان و تروریست ها »،نکته ای که شاید اشاره به آتش افروزان سینما رکس آبادان،میدان ژاله و رویدادهای دیگر باشد.به روایت مصاحبه گرِ واشنگتن پُست:«شاه به طور خاص دولت‌های انگلیس و  آمریکا و رسانه‌های غربی را در تسریع سقوط خود مقصر دانست».

روشن بینی شاه در جملات پایانی این گفتگو  بسیار حیرت انگیز و قابل تأمّل است.او که در مردادماه ۵۷  از استیلای«وحشت بزرگ» هشدار داده بود،در گفتگو با واشنگتن پُست گفت:

 – « شخص من نیست که اهمیت دارد. ما همه می آییم و می رویم…اما ایران کشور من است و آنچه مهم است تلاش ما برای آبادی میهن بود. صد سال طول می کشد تا یک درخت رشد کند اما تنها یک دقیقه طول می کشد تا آن را قطع کنند. آنها حتّی جنگل‌ها را نابود کرده اند. همه چیز را نابود می کنند».

برخی ارزیابی های روزنامه نگار واشنگتن پُست -البتّه-  اغراق آمیز است خصوصاً آنجا که در اشاره به حادثۀ میدان ژاله(17شهریور) معتقد است: «ژنرال‌های شاه به سربازان خود دستور دادند تا به سوی مخالفان شلیک کنند و صدها تن از شورشیان را از پای درآوردند».پژوهشی تازه  دربارۀ این رویداد مشکوک  پرسش های تازه ای را  مطرح می کند.

گفتگوی شاه با «جیم هوگل» در ۲۷ می ۱۹۸۰ در روزنامۀ واشنگتن پُست منتشر شده است.دو ماه پس از این گفتگو ، محمدرضاشاه در ۵ مرداد ۱۳۵۹= ۲۶ ژوئیه ۱۹۸۰ در قاهره چشم از جهان  فرو بست.

***

شاه از سیاست تسلیم خود پشیمان است

شاه ایران، در آخرین روزهای قدرتش، از پیگیری «سیاست تسلیم» در برابر مخالفان خود، پشیمان است. او می گوید اکنون بر این باور است که می باید از نیروی نظامی برای سرکوب شورشیانی که حکومت او را سرنگون کردند استفاده می کرد.

به گفته شاه، محاسبات اشتباهش همراه با اشارات ضد و نقیض دولت‌های آمریکا و انگلیس باعث این شکست شد. کاخ سفید پیام های خصوصی به او ارسال می کرد مبنی بر اینکه از سرکوب شدید نظامی تظاهراتی که در نهایت او را سرنگون کردند، حمایت می‌کند اما هر بار که او به دنبال تاییدی رسمی از واشنگتن بود، شاه بیاد می آورد که «سفیر آمریکا به من گفت که هیچ دستورالعملی در آن زمینه ندارد».

شاه، در طولانی‌ترین مصاحبه‌ای که از زمان خروجش از ایران ( در ۲۶ دی ماه ۱۳۵۷ )  انجام داده است، گفت:اکنون بسیاری از مردم می گویند که اگر دولت من نظم و قانون را اجرا می کرد، صد برابر کمتر از ۱۵ ماه گذشته تلف می شدند. ما نمی دانیم چند تن در این ایام قتل عام شده اند. البته هنوز هم ادامه دارد.

  شاه در روز جمعه به مدت دو ساعت با ما به گفتگو نشست. سرخی غروب ، باغ‌های محصور و بزرگ کاخ قُبۀ قاهره را فرا گرفته بود – کاخی که اقامتگاهی رسمی برای بازدید سران کشورهاست. این قصر، منزل کنونی و شاید آخرین خانۀ تبعیدی پهلوی باشد. شاه از ۲۸ مارس که عمل جراحی برای برداشتن طحال او انجام شد، تقریباً در این محل، در انزوا به سر می برد.

او گفت که در ۱۰ روز گذشته نزدیک به پنج کیلو به وزنش افزوده شده است زیرا آثار شیمی درمانی آهسته آهسته محو می شوند. چهره اش علایمی از برنزه شدن را نشان می داد. اما هنوز نشانه هایی از ادامۀ مبارزۀ او با سرطان وجود داشت. کت و شلوارش که به زیبایی دوخته شده بود، به راحتی بر روی شانه‌ها و سینه‌هایش می‌چسبید. عینکش بطور برجسته‌ای روی ویژگی‌های پرنده‌مانند و هنوز لاغر او ظاهر می‌شد.

