جمعی از هنرمندان و نویسندگان دارای شهرت جهانی ضمن حمایت از کارزار آزادی نسرین ستوده، وکیل و مدافع حقوق بشر، از همگان خواستند به این کارزار بپیوندند.

آذر نفیسی، نویسنده، و نازنین بنیادی و شهره آغداشلو، از هنرپیشگان ایرانی از جمله شخصیت‌هایی هستند که در این فراخوان شرکت کرده‌اند.

اولیویا کولمن و جِی کِی سیمونز، هر دو برنده جایزه اسکار، و شیرین نشاط، نقاش و فیلمساز، و ماز جبرانی، کمدین، از دیگر شرکت‌کنندگان در این فراخوان هستند.

این عده در کنار جمعی دیگر از هنرمندان برجسته با هشتگ «نسرین را آزاد کنید» عکس خود را در اختیار مرکز حقوق بشر ایران قرار داده‌اند.

خانم ستوده از ۲۰ مردادماه گذشته با انتشار نامه‌ای، ضمن درخواست آزادی زندانیان سیاسی، در اعتراض به شرایط زندانیان سیاسی اعتصاب غذا کرده است.

نسرین ستوده که وکالت بسیاری از فعالان سیاسی، زنان و دانشجویان را بر عهده داشت، در شهریور سال ۸۹ و پس از احضار به دادسرای انقلاب بازداشت شد.

او  اخیراً جایزه حقوق بشری انجمن قضات آلمان را که به او تعلق گرفته بود، به چهار معترض ایرانی محکوم به اعدام اهدا کرده است.

به یادِ قربانیانِ قتل عامِ زندانیان سیاسی-عقیدتیِ تابستان ۶۷

تو را با سپیده چه پیمان بود؟

تو را با سپیده چه پیمان بود-

که نماز را

             – حلّاج وار –

از خونِ خویش وضوء کردی

و عشق را

            تا ارتفاعِ دار

                           پذیرفتی(۱)

     **       

وقتی تو                          

با آخرین ستاره  می رفتی

از خاورانِ خونت                 

     خورشید می شکفت.

** 

از سپیده آینه ها کردم

از سپیده آینه ها کردم-

آنچنان

که شوکتِ حماسیِ مرگت

تا  « بی نهایت »  

                           امتداد داشته باشد…

_________________________

*«زیباترین فرزندان آفتاب» ازاحمد شاملو است

۱-در عشق  دو رکعت است که وضوء آن درست نیاید اِلّا به خون ، حسین بن منصور حلّاج

https://mirfetros.com

[email protected]

بیست سال پیش، در شهریور سال ۱۳۶۹،دکتر پرویز ناتل خانلری که هنوز زخم زندان‌های جمهوری اسلامی را بر جان خود داشت درگذشت.عمری خلاق، پربار و با عزت و احترام را پشت سر گذاشته بود، اما برخورد حکومت و رسانه‌های جمهوری اسلامی با او چندان ضدفرهنگی و غیرانسانی بود که چند ماهی پیش از مرگ جمله‌ای را که سالیانی پیش به دوران جنگ جهانی، خطاب به فرزندش نوشته بود به یاد آورد و برای من که در حاشیه مصاحبه با مجله آدینه از او حکایت وزیر شدن و زندان را پرسیده بودم تکرار کرد: «سرگذشت من خون دل خوردن و دندان به جگر افشردن بود». حکایت وزارت او را، به نقل از خود او، در پایان همین یادداشت نوشته‌ام.
خانلری در عرصه‌های گوناگون خلاقیت و در زندگی فرهنگی و سیاسی خود ترکیبی همگن از تضادها بود. در شعر، شاعری خلاق و متمایل به رمانتیسیزم میانه‌رو، اما در کار پژوهش آکادمیک و روشمند سرآمد زمانه خود بود.
روشنفکری خوش‌فکر و متعهد و از چپ برخاسته بود، اما تیرِ تیزِ دشمن و نیزۀ زهرآلود طعنۀ دوست را به جان خرید و قبای وزارت بر تن کرد تا یکی از درخشان‌ترین طرح‌های سوادآموزی تاریخ ایران را در سطح کشور اجرا کند و به همین اتهام به دوران پیری صد روزی را در زندان جمهوری اسلامی محبوس شد.
زبان‌شناس و ادیبی دل‌بسته به ادبیات کلاسیک بود و در کار شاعری مشربی میانه‌رو داشت، اما مجلۀ خود را به یکی از معتبرترین فضاهای ادبی ایران برای معرفی ادبیات و هنر آوانگارد زمانۀ خود بدل کرد.
محققی بزرگ بود که منقح‌ترین و معتبرترین نسخه دیوان حافظ، فاخرترین نمونه شعر کلاسیک را به دست داد و ویراسته‌ترین نسخه «سمک عیار»، فاخرترین نمونه ادبیات داستانی مردمی و غیرکلاسیک، را تصحیح، شرح و منتشر کرد.
در نقد و نظریه ادبی و در زبان‌شناسی نوترین اسلوب‌ها و دستاوردهای جهانی را درونی کرد و در تطبیق با زبان و ادبیات فارسی بسط داد، اما در اسلوب شاعری خود از نئوکلاسیک‌هایی بود که زبان و مسائل و موقعیت انسان معاصر را با چارچوب‌های قدیمی شعر کلاسیک تلفیق می‌کردند.
در عرصه‌هایی چون تاریخ زبان فارسی و وزن در شعر فارسی آثاری مرجع تالیف کرد و شعر زیبای «عقاب» او در حافظه فرهنگی زبان فارسی ثبت شده است.
با هدایت و نیما دوست و همنشین بود، اما در سایه سنگین آنان نزیست و راه متمایز خود را در شعر و ادب پیش گرفت.
شاعر و ادیب و زبان‌شناس بود، اما مدیریت عقلانی او در عرصه‌های فرهنگی نیز زبانزد بود و هر جا مدیر بود، از وزارت فرهنگ و ریاست بنیاد فرهنگ ایران تا سازمان پیکار با بی‌سوادی و در فرهنگستان ادب و هنر، آثاری باقی و کارستان از خود به یادگار گذاشت.

تصویر یک زندگی پربار

پرویز ناتـل خانلری در اسفندماه سال ۱۲۹۲ خورشیدی در تهران متولد شد. جد او میرزا احمد مازندرانی در وزارت خارجه شغل دیوانی داشت و به «خانلرخان» و اعتصام‌الملک ملقّب بود.
پدر او میرزا ابوالحسن‌خان خانلری نیز عضو وزارتخانه‌های عدلیه و خارجه بود. نام خانوادگی خانلری از لقب جدّ او «خانلرخان» گرفته شد.
خانلری واژه «ناتل»، نام قدیمی شهری در مازندران، را به پیشنهاد پسرخاله مادر خود، نیما یوشیج، به نام خانوادگی خود اضافه کرد.
پس از تحصیل در مدارس سن‌لویی، مدرسه آمریکایی و مدرسهٔ ثروت به دارالفنون رفت و به پیشنهاد استاد بدیع‌الزمان فروزانفر در رشته ادبی درس خواند.
دانشنامه لیسانس زبان و ادبیات فارسی را به سال ۱۳۱۴ از دانشکده ادبیات دانشگاه تهران گرفت و به عنوان دبیر دبیرستان استخدام شد.
پرویز ناتل خانلری از نخستین کسانی بود که دکترای زبان و ادبیات فارسی را در سال ۱۳۲۲ از دانشگاه تهران دریافت کرد. استاد راهنمای رساله دکتری او ملک‌الشعراء بهار و عنوان رساله او «تحول غزل در شعر فارسی» بود. این رساله بعدتر با عنوان «تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی» منتشر شد.
خانلری کرسی تاریخ زبان فارسی را در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران بنیان نهاد و تا سال ۱۳۵۷ استاد این کرسی بود. انتشارات دانشگاه تهران را نیز همو در سال ۱۳۲۵ بنیان نهاد و پنج سال مدیر آن بود.
ناتل خانلری به روزگار جوانی شعرها و نوشته‌های خود را در مجله مهر چاپ می‌کرد و نخستین شماره مجله ادبی سخن را در خرداد ۱۳۲۲ منتشر کرد.
سخن که تا سال ۱۳۵۷ منتشر می‌شد به عرصه‌ای معتبر برای معرفی ادبیات معاصر ایران و جهان بدل شد و بسیاری از نویسندگان ایران نخستین آثار خود را در این مجله منتشر کردند.
خانلری در سال ۱۳۲۷ به پاریس رفت و دو سال در دانشگاه سوربون آواشناسی، فونتیک، خواند و رساله‌ای نیز در این باب به زبان فرانسوی نوشت.
او در سال ۱۳۴۱ تا بهمن‌ماه ۱۳۴۲ در کابینه اسدالله علم وزیر فرهنگ بود. خانلری قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۱ را حرکتی ارتجاعی ارزیابی و در جلسه هیات وزیران از سرکوب قیام هواداری کرد.
خانلری در سال ۱۳۴۴ «بنیاد فرهنگ ایران» را بنیان نهاد و تا سال ۱۳۵۷ رئیس این بنیاد بود و بیش از ۳۰۰ کتاب ارزنده منتشر کرد.
او چند سالی نیز ریاست فرهنگستان ادب و هنر و مدیر کلی سازمان پیکار با بی‌سوادی را بر عهده داشت.
پس از انقلاب اسلامی به مدت صد روز زندانی و پس از آزادی از همه سمت‌ها و مشاغل فرهنگی و دانشگاهی خود محروم شد.
پرویز ناتل خانلری سرانجام در شهریورماه ۱۳۶۹ در ۷۷ سالگی در تهران درگذشت.
خانلری نخستین کس در ایران بود که کتاب «دستور زبان فارسی» را بر مبنای زبان‌شناسی مدرن تالیف کرد. خانلری در این کتاب که در دبیرستان‌ها و دانشگاه تدریس می‌شود اصطلاحات تازه بسیاری وضع و مبنای نگارش دستور زبان فارسی را از کلمه به جمله منتقل کرد.
کتاب‌های تاریخ زبان فارسی و وزن شعر فارسی خانلری هنوز از جمله مهم‌ترین مراجع در این حوزه‌ها هستند.
خانلری در سال ۱۳۵۹ منقح‌ترین و معتبرترین نسخه دیوان حافظ را منتشر کرد. ۴۸۶ غزل این دیوان با روش علمی و بر مبنای مقایسه ۱۴ نسخه خطی مهم تنطیم شده‌اند.
تصحیح و شرح کتاب «سمک عیار» از ارزنده‌ترین گام‌ها در ادبیات داستانی مردمی است، و او همچنین مجموعه‌ای شعر با عنوان «ماه در مرداب» نیز منتشر کرد.
خانلری در سال ۱۳۱۰ کتاب دختر سروان پوشکین را به فارسی ترجمه کرد. همچنین داستانی در این کتاب به دستمایه شعر «عقاب» خانلری بدل شد که معروف‌ترین شعر اوست.

حکایت وزارت و سپاه دانش

بخشی از مصاحبه خانلری درباره زبان و ادبیات فارسی در دو شماره از نخستین شماره‌های مجله آدینه به دورانی چاپ شد که رسانه‌های جمهوری اسلامی بر او تیغ کشیده بودند و ذکر نام او به نیکی در نشریات جرمی بزرگ بود.
اما بخش دیگری از مصاحبه، آنجا که حکایت و دلیل وزیر شدن او را پرسیده بودم و او پاسخ داده بود، چاپ نشد.
خانلری در این گفت‌وگو روایت کرد که شاه در یکی از سخنرانی‌های خود در نخستین سال‌های دهه چهل، به روزگاری که دولت با کمبود بودجه روبه‌رو بود، بیش از نیمی از ایرانیان بی‌سواد و کودکان روستایی از نعمت مدرسه محروم بودند، از گسترش دانشگاه‌ها سخن گفته بود.
خانلری در سرمقاله مجله سخن با انتقاد از برنامه شاه نوشت که بودجه اندک آن روزگار را باید بیشتر به سوادآموزی عمومی و تاسیس مدرسه در روستاها و شهرستان‌های کوچک اختصاص داد و کمبود معلم را با طرحی ابتکاری جبران کرد، چرا که ارتقاء فرهنگی و توسعه سیاسی و اقتصادی در جامعه‌ای با اکثریت بی‌سواد ممکن نیست.
گفت که پس از انتشار این شماره از مجله، اسدالله علم یا کسی از جانب او به خانه خانلری می‌رود و از طرح ابتکاری او می‌پرسد. خانلری طرح سپاه دانش را می‌نویسد. جوانان دیپلمه که دو سال از فعال‌ترین سال‌های عمر خود را باید در سربازی اجباری تلف می‌کردند پس از آموزش به عنوان معلم به روستاها فرستاده می‌شدند تا به جای اتلاف زندگی در پادگان‌ها به پسران و دختران فقیرترین و محروم‌ترین لایه‌های جامعه خواندن و نوشتن بیاموزند.
شاه طرح سپاه دانش را به نام خود مصادره می‌کند و در برنامه اصلاحی خود می‌گنجاند، اما از خانلری می‌خواهد تا برای اجرای این طرح وزارت فرهنگ را بپذیرد.
خانلری به قصد اجرای طرح تیغ طعنه دوستانش را به جان می‌خرد و این پیشنهاد را می‌پذیرد. به این ترتیب میلیون‌ها کودک روستایی که با طرح خانلری به مدرسه رفتند، وام مردی را به گردن دارند که علائق شعری و علمی خود را رها کرد تا مدرسه را به روستاها ببرد.
جمهوری اسلامی به پاداش ارائه و اجرای این طرح خانلری را زندانی و منزوی کرد و از دانشگاه راند.
روشنفکری با نقد و استقلال فکری همزاد و با قدرت و وزارت بیگانه است. بسیاراند روشنفکرانی که استقلال فکری خود را با قدرت سودا کرده و از خلاقیت تهی شدند.
خانلری و دوست او آندره مالرو، روشنفکر چپ‌گرا و از بزرگ‌ترین نویسندگان فرانسه، که جامه وزارت ژنرال دوگل بر تن کرد، شاید استثناهایی بر این قاعده باشند.
مالرو تا پایان عمر با عزت زیست و خانلری را برخورد فرهنگ‌کش و غیرانسانی جمهوری اسلامی به دوران پیری زخمی کرد.
آن که فرهنگ را زندانی کرد اما جز بدنامی نصیب نبرد و خانلری تا زبان و ادب فارسی زنده است بر کرسی عزت خواهد ماند.    منبع

دكترخانلری؛قافله سالارِ«سخن»،علی ميرفطروس

از فرقی که ندارد این زندگی حرف می‌زنم

به اندازۀ اشتیاق کودکی که نیست

به دنبال پروانه‌ای که نبود

دویده‌ام

و در کوچه‌ای که نیامدی

به آغوش کشیدمت

اما عزیزم

حالا عصر دلتنگی‌های مانده در گیسوی من نیست

با فشار یک دکمه

صفحه‌ای در من بالا می‌آید

که می‌گوید

دختری در آن سوی آب‌ها

هنوز عطر پیراهنت را دارد

و من به تعریف دیگری از فاصله می‌رسم

درون خودم

به کوهی دلتنگ رسیده‌ام

که تنها صدایی است

که تو را برمی‌گرداند

حالا به این نیامدن

همه چیز می‌آید

حتا ترانه‌ای که با صدای بلند

می‌رقصد

و گاهی

بازی به نفع ماست

که تمام نمی‌شود.

از مجموعۀ «خونم را به هواخوری برده‌ام»

بهمن زبردست*

“دو دشمن از دو سو ریسمانی بگلوی کسی انداختند که او را خفه کنند هرکدام یک سر ریسمان را گرفته میکشیدند و آن بدبخت در میانه تقلا می‌کرد، آنگاه یکی از آندو خصم یک سر ریسمان را‌‌‌‌رها کرد و گفت ای بیچاره من با تو برادرم و مرد بدبخت نجات یافت. آنمرد که ریسمان گلوی ما را‌‌‌‌رها کرده لنین است!”[1]

این سخن ملک الشعرای بهار در مسجد شاه تهران، تنها بیان اندیشه ی او نبود و نمونه هایی از این دست را می توان در اشعار بسیاری از شاعران آن زمان یافت. تنها نگاهی به این شعرها، نشان دهنده ی حال و هوای ایرانیانی است که ناگهان ریسمان تزار از گلویشان برداشته شده، آغوش به سوی کسی گشوده بودند که در آن سوی ریسمان، ندای برادری سر داده بود.

 شکوهی شاعر یزدی از لنین چنین یاد می کند:

گرچه در آغاز استقلال و آزادی ما       

        ازلنین سرچشمه گیرد وز مرام او نفاذ

عارف قزوینی او را چنین می ستاید:

ای لنین ای فرشته ی رحمت         

      کن قدم رنجه، زود بی زحمت

تخم چشم من آشیانه ی توست      

         هین بفرما که خانه خانه ی توست

وحید دستگردی چنین خطابش می کند:

یا حبّذا لنین که به سیل عدل    

           برکنده کاخ ظلم زبنیانش

پیراسته جهان تمدن را       

            چون گلستان ز خار مغیلانش

و ابوالقاسم لاهوتی او را چنین معرفی می نماید:

کی رسید آن وقت جان کندن به فریادت؟      لنین

کی به ضد ظالمان آمد به امدادت؟               لنین

کی زقرض ریشه کن بنمود آزادت؟             لنین

کی حقوق زندگی مستقل دادت؟               لنین[2]

ذوق زدگی این شاعران بی سببی نیست. روسها در زمان پادشاهی رومانوف، به جدا کردن بخش های بزرگی از ایران که اکنون هر کدام خود کشوری هستند، بسنده نکردند و تا آخر، ریسمانِ تعدی شان را از گلوی ایرانیان برنداشتند. به توپ بستن آرامگاه علی ابن موسی الرضا و نخستین مجلس شورای ملی، که یکی مقدس ترین زیارتگاه مذهبی شیعیان در ایران و دیگری مهم ترین نماد ملی گرایی و مردم سالاری نوپای ایران بود، نشان از بی اعتنایی مطلق آنان به باورهای ایرانیان داشت.

اما این ها همه توصیف صحنه از دید بیچاره ای است که در حال خفگی، ناگهان فشار ریسمان از گلویش برداشته شده. باید دید این صحنه از دید خصم پیشین و مدعی برادری بعدی چگونه بوده است. به واقع هم در  پنجم دسامبر 1917، يعني تقريباً چهل روز پس از وقوع قیام، لنین در اعلامیه ای مشترک با استالین، ایرانیان را برادر خطاب کرد و چنین نوشت: “رفقا و برادران!  […] اي مسلمانان مشرق زمين، اي ايرانيان، اي تر‌کها، اي عربها، اي هندوان، روي سخن ما با شماست: با شمائی كه زندگاني‌تان،‌ جانتان، مالتان و ناموستان قرنها زير پاي غارتگران اروپايي مانده و له شده بود. […]  ما رسماً اعلام مي‌داريم كه عهدنامه‌ها و توافقهاي پيشين روسيه و انگلستان كه ايران را ميان این دو كشور امپرياليست تقسيم كرده بود،‌ باطل، كان لم يكن و از درجه‌ء اعتبار ساقط است. اي ايرانيان! به شما قول مي‌دهيم كه به محض پايان عمليات نظامي، سربازان ما خاك كشورتان را تخليه كنند و شما مردم ايران، این حق را داشته باشيد كه آزادانه دربارهء‌ سرنوشت آتي خود تصميم بگيريد. […] رئيس شوراي كميسرهاي خلق (= نخست وزیر): ولادیمیر لنين

“كميسر خلق براي امور مليت‌ها (= وزیر امور مليت‌ها): ژوزف استالين.”[3]