نشانۀ دیگری که پس از دو عمل اورژانسی بر روی پادشاه سابق ۶۰ ساله، بهبودی ظاهری و موقت او را تضعیف می کرد، زمانی بود که پهلوی در طول مصاحبه با من و کاترین گراهام (رئیس هیئت مدیره روزنامه)، مکرراً مکث می کرد تا نفسی عمیق بکشد.

شاه هنگام صحبت، پشت سر هم آه می کشید، به ویژه زمانی که به پیشرفت های اقتصادی ایران تحت رهبری خود و رویاهای بزرگش برای آینده کشورش اشاره می کرد – آینده ای بر باد رفته و در قیاس با آنچه که وی از آن به عنوان نابودی فعلیِ ملّت «بدست آتش افروزان و تروریست ها» یاد می کرد که اکنون در تهران بر اریکه قدرت تکیه زده اند.

کینه، عصبانیّت، دلتنگی و علایمی آشکار از اندوه تنهایی، همگی در طول مکالمه بچشم می خورد. صحبت هایش ادامه داشت و تنها زمانی به پایان رسید که از دالان های قصر، برای یک تماس تلفنی خارج شد. بیرون، همسرش و کوچکترین دخترش (لیلا) در اطراف محوطۀ کاخ دوچرخه سواری می کردند.

شاه که در اتاق انتظارِ جلوی سالن نشسته بود، ایالات متحده و انگلستان را به دلیل عدم حمایت از او در طول بحران و بابت دوری جستن از او و تلاش برای تعامل با رژیم اسلامی در تهران، سرزنش می کرد.

شاه با بیان اینکه تصمیم گرفته بود با قوّت بیشتری دربارۀ وقایع گذشته و حال ایران صحبت کند، کناره‌ گیری از سلطنت را رد کرد، اما چندین بار اشاره کرد که احتمال دارد برای همیشه قدرت را از دست داده باشد. او تاکید کرد که کناره گیری او، کمکی به آزادی ۵۳ گروگان آمریکایی نخواهد کرد. گروگان گیران اسلامگرا خواستار بازگشت شاه برای محاکمه بودند.

-«تا زمانی که ایالات متحده و هموندانش در غرب آماده تعامل و مدارا با تروریست‌ها و وحشیان تشنه به خون هستند که اکنون دعوی نمایندگی کشور مرا دارند، چگونه می توان به چیزی دست یافت؟ من نمی دانم چگونه مردمان و دولت ها در غرب از معامله با چنین کاراکترهایی سر باز نمی زنند و از آنان بیزار نیستند. شاه گفت: « زمانی که آن شورشیان شروع به تخریب کشور من کرده و شمار بسیاری را ترور کردند، غرب سعی کرد تقریباً این وحشیگری ها را نادیده بگیرد و نوعی از اعتبار و مقبولیت را برای شورشیان فراهم کند».

علاوه بر این، شاه تلویحاً اعلام کرد که در صورت آغاز حرکت علیه حکومت آیت‌الله روح‌الله خمینی، تمامی توش و توان خود را در اختیار کسانی که آنان را «مردمان میهن‌پرست ایران» می‌خواند، قرار خواهد داد.

شاه گفت: «اگر مردم میهن دوست ایران نتوانند حکومت را بازپس بگیرند، قدرت بدست کمونیست‌ها خواهد افتاد. اکنون مساله مهم، زمان است.» او اظهار داشت که نقش خودش «به مردم ایران بستگی دارد که چه می‌خواهند».

شاه به نکات دیگری اشاره کرد:

او احساس می‌کند هیچ مسئولیتی در قبال گروگان‌گیری کادر سفارت آمریکا (توسط افراط‌یون اسلامی که مخالف پذیرش او برای معالجه در ایالات متحده بودند) ندارد. شاه گفت که دولت کارتر، چندی پیش از گروگانگیریِ اعضای سفارت به او گفته بود که از سفارت آمریکا در ایران به اندازۀ کافی محافظت می شود.