این بیانیه، صرفاً یک بیانیه ی تبلیغاتی نبود و نشان از عزم راسخ دولت نوپای شوروی برای ارتباط بهتر با دولت های همسایه ی شرقی، مانند چین، ایران، افغانستان و ترکیه داشت. “تروتسكي، ‌كميسر خارجي، در قسمتي از نامه‌ي رسمي خود در تاريخ 14 ژانويه‌ي 1918 به سفارت ايران در پطرزبورگ اعلام داشت:
“معاهده‌ي 1907 نظر به اين كه بر عليه آزادي و استقلال ملت ايران بين دولتين روس و انگليس بسته شده،‌به كلي ملغي و تمام معاهدات سابق و لاحق آن نيز از درجه‌ي اعتبار ساقط خواهد بود.”
پس از روي كار آمدن “چيچيرين” و قرار گرفتن وي در منصب كميسر خارجي اين اقدامات تداوم يافت. وي در بيست و ششم ژوئن 1919، در نامه‌اي به دولت ايران، كليه‌ي امتيازات تحصيلي روسيه‌ي تزاري را به صورت يك جا لغو و باطل اعلام كرد. در بخشي از اين نامه آمده بود:
1. تمام بدهي‌هاي ايران مطابق تقبلات زمان تزاري الغا مي‌شود؛ 2. روسيه به مداخله‌ي خود در عوايد ايران از قبيل گمركات و تلگراف‌خانه‌ها و ماليات‌ها پايان مي‌دهد؛ 3. درياي خزر براي كشتيراني در زير پرچم ايران آزاد اعلام مي‌شود؛ 4. سرحدات شوروي با ايران مطابق اراده‌ي سكنه سرحدي معين خواهد شد؛ 5. تمام امتيازات دولت روس و امتيازات خصوصي باطل و از درجه‌ي اعتبار ساقط است؛ 6. بانك استقراضي ايران با تمام متعلقات، ملك ايران اعلام مي‌شود؛ 7. خطوط تلگراف و راه‌هاي شوسه‌ي ساخته شده در طول جنگ به ملت ايران واگذار مي‌شود؛ 8. اصول محاكمات و قضاوت سابق كنسول‌ها كلاً باطل مي‌شود؛ 9. ميسيون روحاني اروميه منحل مي‌شود؛ 10. تمام اتباع روسيه‌ي متوطن در ايران مكلف هستند كليه‌ي عوارض و ماليات‌ها را بالسويه با اهالي تأديه نمايند؛ 11. سرحد ايران و روس براي عبور آزاد و حمل مال‌التجاره باز مي‌شود؛ 12. به ايران اجازه‌ي ترانزيت مال‌التجاره از روسيه داده مي‌شود؛ 13. دولت روسيه از هرگونه مشاركت در تشكيل قواي مسلح در خاك ايران صرف‌نظر مي‌نمايد؛ 14. دولت روسيه به ملغي شدن كارگزاري‌ها رضايت مي‌دهد؛ 15. به ايران اجازه داده مي‌شود كه در كليه‌ي شهر و بخش‌هاي شوروي كنسول تعيين نمايد.”[4]

تفاوت این پیشنهادها با آنچه که در 26 فوریه 1921، با امضای گیورکی واسیلیویچ چچرین، یعنی همان شخص پیشنهاد دهنده که هنوز هم کمیسر خارجه بود، تبدیل به قرارداد میان جمهوری شوروی روسیه ایران شد، به خوبی نشان دهنده ی ماهیت این رویکرد است.

قرارداد، به جای تعیین سرحدات شوروي با ايران مطابق اراده‌ي سكنه سرحدي، سرحد مابین ایران و روسیه را مطابق تعیین کمیسیون سرحدی 1881 تصدیق کرد، عوض ابطال تمام امتیازات خصوصی، صرفاً امتیازاتی که دولت سابق تزاری عنفاً برای خود و اتباع خود از دولت ایران گرفته بود را از درجه اعتبار ساقط  اعلام نمود، و همچنین آزادی کشتی رانی ایران در دریای خزر را مشروط به این نمود که  اگر در جزء افراد بحريه ايران اتباع ثالثي باشند که از بودن خود در بحريه ايران براي تعقيب مقاصد خصمانه نسبت به روسيه استفاده نمايند دولت شوروي حق خواهد داشت که انفصال عناصر مضره مزبوره را از دولت ايران بخواهد. اجازه ی دایر کردن کنسولگری هم که در كليه‌ي شهر و بخش‌هاي شوروي آزاد پیشنهاد شده بود، به رضایت طرفین مشروط گردید.

اما این ها همه در برابر فصل ششم قرارداد که در پیشنهادهای قبلی هم نیامده بود، هیچ بود. برابر این بند که امروزه هواداران قرارداد 1921 هم هنگام ذکر مفادش با علامت … از آن یاد می کنند،[5] درواقع دولت ایران برای اولین بار در تاریخ خود و در امری بی سابقه، صرفاً برای پایان دادن به حضور نظامی روسیه در ایران و حمایت مالی و نظامی اش از گروه های مخالف ایرانی، متعهد شد که، “اگر ضمناً خطري سرحدات دولت جمهوري اتحادي شوروي روسيه خودش نتواند اين خطر را رفع نمايد دولت شوروي حق خواهد داشت قشون خود را به خاک ايران وارد نمايد تا اينکه براي دفاع از خود اقدامات لازمه نظامي را به عمل آورد دولت شوروي روسيه متعهد است که پس از رفع خطر بلادرنگ قشون خود را از حدود ايران خارج نمايد.”[6] تعهد یک جانبه ای که روسیه شوروی را ملزم به تعهد متقابلی نمی نمود، و به هیچ وجه هم تشریفاتی و روی کاغذ نبود، چنان که سال ها بعد در شهریور 1320 بهانه ی هجوم ارتش سرخ به ایران شد.

سختگیرانه شدن قرارداد نسبت به پیشنهادهای قبلی، همانند برخورد بلشویک ها با فرمان معروف زمین بود که در آغاز انقلاب، برخلاف سیاست های قبلی حزبشان، به این فرمان که عملاً تحقق یافته بود گردن نهادند و گرچه همواره آن را از جمله افتخارات قیام اکتبر هم به شمار می آوردند، با تحکیم بیشتر قدرت، دست به اشتراکی کردن اجباری و تبعید و کشتار میلیون ها دهقان صاحب زمین زدند.

درواقع جدای تصویر احساسی که بهار از این موضوع رسم کرده، الغای امتیازات تزاری توسط دولت شوروی دلایل متعددی داشت که در این مجال کوتاه تنها به ذکرشان بسنده می کنیم. نخست این که دولت شوروی در تضاد با حکومت پیشین قصد داشت کژی های حاکمیت تزاری را افشا و خود را متفاوت با آن نشان دهد. دوم این که حکومت تازه که دچار انزوای سیاسی مطلق، هجوم ارتش های بیگانه، قحطی و جنگ داخلی بود، می خواست دست کم روابط خوبی با همسایگانش برقرار سازد. از همه ی این ها گذشته، دولتی که خود شانه از زیر بار بدهی های خارجی حکومت تزاری خالی کرده بود، معلوم نیست با چه توجیهی می توانست مدعی بدهی کشورهای دیگر به این حکومت شود، و در صورت استنکاف بدهکار، به کدام مرجع شکایت برد. تنها راهی که برای روسیه شوری می ماند اشغال ایران بود که پیشتر بخش شمالی آن را عملاً اشغال نموده و به نتیجه ای هم نرسیده بود.

طنز قضیه در این میان، حمله ی لنین و استالین در اعلامیه ای که ذکرش رفت، به ” توافقهاي پيشين روسيه و انگلستان كه ايران را ميان این دو كشور امپرياليست تقسيم كرده بود” است. از میان این دو، لنین با بریتانیا قراردادی بست که عملاً مانند قرارداد 1907، مناطق نفوذ روسیه و بریتانیا را محترم می شمرد و از قضا یکی از عوامل تسهیل کننده ی قرارداد 1921 ایران و شوروی شد.[7] استالین نیز با استحکام قدرت دولت شوروی از او پیشی گرفت، تا آن جا که زمانی در قراردادهای محرمانه با آدولف هیتلر، لهستان را تقسیم کرد و زمانی دیگر در توافق با وینستون چرچیل، مناطق نفوذ اروپای بعد از جنگ را تعیین نمود.[8]

اکتبر، جدای این تاثیر، تاثیرات مهم دیگری هم بر ایران داشت که در پایان به برخی از آن ها اشاره ی کوتاهی می کنیم. یکی از این تاثیرات جدایی کامل اقتصادی و فرهنگی میان سرزمین اصلی ایران و بخش های جدا شده ی آن بود که به تصرف روسیه یا تحت نفوذ آن درآمده بود. در دوران تزارها ارتباط عمیق و گسترده ای میان ایران و آسیای میانه و قفقاز وجود داشت و همواره بخش بزرگی از ایرانیان در این سرزمین ها می زیستند. با روی کار آمدن بلشویک ها اندک اندک این ارتباط گسسته شد. الفبای این سرزمین ها به الفبای سیریلیک تغییر یافت، و در میانه ی بیگانه هراسی استالینی، از میان ایرانیان ساکن شوروی، چه آنان که بازرگان و مالدار بودند و چه آنان که صادقانه به خدمت آرمان های بلشویکی درآمده بودند، اغلب تیرباران یا رهسپار تبعید بی بازگشت شده، انبوه باقی نیز بیشتر به ایران اخراج گردیدند. روسیه که همواره به منزله ی روزنی به فرهنگ غرب و جهان صنعتی تر بود، به روی ایران بسته شد و بریگاد قزاق که همواره پشتیبان شاهان قاجار بود، با انتقال فرماندهی اش از روسها به ایرانیان، دست به کودتایی زد که سرانجام به انقراض سلسله ی قاجاریه و روی کار آمدن پهلوی ها انجامید.

درباره ی الغای امتیازات تزاری توسط بلشویک ها، بسیار گفته و نوشته شده، اما می توان تصور کرد که اگر حکومتی دمکراتیک جایگزین خاندان رومانوف شده بود، هر تصمیمی هم که در این باره می گرفت، در درازمدت، با تاثیر مثبتی که بر کل منطقه، از جمله ایران می گذاشت، می توانست به جای تشدید خودکامگی نظام های همسایه، چه بسا باعث گشایش فضای باز سیاسی آنها نیز بشود.

*بهمن زبردست (تهران، 1349 )پژوهشگرتاریخ،از ایشان نقدها و مقالات متعدّدی درمطبوعات ایران منتشرشده،کتاب های به دنبال سراب؛ روایت متفاوت دکتر یوسف قریب از متن و حواشی یک دهه فعالیت در حزب تودۀ ایران در گفت وگو با بهمن زبردست ،تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1396؛ترجمۀ خاطرات ریچارد فرای،ایرانشناس برجسته،شرکت سهامی انتشار،تهران،1397 ازجمله آثار اوست.

[1] . محمدتقی بهار: تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، جلد 1، (تهران، شرکت سهامی کتابهای جیبی، چاپ سوم، 1357)، ص. 27.