وی بعد از ترک پاناما در ۲۳ مارس، پس از آنکه متوجه شد دیگر نمی تواند در آنجا تحت درمان مطمئن پزشکی قرار گیرد، قصد داشت از کاخ سفید بخواهد تا به قول خود مبنی بر پذیرش مجدّد او در ایالات متحده عمل کند. اما شاه چنین درخواستی از کارتر نکرد. او در پاسخ به این سوال که چرا چنین درخواستی را پیگیری نکرده است، گفت: «تصوّر کردم که این درخواست می توانست قیمتی گزاف برای دولت کارتر در بر داشته باشد». او گفت در حال حاضر نمی تواند توضیح بیشتری بدهد.

شاه اکنون متقاعد شده است که «غرب خواستار استقرار همین جمهوری اسلامی بود و شاید می پنداشت که با حربۀ اسلام می توان کمونیسم را مهار کرد». او به طور خاص دولت‌های انگلستان و آمریکا و رسانه‌های غربی را در تسریع سقوط خود مقصر دانست. «بسیار خوب، حال به آنچه می خواستید دست یافتید! آیا خرسندید؟ آیا اکنون در ایران حقوق بشر اجرا می شود؟ آیا دموکراسی و آزادی برقرار شده ؟ … کاری که آنان به نام اسلام با کشور من انجام می دهند، منجر به انزجار و دوری مردم از اسلام خواهد شد».

شاه تصمیم گرفت که در ژانویه ۱۹۷۹ مستقیماً به ایالات متحده نرود. علیرغم آنچه که دولت کارتر از او خواسته بود، شاه به آمریکا نرفت و در مصر اقامت گزید «زیرا تمامی دوستانم می گفتند: اینجا را ترک نکن. برخی می‌گفتند باید به کشورم نزدیکتر باشم ….شاید برای بازگشتم و برخی می‌گفتند چطور می‌توانم به جایی بروم که چنین رفتاری با من کرده است.»

ادامه حضور شاه در منطقه، بر ترس انقلابیون اسلامی در تهران افزود با این تصوّر که او تلاش خواهد کرد تا پس از یک تبعید کوتاه مدت، با کمک سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا بازگشت خود به قدرت را همانند سال ۱۹۵۳ تکرار کند. او پیش از اینکه در اکتبر ۱۹۷۹ برای یک عمل اضطراری کیسۀ صفرا به نیویورک پرواز کند، از مصر به مراکش، سپس به باهاما و بعد برای اقامت به مکزیک رفت. گروگان‌ها در ۴ نوامبر دستگیر شدند. شاه در ۱۵ دسامبر عازم پاناما شد.

شاه در حال حاضر مشغول بازنگری کتابی ست دربارۀ سقوط خود که در اوایل امسال به زبان فرانسه منتشر شد. وی خاطرنشان کرد: این بازنگری شامل ملاحظاتی ست پیرامون نقش آمریکا در بحران ایران.

به نظر می رسید که شاه مشتاق گفتگو با خارجی‌هاست. او، همسرش و دو دختر ۹ و ۱۷ ساله، در یک کاخ پر نقش و نگار و تزئین شده، متشکّل از صدها اتاق زندگی می‌کنند که در سال‌های اخیر به‌عنوان میهمان‌خانه ای برای پرزیدنت هایی چون نیکسون و کارتر و دیگر سران کشورها مورد استفاده قرار گرفته است. انور سادات، رئیس جمهور مصر، همچنین برای شاه یک سر پیشخدمت مصری، چند کارمندِ خانه و نیروهای امنیتی مسلح فراهم کرده است که از پهلوی و خانواده اش مانند «یک پادشاه هنوز بر سر قدرت»، مراقبت می کنند. به نظر می رسد سادات یک بازدید کنندۀ دائمی است.

لحن شاه تیره و تار بود. با اشاراتی مجدّد به وحشت اعدام‌ها، دستگیری دیپلمات‌های آمریکایی و فروپاشی قدرت مرکزی که جایگزین رویاهای او برای احداث مترو و برق و سایر مزایا در سراسر کشوری که تحت رهبری او « تا آستانۀ پیوستن به توسعه یافته‌ترین و خوش شانس‌ترین کشورهای جهان » رسیده بود، صدایش اغلب به خاموشی می رفت.

او مانند زمانی که در قدرت بود، اتهاماتی مبنی بر اینکه دولتش، مخالفان سیاسی را با شکنجه پلیس مخفی ساکت کرده بود رد کرد و فسادی را که خانواده‌اش از آن سود برده‌اند، بکنار می گذاشت. او گفت که «محافل لیبرال» در ایالات متحده با مخالفت با ارسال تسلیحات بیشتر به ایران، راه را برای نفوذ شوروی به افغانستان هموار کردند. شاه گفت: «یک ایران نیرومند از نظر نظامی، می توانست صلح را در منطقه برقرار کرده و حفظ کند».

دگرگونی شخصیت او از یک حاکم مستبد با رویاهای عظیم و پر شکوه برای کشورش، به یک نجیب زاده پارسی محروم و وابسته به میهمان نوازی یک ملت عرب، هنوز ناقص و ناتمام مانده است.

او به سهولت به خاطرات فراخوان نوآورانه‌اش که بیش از یک دهه پیش برای نشست بین المللی کشورهای منتخب برای دستیابی به یک پیمان اقتصادی جهانی که انرژی و تجارت را پوشش می داد و در تشریح استراتژی ژئوپلیتیکی خود برای مقاومت با مداخله ی شوروی در قلب اوپک، در همان اجلاس سران کشورهای منتخب، باز می گشت.

چند لحظه بعد،شاه با تاسف پذیرفت که کشورهای غربی تا همین اواخر ایدۀ توافق اقتصادی را نادیده می‌گرفتند. اما او می‌دید که استراتژی دولت های غربی با پذیرش «واقعیت‌های انجام‌شده یکی پس از دیگری»، از جمله برکناری او و تهاجم شوروی به  افغانستان، به طرز مهلکی تضعیف شده است.

یک تغییر ساده در گفتارش، بیش از همه، نمایانگر دنیای پر تضادی بود که شاه در آن بسیار نا آرام بنظر می رسید. او اینگونه آغاز و سپس مکث کرد: «در آخرین سال سلطنت من….یعنی طی آخرین سالی که در کشورم بودم…».

 شاه در پاسخ به سوالی پیرامون رویارویی با از دست دادن قدرت خود، میزان قاطعانه‌ای از «باور به تقدیر و سرنوشت » را از خود بروز داد. مقامات آمریکایی ادعا می کنند که این رگه از «سرنوشت گرایی» در شکست او و در عدم مقابله ارتش علیه اعتراضات گستردۀ ایران در سال‌های ۱۹۷۸ و ۱۹۷۹، مهلک تر از سیاست‌های پر تضاد آمریکا بود.

وی گفت:« من همیشه فردی بسیارعارف و معنوی بوده‌ام، بنابراین هر اتفاقی که می‌افتد به‌عنوان خواست خدا یا قسمت و سرنوشت یا هر اسمی که می‌خواهید بر رویش بگذارید، تلقی می کنم. من از دیدگاه و منظر فلسفی آن معضلات را اینگونه می بینم. این باور، مانع نمی شود که اندیشه کنم یا نتوانم آه بکشم و یا در نهایت در درون خود برای آنچه بر کشورم می گذرد گریه کنم».

در گذشته، او شباهتی به عکس‌های این شخصیت لاغر و اسکلت مانند نداشت که دو ماه پیش برای برداشتن طحال بزرگ و سرطانی اش از پاناما به مصر پرواز کرد. ناظران در آن زمان می گفتند که شاه در حال گذر از آخرین مراحل مرگ است. شبه‌ نظامیان اسلامگرا که گروگان‌های آمریکایی را نگه می‌داشتند، چنین اظهاراتی را به سخره گرفته و مدعی شدند که حال او مساعد است و این سفر، بخشی از توطئه بازگرداندن شاه به تخت سلطنت است.

شاه با زبان انگلیسی روان خود گفت: «چند روز پیش، نگون بخت و بیمار به نظر می رسیدم ». او گفت که کمرنگ شدن آثار شیمی درمانی باعث افزایش وزن او شده است، اما افزود که همچنان از بیماری‌های متعدد خود رنج می برد. او توضیح داد که باید هر سه هفته یک بار و تا پنج ماه دیگر به شیمی درمانی ادامه دهد. شاه گفت که تا آینده‌ای قابل پیش بینی در مصر خواهد ماند.

به نظر می رسد گزارش او در مورد دریافت اشارات گیج کننده آمریکایی در حالیکه برای رژیم در حال فروپاشی خود در خواست یاری می کرد، تاییدی است بر گزارش های اخیر منتشر شدۀ منابع آمریکایی، که نشان می دهد زبیگنیو برژینسکی، مشاور امنیت ملی پرزیدنت کارتر، پیام‌هایی خصوصی از طریق سفیر ایران اردشیر زاهدی برای شاه ارسال می کرده است. برژینسکی خواستار واکنش شدیدتر نظامی در تقابل با این شورش ها بود و این در حالی ست که سایروس ونس، وزیر امور خارجه از حمایت رسمی آمریکا از چنان سیاستی خودداری می کرد. ونس با اعمال خشونت مخالف بود.