[2] . شعرها همه نقل از این ماخذند: ا. استوار: “اکتبر و ادب ویژه اکتبر در ایران”، در انقلاب اکتبر و ایران، (بی جا، بی نا، چاپ دوم، 1354)، صص. 346-325.

[3] . محمدجواد شیخ الاسلامی، سیمای احمدشاه قاجار، جلد 1، (تهران، نشر گفتار، 1368)، صص. 102-100.

[4] . اکبر ولی زاده، اتحاد جماهیر شوروی و رضاشاه (بررسی روابط ایران و شوروی میان دو جنگ جهانی)، (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385)، صص. 98-97.

[5] . علی پورصفر (کامران)، “صدسالگی اکتبر“، دانش و مردم، (مهر 1396)، ص. 170.

[6] . متن قرارداد را می توانید در این نشانی بیابید: www.persiangulfstudies.com/fa/index.asp?p=pages&id=219

[7] . خسرو شاکری، میلاد زخم: جنبش جنگل و جمهوری شوروی سوسیالیستی گیلان، ترجمه ی شهریار خواجیان، (تهران، نشر اختران، 1386)، صص. 344-343.

[8] . فرناندو کلودین، از کمینترن تا کمینفورم، ترجمه ی فرشیده میربغدادآبادی، شاپور اعتماد و هایده سناوندی،  (تهران، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، 1377)، صص. 886-885.

منبع:نگاه نو،پائیز1396

اسناد فساد آقازاده ها در شمارۀ جدید مجلۀ دیلمان

تاریخ اختلاس و دزدی در ایران‎‎‎

شماره جدید مجله دیلمان با تیتر روی جلد «اسنادفسادآقازاده ها» به موضوع تاریخ اختلاس و دزدی در ایران می پردازد. این شماره مجله دربردارنده گفتارها و گفت و گوهایی است با حسین راغفر، شاپور رواسانی، مقصود فراستخواه، صالح نیکبخت، داریوش رحمانیان، ناصر فکوهی، مجید حسینی و دیگران. همچنین ترجمه های دسته اولی از دیوید وایت، آنته لاوسون، جورج ویگرتز، جی. پی. مازولسکی و … 

این شماره دیلمان شامل تک نگاری هایی است از بزرگترین اختلاس گران تاریخ ایران از جمله فاضل خداداد، محمودرضا خاوری، شهرام جزایری، سعید مرتضوی، مرجان شیخ الاسلامی، بابک زنجانی، حسین فریدون، اکبرطبری  و … در «آقازاده ها در سرزمین عجایب» گزارش هایی می خوانیم از مطبوعات خارجی درباره وضعیت فرزندان مسئولین در خارج از کشور.

دیلمان سعی کرده با ترجمه مقالات و گزارش هایی از سازمان های جهانی دیدبانی فساد، نگاهی مقایسه ای و انتقادی به آمارهای فساد در کشورهای مختلف داشته باشد. گزارش “کشورها و فساد” و “پنهان ز دیده ها” از این دست هستند. همچنین در این شماره مقالاتی می خوانید در باب شیوه های فساد مطبوعاتی، روش های ناآگاهانه آموزش فساد به کودکان و غیره، که مجموعه آنها ما را با چشم انداز جدیدی از  موضوع روبرو می کند.

در پرونده دوم مجله دیلمان با تیتر «بلوچستان، چرا نابرابری؟» مطالب گوناگونی را به بررسی علل فقر و محرومیت بلوچستان اختصاص داده است. این پرونده حاصل سفر تحقیقی تیم مجله دیلمان به منطقه و گفت و گو با نخبگان محلی بلوچستان است.

 در بخش جامعه با موضوع «تاملاتی در باب کرونا» تحلیل هایی متفاوت از پژوهشگران ایرانی درباره بیماری عالم گیر کرونا می خوانیم. در بخش زنان این شماره نیز دیلمان گفت و گویی داشته با زیبا جلالی پژوهشگر و مدیر انتشارات شیرازه با عنوان «اعتماد به نفسِ تولید فکر را از دست داده ایم» که خواندن آن به علاقمندان مباحث زنان پیشنهاد می شود. 

مخاطبان و علاقمندان می توانند شماره 11 مجله دیلمان را از کیوسک های مطبوعاتی و کتابفروشی های معتبر سراسر کشور تهیه نمایند.

برای خرید آنلاین و ارسال پستی می توانید به این لینک بروید: 

لینک خرید مستقیم مجله دیلمان/ شماره یازدهم/ ویژه اسناد فساد آقازاده ها

برای خرید تلفنی می توانید با شماره 09172059962 تماس حاصل نمایید

یا به همین شماره در واتس آپ پیام بفرستید 

وبسایت فروشگاهی مجله دیلمان

www.shop.deylamanmag.com

• وب سایت مجله فرهنگی و اجتماعی دیلمان
• www.deylamanmag.com 
• صفحه اینستاگرام مجله فرهنگی و اجتماعی دیلمان 
•  @deylaman_magazine
  

مجله فرهنگی و اجتماعی دیلمان

مدیر و سردبیر: مهدی بازرگانی

ویراستار ارشد: زهرا زارع

خوشنویسی لوگوی دیلمان : رضا اسمعیل دوست جلالی  / مقالات درج شده تنها دیدگاه نویسندگان می باشد و دیلمان در برابر دیدگاه های نویسندگان مسئولیتی ندارد / مقالات، دیدگاه ها و پیشنهادات خود را به یکی از آدرس زیر برایمان ایمیل کنید:    [email protected]  برای ارتباط با بخش اشتراک و توزیع مجله دیلمان با شماره  09172059962  تماس بگیرید. برای ارتباط با بخش آگهی و تبلیغات دیلمان با شماره  01333326376 تماس بگیرید. 

ارتباط مستقیم با سردبیر   09358693138  :و ایمیل mehdi.bazargani@gmail.

سالگرد جنبشی مدنی 

برای رویارویی با ویرانگری های یک حکومت فرهنگ ستیز

فردا، بیست و نهم اگوست، آغاز شانزدهمین سال تاسیس سایت بنیاد میراث پاسارگاد است. این بنیاد، که ابتدا به صورت کمیته ای  برای جلوگیری از آبگیری نابخردانه ی سد سیوند و به نام «کمیته بین المللی نجات پاسارگاد» شروع به کار کرد، اولین ان.جی.او ی بین المللی برای بازتاب دادن صداهای اعتراض به ویرانگری های میراث فرهنگی و تاریخی ایران شناخته می شود. و از آن جا که از آغاز، همراهی، هزاران تن از مردمان فرهنگ دوست ایرانی در داخل و خارج و همین طور مردمانی از کشورهای دیگر جهان را با خود داشت، توانست آغازگر جنبشی فرهنگی باشد در راستای رویارویی با یکی از سخت ترین شیوه های فرهنگ ستیزی و تبعیض فرهنگی در سرزمینی که نامش به خاطر فرهنگ متمدن، سکولار،  و انسانی اش در تاريخ بشريت به نیکی  ثبت شده است.

در این مدت بنیاد پاسارگاد نه تنها توانست، از طریق وب سایتی که به طور اختصاصی در اختیار میراث فرهنگی و طبیعی است، مردم علاقمند را در جریان رویدادهای فرهنگی و میراث فرهنگی در سراسر ایرانزمین بگذارد(1)، و با صدها مطلب، گزارش، و خبر جريان فرهنگ کشی ها و تاریخ زدایی هایی را که در ایران انجام می شود برملا کند، بلکه اقدام به تاسیس سازمان جديدی نيز کرده است تا صدای میراث فرهنگی و میراث طبیعی ما، و کشورهایی دیگری را که، چون سرزمین ما، گرفتار حکومت هایی بی توجه، یا دچار جنگ و یا فقر اند به گوش علافمندان به میراث فرهنگی در جهان برساند.(2)

متاسفانه در این سال ها ما شاهد بوده ایم که به موازات علاقمندی روز افزون مردمان ایران به ثروت های ملی و فرهنگی خود، روز به روز بر گستردگی ویرانی ها، چپاول میراث های فیزیکی و غیر فیزیکی، و فرهنگ ستیزی ها و تبعیض های وارده بر میراث فرهنگی در ایران افزوده می شود.

با این حال و اکنون، در سالگشت تاسیس بنیاد میراث پاسارگاد، بار دیگر یادآور می شویم که با همه ی کمبودهایی که داریم، ما عاشقان فرهنگ ایران تا توان داریم همچنان با تکیه بر فرهنگ خردمدار و مهرآفرین ایرانی مان به تلاش های خود ادامه خواهیم داد.

ما، ضمن احترام و تحسین نسبت به هر آن کس که، به هر اندازه و شکلی، برای نگاهبانی و نگاهداری از میراث های تاریخی، فرهنگی و طبیعی مان تلاش می کند، یقین داریم که هر تلاشی هر اندازه کوچک در این راه، از آنجا که هدفی شریف و انسانی را با خود دارد، می تواند به نتایج مثبتی برسد.

لطفا ما را یاری دهید و با ما همراه و هم صدا شوید

با مهر و احترام

شکوه میرزادگی

از سوی بنیاد میراث پاسارگاد

29 َاگوست 2020

————-

1- savepasargad.com

2-http://worldculturalheritagevoices.or/

نامۀ ده ها  نویسنده،هنرمند، فعّال مدنی و دانشگاهی 

* درکِ مشترک از تاریخ ، لازمۀ تحقّقِ جامعۀ مدنی و دموکراسی است.  

* جامعۀ امروز ایران در جنگی نابرابر میان  مرگ و زندگی اینک نیازمند رهبران و روشنفکرانِ شجاعی است که ضمن تبدیل کردنِ «گذشته» به «تاریخ» بتوانند با همدلی و همبستگیِ ملّی براین مذلّت تاریخی فائق آیند.

***

مقالۀ« دکتر مظفّر بقائی… » مورد عنایت خوانندگان عالیمقدار قرار گرفته است.این مقالۀ سه گانه-البّته-همۀ سخن دربارۀ دکتربقائی نیست چراکه او نیز-مانند دکترمصدّق و دیگران- فرزندِ زمانۀ خود بود با همۀ ضعف ها و ظرفیّت هایش.

استقرارِ دموکراسی و جامعۀ مدنی ضمن نیاز به ساختارهای اقتصادی-اجتماعیِ مدرن ، نیازمندِ تفاهم و درک مشترک نسبت به مهم ترین رویدادهای تاریخ معاصراست. در غیبتِ این تفاهم یا درک مشترک، جامعه ازبحرانی به بحرانی دیگر و از شکستی به شکستی دیگر پرتاب می شود.هم ازاین روست که ما میراث خوارِ یک تاریخِ عَصَبی و عصَبانی هستیم  و در شرایط حساس و سرنوشت‌ساز- با «فرهنگ کلنگی»- تیشه به ریشه می‌زنیم و…در پیوند با رویدادهای منجربه 28مرداد32  بازتاب این فضا و «فرهنگ کلنگی» را با نامِ «از اردیبهشت جهنّمی تا مردادماهِ خاموش» در چاپ پنجم کتاب« آسیب شناسی یک شکست » بدست داده ام . ضعف های انقلاب مشروطیّت ،ملّی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی  نمونه هائی از این بحران و شکست  برای رشد آزادی و دموکراسی است.

چنانکه گفته ام ،کشورهائی مانند شیلی، پرتغال، اسپانیا، کرۀ جنوبی و… تاریخی دردناک تر از تاریخ معاصرما داشته اند امّا آنها با آینده نگری، فروتنی و شجاعت اخلاقی  ضمنِ  فرونهادنِ کینه ها و کدورت های سیاسی- قبیله ای کوشیدند تا به دموکراسی و جامعۀ مدنی دست یابند.

دعوتِ من برای «نگاهِ مادرانه به تاریخ» ناشی از همین ضرورتِ ملّی است.در واقع، تفاهمِ ما بر«بخش های مسئله سازِ تاریخ» (مانند28مرداد)، لازمۀ تحقّق جامعۀ مدنی و دستیابی به دموکراسی است.براین اساس، سال ها پیش نوشته ام: «آيندگان به تكرار دوبارۀ اشتباهات ما نخواهند پرداخت به اين شرط كه امروز ما ـ اكنونيان ـ رو در رو با تاريخ، گذشته و حال را از چنگ تفسيرهاى انحصارى يا ايدئولوژيك آزاد كنيم. براى داشتن فردائى روشن وُ مشترك،امروز بايد تاريخى ملى و مشترك داشته باشيم».

سالگرد 28مرداد32 را در حالی پُشت سرگذاشته ایم که بسیاری از رسانه ها  فاجعۀ  هولناکِ«28مردادِ سینما رکس آبادان» یا«28مردادِ حمله به کردستان ایران» را ازیاد برده اند!.بنظر می رسد که پس از گذشت 67 سال  اسناد کافی برای درک علل وعوامل این رویداد مهم «افشا» شده باشند هرچند که  این اسناد و «افشاگری»ها   بیشتر برنقشِ«عواملِ خارجی» تأکید می کنند و از نقش «عوامل داخلی» غافل اند.

برخی  گمان می کنند که« اگر 28 مرداد نمی بود، مصدّق می توانست ایران را به شاهراهِ پیشرفت و دموکراسی  برساند»!.

 «ایده آلیزه کردن تاریخ» -البته- برای این یا آن گروه سیاسی می تواند «تسکین دهنده»یا«رضایت بخش» باشد ، امّا ضعف ساختارهای سیاسی-اجتماعی دهۀ 30  نشان می دهد که در آن زمان حتّی منتسکیو نیز( با کتاب« روح القوانین »ش) نمی توانست عاملِ استقرار دموکراسی در ایران باشد. یادآوری برخی عملکردهای حقوقدانِ برجسته ای مانند دکترمصدّق تأئید کنندۀ این مدعا است،ازجمله:

1- تهدید به قتل نخست وزیر وقت – سپهبُد رزم آرا – در جلسۀ علنی مجلس شورای ملّی،

2- گرفتن فرماندهی وزارت جنگ(دفاع) ازشاه ،

3-منحل کردنِ دیوانِ عالی کشور به عنوان عالی ترین نهاد قضائی ایران،

4-کسب اختیارات فرا قانونیِ شش ماهه و سپس دو ساله برای تصویب لوایح مورد نظر،

5-انحلال غیر قانونی مجلس با وجود هشدارها و مخالفت های نزدیک ترین یاران مصدّق،

6-انجام رفراندومِ غیردموکراتیک با گذاشتنِ  دو صندوقِ رأیِ( موافقان و مخالفان )در دو مکان متفاوت  برای انحلال مجلس،

7-اعتقاد به اینکه «هرکه با دولت مخالف باشد،مخالف ملّی شدن صنعت نفت است» ،

8-جایگزین کردنِ«خیابان» به «پارلمان»با این باور که «هرجا که ملّت است،آنجا مجلس است!».

مصدّق نمایندۀ پوپولیسم سیاسی یـک جامعـۀ «تـوده وار»(1) بود و لذا، اقدامات و عملکردهـایش بـا ملزومات یک جامعۀ مدنی(2) تفاوت داشت.یکی از ویژگی های جنبش های پوپولیستی حفظِ «آبرو» و«وجاهتِ ملّیِ رهبر» است. دغدغۀ «حفظِ آبرو» و «وجاهت ملّی» باعث می شود تا رهبرجنبش عامل شکست ها و ناکامی هایش را به «دشمن خارجی» نسبت دهد. این موضوع  می تواند فهم و درک برخی جنبه های رویداد28 مرداد را آسان کند.ازاین رو، توجّه به «نقش و نقشۀ دکترمصدّق در روز ۲۸ مرداد» واستناد به روایتِ شاهدان عینی و داخلی می تواند دریچۀ تازه ای برای شناخت این رویداد سرنوشت ساز باشد. براین اساس،روایت مهندس احمد زیرک زاده(یکی ازیاران نزدیک مصدّق در روز28مرداد) می تواند روشنگر ماهیّتِ رویدادِ28مرداد باشد. مهندس زیرک زاده ضمن اشاره به بن بستِ مذاکرات نفت، اختلاف در صفوفِ جبهۀ ملّی ، مشکلاتِ عظیمِ مالی، بیکاری وعدم پرداختِ حقوق کارگران و کارمندان و« خطرِ برپا شدنِ طغیان و آشوب از هر طرف و در هر شهرستان» می گوید:

–«مصدّق چون ازسقوط دولت خود مطمئن بود برای حفظ آبروی ملّت ایران[؟] بهتر خواست که دولت ملّیِ او با یک کودتای خارجی سرنگون شود تا با یک جنگ داخلی که می توانست رنگ ایرانی بگیرد»(3).

دکتر صدیقی نیز می گوید:

-« وقتی خانۀ دکتر مصدّق را غارت می کردند، وی(دکتر صدیقی) به اتفاق دکتر مصدّق و دکتر شایگان  می‌روند از دیوار بالا  روی پُشت بام همسایه در گوشه‌ای می‌نشینند. دکتر شایگان می‌گوید: «بد شد!»، مصدق یک مرتبه از جا می‌پرَد و می‌گوید: چی بد شد!؟ بایستیم این اراذل و اوباش ما را در مجلس ساقط کنند؟ در حالی که حالا دو ابَرقدرت ما را ساقط کردند، خیلی هم خوب شد! چی‌چی بد شد؟!»(4).

آخرین سخنان دکترمصدّق به وکیل مورد اعتمادش-سرهنگ بزرگمهر- می تواند نقطۀ پایانی بر منازعات و مجادلاتِ دیرپا مبنی بر«کودتا» یا «قیام ملّی»بودن رویداد28مرداد باشد:

–«بهترین حالت همین بود که پیش آمد!» (5).

***

جامعۀ امروز ایران در جنگی نابرابر میان  مرگ و زندگی اینک نیازمند رهبران و روشنفکرانِ شجاعی است که ضمن تبدیل کردنِ «گذشته» به «تاریخ» بتوانند با تفاهم و همبستگیِ ملّی براین مذلّت تاریخی فائق آیند.

چنین باد!

https://mirfetros.com

[email protected]

________________

زیرنویس ها:

1-Société de masse  

2-Société  civile   

3- زیرک زاده، پُرسش های بی پاسخ در سال های استثنائی ،نشرنیلوفر،تهران،1376، ص31۳

4- ‌روایت  دکتراحسان نراقی:آزادی(مجموعۀ مقالات و مصاحبه ها)،نشرافکار،تهران،1383،صص191-192

5-گفتگوبا سرهنگ جلیل بزرگمهر،آبان 1373،کارنامۀ حزب توده و رازِ سقوط مصدّق،عبدالله بُرهان،ج2،نشرعلم،تهران،1378،ص190

دلم بدون تو غمگین وُ با تو افسرده است

چه کرده ای که ز بود و نبودت آزرده است

به عکس های خودم خیره ام ، کدام منم ؟

زمانه خاطره های مرا کجا برده است

چه غم که بگذرد از دشت لاله ها توفان

که مرگ،دلخوشیِ غنچه های پژمرده است

اگر سقوط بهای بلند پروازی ست

پرندۀ دل من بی سبب زمین خورده است

از این به بعد به رویم درِ قفس مگشای

چرا که طوطی این قصه پیش از این مرده است

*دکتر بقائی در غوغای انقلاب اسلامی نسبت به عواقب شومِ حکومت اسلامی هشدار داد و گفت:«این حكومت اول كاری كه می‌كند در قانون اساسی شیر و خورشید را دور می‌اندازد و لااله الاالله را به جای آن می گذارد، ولی من هیچوقت روی پرچم ایران آنرا به شیر و خورشید ترجیح نمی‌دهم و نخواهم داد…دارم می‌بینم كه این مردم   چهار اسبه به طرف یك دیكتاتوریِ فجیع  می‌روند».

*بقائی در انتقاد از محاکمۀ دکتر مصدّق نوشت:«هیچ دادستانی حق ندارد به متّهم توهین کند.دادگاه باید بین دوران خدمت دکترمصدّق و زمانِ انحراف او تمییز قائل شود».

***

بخش نخست 

بخش دوم

اشاره:

«پَرستشِ شخصیّت» و جایگزین شدنِ آن با«پُرسش»از مشخّصه های جوامع عقب مانده و استبداد زده است که در سیطرۀ«بُت های بازاری»، زدودنِ افسانه وُ افسون از چهرۀ شخصیّت های تاریخی را دشوار می کند. شخصیّتِ دکترمحمّد مصدّق و سقوط آسان دولت وی  نمونۀ برجسته ای از این «امتناع پُرسش» و«ارتفاع پرَستش» است.