ژنرال‌های شاه به سربازان خود دستور دادند تا به سوی مخالفان شلیک کنند و صدها تن از شورشیان را از پای درآوردند – شورشیانی که خواستار سرنگونی شاه در طول ماه‌های آشوب قبل از خروج پهلوی بودند. اما به دلایلی که هنوز مورد بحث است، نیروهای نظامی یا امتناع کردند و یا به آنها دستور داده شد در اوج تظاهرات دی و بهمن ۱۳۵۷ با حامیان خمینی مقابله نکنند.

دلسردی و تلخکامی  شاه نسبت به نقش آمریکا در طول گفتگو مشهود بود. او در پاسخ به این سوال که آیا احساس می‌کند دولت کارتر با نپذیرفتن او هنگام ترک پاناما، او را نومید کرده است، پاسخ داد:

-«بله. از همان ابتدا، بله. از مدت‌ها قبل شروع شده بود. این نکتۀ جدیدی نیست».

او پیشتر گفته بود:«بزرگترین اشتباه من این بود که به آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها در مورد مشکلات داخلی میهنم گوش فرا دادم… با نگاهی به گذشته، [توصیه نادرست آنان] این بود که تمامی تروریست‌ها را از زندان آزاد و آنها را رها کنم و به آنها امکان بدهم که رهبر گروه آتش افروزان و شورشیان بشوند – شورشیانی که همواره تلاش می کردند که دولت را نا توان کنند تا در برابر فشار غارتگران و آتش افروزان تسلیم شود، بدیگر عبارت، دولت را به مسیری بکشانند تا سیاست تسلیم در برابر این راهزنان را دنبال کند. »

شاه گفت: «توصیه‌های ایالات متحده، که از طریق سفیرش ویلیام سالیوان ابراز می شد، مرا متقاعد کرد که سیاست تلاش در آخرین لحظه را « برای یافتن راه حلی بمنظور بقدرت رساندن اپوزیسیون » پیگیری کنم. این در واقع، سیاست خودم بود. اکنون می ببینم که اشتباه کردم. مصمّم بودم که خون نریزم.» او گفت: « درعوض باید به حکومت نظامی که در ماه نوامبر برسرکار آمده بود  دستور می دادم تا نظم و قانون را برقرار کند ».

شاه ادامه داد که سفرای آمریکا و انگلیس در تهران برای حمایت از سیاستمداران سکولار اپوزیسیون به رهبری مهدی بازرگان، مرا رها کرده بودند. این سیاست «راه را برای خمینی هموار کرد. آنها دیدند که ما تحت فشار تسلیم شده ایم و مصمم شدند که تا آخر، همین راه را طی کنند».

 شاه در پاسخ به سؤالی درباره گزارش‌ هایی مبنی بر ارسال پیام‌هایی از واشنگتن که به او پیشنهاد شده بود از «مشت آهنین» استفاده کند، گفت:

«هر بار که از سفیر آمریکا می‌خواستم چنین اخباری را تأیید کند، او همواره می‌گفت « هیچ دستوری ندارد».

شاه در پاسخ به این پرسش که آیا پیام‌ها از طرف برژینسکی و از طریق زاهدی آمده بود، گفت: «مطمئناً. اما از سیگنال و کانال رسمی آمریکا خبری نبود و هر زمان که قصد راستی آزمایی آن سیگنال ها را داشتم، هیچ تاییدی در کار نبود. چطور می‌خواهید در سیاست خارجی خود اینگونه عمل کنید؟ شاید آن مرد بیچاره (سالیوان) هیچ دستوری نداشت. فکر نمی‌کنم او دروغ گفته باشد».

شاه گفت که ژنرال هایزر، معاون فرماندۀ نیروهای آمریکایی در اروپا که توسط کاخ سفید به تهران اعزام شده بود، با ترتیب دادن ملاقاتی میان رئیس ستاد ارتش، ارتشبد عباس قره باغی که اسماً به شاه وفادار بود و بازرگان که در صدد سرنگونی شاه بود، در واقع کابینه موقتی را که شاه بر جای گذاشته بود، تضعیف کرد.