تحقیقاتِ رایج در بارۀ سقوط دولت مصدّق  بیشتر برنقشِ«عواملِ خارجی» تأکید می کنند و از اراده و انفعال حیرت انگیز مصدّق در روز 28مرداد غافل اند در حالیکه مهندس احمد زیرک زاده – که تا آخرین لحظات 28مرداد در کنارمصدق بود- می گوید:  

-«شکی نیست که در روزِ 28مرداد دولت دکتر مصدّق به سهولت می توانست کودتاچیان را مغلوب سازد… ولی در آن روز، واضح بود كه دكتر مصدّق مردم را در صحنه نمی‌خواهد… تمام آن‌هائی كه در آن روز در خانۀ نخست ‌وزیر [ بودند ] بارها و بارها، تك‌ تك و یا دسته‌ جمعی از او خواهش كردند اجازه دهد مردم را به كمك بطلبیم،موافقت نكرد و حتّی حاضر نشد اجازه دهد با رادیو مردم را باخبر سازیم . مصدّق نقشۀ خود را داشت و حاضر نبود در آن تغییری دهد»(1).

سخن مهندس زیرک زاده متضمن حقیقت دیگری  نیز هست که «پُشتِ پردۀ کودتا» و اطلاق آن به رویدادهای 25 تا 28مرداد را بیان می کند.او با اشاره به بن بستِ مذاکرات نفت، اختلاف در صفوفِ جبهۀ ملّی ، مشکلاتِ عظیمِ مالی، بیکاری و عدم پرداخت حقوق کارگران و کارمندان و «خطرِ برپا شدنِ طغیان و آشوب از هر طرف و درهر شهرستان» می گوید:

–«مصدّق چون ازسقوط دولت خود مطمئن بود برای حفظ آبروی ملّت ایران[؟] بهتر خواست که دولت ملّیِ او با یک کودتای خارجی  سرنگون شود تا با یک جنگ داخلی که می توانست رنگ ایرانی بگیرد»(2).

پژوهشگرانی که برخی عملکردهای دکترمصدّق در روزِ 28مرداد را ناشی از«اشتباهات تاکتیکیِ مصدّق» می دانند،بهتر است آن اقدامات را به عمل و ارادۀ آگاهانۀ وی  منظور  کنند؟،ازجمله:

1-واگذاری همزمانِ فرماندهی نیروهای مسلّح گمرك، فرمانداری نظامی تهران و ریاست شهربانی كلّ كشور به سرتیپ محمد دفتری،

2- رد درخواست کمکِ مردمی از طریق رادیو،

3-رد پیشنهاد مسّلح کردن مردم ،

4-رد درخواست کمک گرفتن از سازمان نظامی حزب توده.

بنابراین، بررسیِ رویداد 28مرداد زمانی می تواند کامل و منصفانه باشد که ضمن دیدنِ رویدادها و عوامل مختلف، به اراده و انفعال حیرت انگیزِ مصدّق درآن روزِ سرنوشت ساز توجه کند. در مقالۀ « نقش و نقشۀ دکترمصدّق در روز ۲۸ مرداد » به این مسئلۀ مهم  پرداخته ام.

  انتشارِ بخشِ پایانیِ مقالۀ «دکتر مظفّرِ بقائی…» در آستانۀ رویداد 28مرداد32 فرصتی است برای بازاندیشی در بارۀ آن دورانِ پُرآشوب با این امید که ضمن« نگاهِ مادرانه به تاریخ » بتوانیم از«سیاه  و سپید دیدنِ شخصیّت ها» و تلقّی آنان به «قدّیس» یا «ابلیس» پرهیز کنیم. با شکستِ احزاب و ایدئولوژی های فریبا و فرونشستنِ غبارِ کینه ها و کدورت ها  اینک سخن گفتن از« نفرین شدگان تاریخ» نه تنها یک ضرورت تاریخی بلکه یک وظیفۀ اخلاقی است.

دکتربقائی و حزب توده

دکتربقائی و خلیل ملکی  مبارزه با حزب توده را امری استراتژیك و اساسی می‌دانستند. بنظر آنان «بزرگ‌ترین خطری كه ایران و نهضت ملّی را تهدید می‌كند» حزب توده بود و لذا، اتحاد با حزب توده را برای جبهۀ ملّی «فاجعه بار» می نامیدند(3).

مصدّق در پاسخ به معترضان گفته بود:

-«مگراینها(توده ای ها) ایرانی نیستند ؟ باید از احساسات شان به نفع نهضت استفاده کنیم».(4).

دکتربقائی مماشات مصدّق با این حزبِ غیرقانونی را« نمونه ای از وحدت مصدّق با کمونیست ها» می دانست.این اعتقاد هر چند اغراق آمیز بود ولی حضور برخی رهبران «حزب ایران» در کابینۀ دومِ دولت مصدّق این گمان را تقویت می کرد چرا که در ماجرای پیشه وری و فرقۀ دموکرات  آذربایجان،«حزب ایران» با توده ای ها وحدت کرده بود. مهندس زیرک زاده – از رهبران «حزب ایران»- بعدها – گفت:

 -«مرا عقیده بر این بود که از اواخر سال 1324 تا مرداد 1332 حزب توده هر وقت می‌خواست می‌توانست با یك كودتا تهران را تصـّرف كند…»(5).

بقائی که در مخالفت با حضور چند وزیر توده ای در کابینۀ قوام السلطنه از حزب دمکراتِ وی جدا شده بود ، در زمان مصدّق نیز قدرت گیری توده ای ها را مشاهده می کرد و لذا، در آخرین دیدار با مصدّق ضمن یادآوریِ سرنوشتِ «دكتر بِنِش» و «مازاریك»در«ائتلاف با توده‌ای‌های چكسلواكی»، مصدّق را از همكاری با حزب توده برحذر داشت و گفت:

-«جنابعالی به اندازۀ «بِنِش» وطن‌پرست هستید. تحصیلات شما هم در یك كشور بوده، چون او هم دكتر حقوق از سوئیس بود ولی به صرف اینكه او 60-70 سال هم در قلب اروپا زندگی كرده بود، جنابعالی باید تصدیق بفرمائید كه احاطۀ او به سیاست جهانی بیش از شما بوده است، معذلك، فریب خورد و مملكت خود را به نابودی كشید»(6).

مصدّق به عنوان وزیر دفاع و مسئول نظامی و انتظامی کشور، قدرت نظامی حزب توده – به عنوان بزرگ ترین حزب کمونیستِ خاورمیانه – را ناچیز می شمرد و حتّی بعد از 28 مرداد و کشف اسلحه و مهمّاتِ سازمان نظامی حزب توده  می گفت:

-«مسلّط شدن افرادِ چپ بر اوضاع  حرفی بود بی اساس،چونکه احزاب چپ اسلحه نداشتند تا بتوانند براوضاع مسلّط بشوند. با تمام جدیّتی که بعد از سقوط دولت اینجانب بکار رفت آیا ده قبضه تفنگ در خانۀ یکی از افسران و یا در محلی مربوط به احزاب چپ بدست آوردند؟»(7).

درحالیکه بابک امیرخسروی- کادر قدیمی و فعّال حزب توده در روز 28مرداد- از نیروهای حزب توده به عنوان «اردوی عظـیم حـزب توده » و « سپاه عظیم و رزم دیدۀ توده ای ها» یاد می کند که «در همۀ ارکان و زوايای ارتش ـ حتی گـارد جاويـدان شاهی ـ رخنه کرده بود»(8).

درمقالۀ« جایگاه سیاسی- نظامی حزب توده وسقوط دولت مصدّق » نشان داده ام که نگرانی های خلیل ملکی ، دکتر بقائی و دیگران از قدرت و نفوذ حزب توده  درست بوده زیرا چند ماه پس از 28مرداد32  کشف سازمان نظامی حزب توده  و امکانات حیرت انگیز آن  نه تنها « رهبرانِ دیرباورِ جبهۀ ملّی » را دچار وحشت  وُ حیرت  کرده بود بلکه توده ای ها را نیز متحیّر ساخته بود(9).

کشف سازمان نظامی حزب توده و شکست این حزب در ایجادِ ایرانستانِ وابسته به شوروی بر کینۀ سوزان حزب توده علیه دکتربقائی و خلیل ملکی افزود و باعث شد تا این دو در«حمّام فینِ تبلیغات حزب توده» قربانی شوند.دكتربقائی در این باره می‌گوید:

-« توده‌ای‌ها با تمام قدرت خود بر ضدِّ ما جنگ كردند… دستگاه‌های تبلیغاتی داخل و خارج كشور آنها، بطور مداوم، من و دوستان مرا مورد حمله قرار دادند و حتّی بعضی اوقات هم كه گوشۀ زندان بودم، از حمله به من خودداری نكردند. حملات آنها هیچ حدّی نداشت…»(10).

خلیل ملکی نیز می نویسد:

–«زجر وُ شکنجــۀ روحی که همرزمان سابق من [توده ای ها] بر من تحميل کرده اند،خيلی کُشنده تر از شکنجـه های جسمانی ست که به من داده اند و يا می توانند بدهند…من شخصاً – همواره – عادت کرده ام که از بروتوس ها از پشت خنجر بخورم»(11).

کینه و نفرت توده ای ها نسبت به خلیل ملکی  آنچنان بود که بقول دکترمهرداد بهار: در زندان فلک الافلاک قصدِ کشتن خلیل ملکی را داشتند(12).

دکتربقائی و مذهب

رشد و پرورشِ دکتر بقائی در خانواده ای مشروطه‌خواه و معتقد به آئین «شیخیـّه»، تساهل مذهبی را در بقائی نهادینه کرده بود.تحصیلات بقائی در پاریس و رسالۀ دکترای وی دربارۀ «اخلاق ابن مِسكَوُیه» و آشنائی او با مباحث روشنفکران پاریس ازمظفّرِ بقائیِ جوان ، فردی سکولار ساخته بود.درواقع، بقائی در فرانسه آخرین اعتقادات خویش نسبت به اسلام و روحانیـّت را از دست داد و در نامه‌هائی به پدرش، به تحقیر و توهینِ روحانیـّت شیعه پرداخته بود(13).

دكتر بقائی -مانند دكتر عبّاس دیوشلی نظریّه پرداز حزب زحمتکشان- معتقد به جدائی دین از سیاست بود. به روایت حسن آیت:

-«آقای دیوشلی می‌گفتند دین از سیاست جدااست و روحانیون هم نوكران انگلیس هستند و هیچگاه وارد میدان سیاست نخواهند شد و از من[آیت] كه می‌گفتم: این فكر، یك فكر استعماری است، ناراحت شده بودند و حتّی این جمله را توهینی به خود تلقّی كرده بودند»(14) .

براین اساس،حسن آیت که از«اسلامی کردنِ حزب زحمتکشان» مأیوس شده بود، درنامۀ مفصّلی به دکتربقائی (سوم آذر 1342) ازتشکیل«مجلس روزه‌خواری در منزل» و«اَعمال خلاف مذهبِ بقائی» انتقادکرد و به بقائی پیشنهاد نمود:

-« …حتی به صورت پراگماتیستی هم که شده به مذهب روی خوش نشان دهد …این خیلی مضحک است که [رهبر]حزب ما بعضی اوقات تظاهر به اعمالی کند که آشکارا با مذهب مغایرت داشته باشد… تظاهر به بعضی اعمال که با ظواهر مذهب و شعایرِ مورد قبول اکثریت مردم مغایرت داشته باشد به ویژه از طرف عده‌ای که سَمتِ رهبری دارند مذموم تر و ناپسندیده ‌تر است» (15).

دکتربقائی و آیت الله کاشانی!

بااینهمه،رابطۀ نزدیک دکتربقائیِ سکولار با آیت الله کاشانی را چگونه می توان توضیح داد؟

این موضوع را می توان از دو زاویه مورد توجه قرار داد:

1-بُعد سیاسی

2-بُعد اجتماعی

دربُعد سیاسی: جنبش ملّی کردنِ صنعت نفت یک جنبش پوپولیستی بود.باچنان خصلتی، مبارزه علیه دولت انگلیس چنان همبستگی و همآوازی ای پدیدآورده بود که مرزهای رایجِ مذهبی – سیاسی را کمرنگ می کرد.

دربُعد اجتماعی: جنبشی که می خواست نمایندۀ آمال و آرزوهای یک ملّت باشد، مجبوربود تا از مذهب و روحانیون برای کسب پایگاه اجتماعی استفاده کند و بهمین جهت،خودِ مصدّق روابط  گسترده ای با روحانیون معروف- خصوصاً با آیت الله کاشانی- داشت. برای کسب پایگاهِ اجتماعی بود که جبهۀ ملّی و شخص دکترمصدّق در پوسترهای انتخاباتی یا سخنرانی های خود از آیات قرآن – ازجمله« نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ» استفاده می کرد.

ضرورتِ کسب پایگاه اجتماعی درمیان کارگران و دهقانان باعث شده بودکه حتّی حزب تودۀ کمونیست نیزبه اسلام خواهی و بزرگداشتِ«سالارِ شهیدان و سروَرِآزادیخواهان جهان (امام حسین) تظاهرکند (16).

ازاین گذشته، حزب زحمتکشان-اساساً- از«زحمتکشان» (بازاریان،پیشه وران و کشاورزان) تشکیل شده بود و به سبک احزاب سوسیالیست اروپا- و یا در رقابت با حزب توده- شعار«زحمتکشان ایران متحد شوید» را تیتر نخست نشریات خود قرار داده بود.این بازاریان، پیشه وران و کشاورزان- مانند اکثرهواداران جبهۀ ملّی- دارای اعتقادات دینی بودند و بخشی از آنان به آیت الله کاشانی تعلّق خاطر داشتند،با اینحال حزب زحمتکشان در سیاست عمومی خود، دارای گرایش غیردینی(عُرفی) بود و همین امر،باعث جلب و جذب گروه های دانشجوئی و روشنفکری به این حزب شده بود، لذا، تلاش کسانی مانند حسن آیت برای تغییرحزب به «حزب زحمتکشان اسلامی» ناکام ماند و منجر به اخراج آنان از حزب زحمتکشان شده بود.

 با توجه به تهدیدات و تبلیغات زهرآمیزِ حزب توده علیه بقائی وخلیل ملکی، مواضع ضدانگلیسی کاشانی و خصوصاً مدارای نسبیِ او مبنی براینکه « من کلیۀ افراد ایرانی را به منزلۀ فرزند خود می‎دانم و به هیچ حزبِ بخصوصی تمایل ندارم»(17)می توانست برای کسانی مانند بقائی وملکی «ملجاء» و پناهگاهی بشمارآید. انتشاربرخی مقالات ضد مذهبی(به قلم خلیل ملکی) در روزنامۀ شاهد نیز استفاده ازاین «پناهگاه» (آیت الله کاشانی) را ضروری می ساخت و می توانست آنان را از تیررسِ« فدائیان اسلام» مصون وُ محفوظ بدارد.

دکترمظفّربقائی و رویداد 28 مرداد32

دکترمظفربقائی-مانند بسیاری از رهبران جبهۀ ملّی ،ازجمله دکتر غلامحسین صدیقی- انحلال مجلس را« تصمیمی خطرناک» می دانست وکوشید تا از انجام رفراندوم برای انحلال مجلس  جلوگیری کند. دو روز پیش از برگزاری رفراندوم در تهران دکتر بقایی وعلی زُهری(نمایندۀ دیگرمجلس) طی نامۀ سرگشاده ای به مصدّق نوشتند:
-« به شرط اینکه نخست وزیر از تصمیم خطرناک انحلال مجلس دست بردارد ،حاضر هستیم به فوریّت از نمایندگی مجلس استعفا کرده و از مجلس، مستقیماً خود را تسلیم زندان شما نمائیم» (18).

شیوۀ غیردموکراتیک رفراندوم که طی آن گذاشتنِ دو صندوق رأی جداگانه در دو ناحیۀ مختلف، موجبِ شناسائی موافقان و مخالفان می شد و خصوصاٌ شرکت فعّال نیروهای حزب توده در آن ،رَوَند حوادث را به نحوی پیش بُرد که بقائی وقایع شب 25مرداد(به هنگام ابلاغ فرمان شاه مبنی برعزل مصدّق)را«کودتای ساختگی دکترمصدّق» نامید که«برای تکمیل کودتای مصدّق[انجام رفراندومِ انحلال مجلس] این کودتای قلّابی را به وجود آوردند».این امر باعث شد تا دکتربقائی و علی زُهری با وجودِ داشتنِ مصونیّت پارلمانی  در ۲۶ مرداد32 به دستور دولت مصدّق بازداشت شوند. روزنامۀ  شاهد(ارگان حزب زحمتکشان) این بازداشت را چنین منعکس کرده بود:

بنابراین، بقایی تا حدودِ شامگاهِ ۲۸ مرداد ۳۲ در زندان بود و لذا نقشی در وقایع روزِ 28مرداد نداشت.او پس از آزادی از زندان به محل حزب زحمتکشان رفت . بقائی در این رابطه می‌گوید:

– «شد صبح چهارشنبه… صدای تیراندازی و این‌ها را می‌شنیدیم ولی خب هیچ نه اطلاعی نه دسترسی به خارج داشتیم.کم‌کم اخبار جسته و گریخته می‌رسید که حمله به خانۀ مصدق شده و چه و فلان و این‌ها. نزدیک غروب مردم ریختند آن درهای زندان را باز کردند و چیز کردند که برویم. گفتم من تا دستور آزادیم نرسد از زندان خارج نمی‌شوم.اینجوری من بیایم [اززندان]صورت فرار دارد و خارج نمی شوم …دستور را آوردند و رفقا هم آمده بودند و ما سوار شدیم رفتیم»(19).

مظفر بقایی در پاسخ به این سوال که پس از آزادی از زندان کجا رفته ؟ می‌گوید:

-«مطابق معمول به حزب رفتم و سخنرانی کردم»(20).

پس از28مرداد32 و روی کارآمدن دولتِ سرلشکرزاهدی، بقائی سیاست های دولت وی دربارۀ ایجاد رابطه با دولت انگلیس وعقد قرارداد با کمپانی های نفتی را شدیداً مورد انتقاد قرارداد(21) . بقائی از محاکمۀ دکترمصدّق در دادگاه نظامی و نیز ازشکنجۀ دستگیرشدگان توده ای انتقاد کرد و نوشت:

-«این روش مبارزه باحزب توده،غلط است.درجنگِ میان سرنیزه وفکر   همیشه سرنیزه مغلوب شده است.کسانیکه باگرفتن یک کارگرستمدیده وگرسنه نگهداشتن یک عائله وآزاد گذاشتن سران حزب توده، تصوّرمی کنند[که] با این حزب مبارزه می نمایند، یا نمی فهمند یا سوء نیّت دارند»(22).

بقائی درانتقاد ازمحاکمۀ دکترمصدّق در دادگاه نظامی نوشت:

-«هیچ دادستانی حق ندارد به متّهم  توهین کند.دادگاه باید بین دوران خدمت دکترمصدّق وزمان انحراف او تمییزقائل شود.محکومیّت مصدّق السلطنه نباید طبق میل دشمنان ایران،بصورت محکومیّت ملّت ایران  جلوه گر شود»(23).

بدین ترتیب، بعداز28مرداد دکترمظفر بقایی با دولت سرلشکرزاهدی«کنار» نیامد و لذا به زندان  و سپس به زاهدان تبعید شد.

دکتربقائی و انقلاب اسلامی

در شورش 15 خرداد آیت‌الله خمینی، بقول حسن آیت « حزب زحمتکشان در سكوت مرگبار فرو رفته بود» و با وجود ملاقات برخی علما با دكتر بقائی به عنوان رهبر«سازمان نگهبانان آزادی»برای اعتراض به دستگیری خمینی و احرازِ آزادی و مرجعیـّت وی (24) ،بقائی ـ مانند خلیل ملكی ـ در مخالفت با شورش 15 خرداد 42 آیت‌الله خمینی در جلسات حزبی اعلام كرده بود:

-«هیچ فردی از افراد حزب زحمتكشان حق ندارد در جریانات اخیر [15 خرداد 42] شركت كند… اگر كسی از افراد دستگیر یا كشته شود هیچ گونه مسئولیـّتی متوجـّۀ حزب نخواهد بود… هر كس گرفتار شود من سر قبرش فاتحه هم نخواهم خواند» (25).

درغوغای انقلاب اسلامی و درحالیکه رهبران جبهۀ ملّی با شعارهای آیت الله خمینی همگام و همصدا بودند ، بقائی ازنقض مقرّرات حکومت نظامی به دستور آیت الله خمینی  و کشاندنِ مردم  و دانش آموزان به صحنۀ مبارزه علیه شاه  مخالفت کرد.دریکی از جلسات حزبی که پس از 17 شهریور57  برگزار شد، بقائی گفت:

-«وقتی حکومت نظامی اعلام شده،غلط کردند[بیرون]آمدند.یک آخوند[خمینی]هرچقدر هم محترم باشد،به چه اسمی مردم را به خیابان می کشاند…بچه های مدارس چه حق دارند درامورِ سیاسی دخالت کنند»(26).

دکتر بقائی «می دید که سگ[خمینی؟] دارد می آید»(27) لذا،«درجریان راه پیمائی ها مطلقاً شرکت نکرده بود… وقتی هم خمینی آمد،به ملاقات او نرفت»(28) وهنگامی در رفراندوم جمهوری اسلامی رأی داد که «عملاً جمهوری اسلامی  [مستقر] شده بود»(29).

دكتر بقائی درغوغای انقلاب اسلامی ضمن دو سخنرانی (در آذر ـ دی‌ماه 1358) در محل حزب زحمتكشان ملّت ایران در تهران نسبت به عواقب شوم انقلاب اسلامی  هشدار داد .این دو سخنرانی با توجه به شرایط بسیارسنگین سیاسیِ آن زمان اگرچه آمیخته به نوعی«تقیّه» و «احتیاط» است  ولی در کلیّت خود، دیدگاه های سیاسی بقائی را  بیان می کند. بقائی دراین سخنرانی ها ازجمله گفت:

-« قسمتی از حرف‌هائی كه خواهم گفت در جـّوِ فعلی مملكت، كفر است… ما 25 سال بار این بُهتان [از پشت خنجر زدن به نهضت ملّی] را بر دوش خود كشیدیم، حالا هم به محض اینكه دهن باز كنیم، دوباره آن بهتان بصورت وحشتناك‌تری تجدید می‌شود… الآن خفقان به مراتب بدتر از زمان پهلوی است… اكنون علاوه بر همۀ آنها، یك حربۀ بالاتری هم بكار می‌برند كه متأسّفانه حتّی بعضی از دوستان خودمان هم «لاعن شعور» به آن متوسّل می‌شوند و آن، حربۀ تكفیر است… این است كه من با رأی دادن به این قانون اساسی مخالف هستم… قضیـّه اشغال سفارت آمریكا غلط بود. من با تأئید این عمل ناروا مخالفت كردم زیرا سفارت هر كشور، سرزمین آن كشور به حساب می‌آید… ولو اینكه محل آن اجاره‌ای باشد، و این چیزی است كه در تمام طول تاریخ محترم بوده است…من با روح این قانون اساسی مخالف هستم ، هر چند اسمش را جمهوری اسلامی گذاشته‌اند ولی اسمی بی مسمّا است… اسم جمهوری اسلامی با واقعیـّتی كه ساخته و پرداخته‌اند هیچ مطابقت ندارد. در این قانون [اساسی] بسیار چیزها مبتذل هستند… این، قانونِ اساسی جمهوری اسلامی نیست بلكه قانون اساسی تئوكراسی است… من به این قانون [اساسی] اعتقاد ندارم، رأی نمی‌دهم… این حكومت اول كاری كه می‌كند در قانون اساسی، شیر و خورشید را دور می‌اندازد. لااله الاالله  عبارت محترمی است، عبارت مقدّسی است ولی من هیچوقت روی پرچم ایران آنرا به شیر و خورشید ترجیح نمی‌دهم و نخواهم داد… در بارۀ این موضوع [رفراندوم جمهوری اسلامی] برای اولین مرتبه در جلسۀ ماهیانۀ حزب [زحمتكشان] مخالفت خودم را بیان كردم و اجازه ندادم كه حزب ما آنرا تأئید كند…برای من مخالفت با این قانون اساسی، موضوع اعتقاد است و به این جهت، بهر صورت [با آن]، مخالف هستم…دارم می‌بینم كه این مردم – و شما هم همراهِ آنها- چهار اسبه به طرف یك دیكتاتوری فجیعی دارید می‌روید… »(30).

آینده نگری و روشن بینیِ سیاسیِ دکترمظفّربقائی ازماهیّت انقلاب اسلامی و عواقب شوم آن  امروزه باید دشمنانِ دیرینِ وی را  متواضع و فروتن کند.

شخصیّت و عملکرد دکترمظفر بقائی  حکایت پایان ناپذیری است که فراوان دربارۀ آن نوشته اند و خواهند نوشت. بی تردید کارنامۀ سیاسی او نیز خالی از ضعف و اشتباه  نبوده است و بقول حافظ:

جائی که برقِ عصیان بر آدمِ صَفی(برگُزیده و پیشوا) زد

ما را چگونه زیبَد  دعوی بی گناهی؟

https://mirfetros.com

[email protected]

______________

زیرنویس ها:

1-زیرک زاده، پُرسش های بی پاسخ در سال های استثنائی ،صص311-31۳

2- همان، ص313 .مقایسه کنیدبا نظر دکترمحمدعلی موحّد،خوابِ آشفتۀ نفت،ج2،صص859-860

3- نگاه كنید به: نشریۀ علم و زندگی،فروردین-اردیبهشت1332،صص100-105، علم و زندگی، شمارۀ 3، خردادماه 1332، صص203-206 و 291-295؛ روزنامۀ شاهد، شماره‌های 20 فروردین و 23-25 مرداد 1332

4-چه کسی منحرف شد؟…، ص412. مقایسه کنید به نظر فرج الله میزانی (جوانشیر)عضو کمیتۀ مرکزی حزب توده: تجربۀ بیست و هشت مرداد،ص35.

5- زیرک زاده ، پیشین، ص323.

6- بقائی،چه کسی منحرف شد؟…،پیشین،،ص282. مقایسه کنیدبا سخنان جمال امامی در کتاب  وقایع سی‎ام تیر،حسین مکی، ص 41.

7- مصدق، خاطرات و تألمات، ص 289؛ دکتر مصدق در دادگاه تجدیدنظر نظامی، ص 349.

8- امیرخسروی، صص 743 و708-709 و872 ، مقایسه کنید با روایت  نورالدین کیانوری،خاطرات،ص 264؛ محمدعلی عموئی ،عضوسازمان افسران حزب توده ، دُردِ زمانه ، صص72-73

9- سپهر ذبیح( سردبیرسابق نشریّۀ «باختر امروز») ، ایران در دوران مصدّق،ص207 ؛مقایسه کنید با روایت بابک امیر خسروی(ص709):« وقتی سازمان افسران حزب توده كشف شد، حتّی توده‌ای‌ها را نیز به حیرت انداخت».

10- چه کسی منحرف شد؟، پیشین ،ص300

11- نامه های خلیل ملکی،بامقدمۀ امیرپیشداد ومحمدعلی کاتوزیان،صص 126و ۵۰۸-۵۰۹

12- نگاه کنیدبه به:نامه های خلیل ملکی، ص69

13-نگاه كنید به متن نامه‌های بقائی به پدرش، آبادیان ،پیشین، صص54-55.

14-آبادیان،پیشین،صص514-515

15- آبادیان،پیشین،صص283-284

16-نگاه کنیدبه: رهبر، 3 آذر 1325 ؛نشریۀ مردم،شمارۀ62،اول تیرماه1342 ،مردم،شمارۀ 62،اول تیرماه1342،«حزب توده و روحانیّت مبارز»،دنیا،شمارۀ3، 1359، صص111-123

17-  مجموعه ای از مکتوبات،سخنرانی ها و پیام‌های آیت‎الله کاشانی ، گردآورنده: محمد دهنوی، ج4، تهران،1362، ص196

18- روزنامۀ اطلاعات،10مرداد1332

19-گفتگوی دکتربقائی با حبیب لاجوردی،دانشگاه هاروارد، نوار18، 19 ژوئن 1986، صص11-12

20-همان، نوار19 ،24 ژوئن 1986 ، ص1

21- نگاه کنیدبه روزنامۀ شاهد،شماره های 31مردادتا7مهرماه1332

22- نگاه کنیدبه روزنامۀ شاهد،2آبان ماه 1332

23- روزنامۀ شاهد،شمارۀ 30 آبان 1332.

24-نگاه کنیدبه گفتگوی دکتربقائی با حبیب لاجوردی،تاریخ شفاهی هاروار،نوار24،21 ژوئن1986،ص11

25- آبادیان،پیشین،ص267.مقایسه کنیدبا نظرخلیل ملکی دراین باره،نامه ها،صص116و152

26- آبادیان،پیشین،صص311-312

27-همان،ص13

28-همان،ص8

29-همان،ص11

30-آنكه گفت: نه! (وصیـّت‌نامۀ سیاسی دكتر مظفّر بقائی)، آمریكا، 1984، صص17 ،24،  39 ، 41 ، 45 -47 و56 . چاپ‌های متعدّدی از این كتاب در ایران و خارج از كشور منتشر شده كه گاه آغشته به تغییر و تحریف است. نسخۀ مورد استفادۀ من، كتابی است كه دكتر مظفّر بقائی ـ شخصاً ـ آنرا به دكتر محمّد حسن سالمی اهداء كرده است.

چگونه فلانی وزیر خارجۀ فرقۀ دموکرات نشد/ بخش نهم

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است.

***

* از حکومت خودمختار آذربایجان و فرقۀ دمکرات خاطره‌ای دارید؟

راستش در همان دورانی که مرتب به نشریات حزبی یا متمایل به چپ مطلب می‌دادم با آقای [سید جعفر] پیشه‌وری هم که مدیر روزنامۀ آژیر بود آشنا شدم. ایشان در آن زمان فرد خیلی آرام و ملایمی بودند و اصلاً نمی‌شد حدس زد که در آیندۀ نه‌چندان دوری چه اقداماتی خواهند کرد. خیلی دوست داشتند که از خاطرات سال‌های جوانی و دوران طولانی زندان‌شان برای من صحبت کنند و درواقع به خواهش من هم بود که بخشی از این خاطرات را به تدریج در روزنامه‌شان منتشر کردند.

ایشان که خیلی به من لطف داشتند، زمانی که قرار شد برای فراهم آوردن مقدمات تشکیل فرقه به تبریز بروند، یک روز من را دعوت کردند و گفتند، فلانی شنیده‌ام که از حزب توده استعفا داده‌ای و از نظر من این کارَت هم کاملاً درست بوده. این را دارم خصوصی به تو می‌گویم، با من صحبت‌هایی شده که مقدمات ایجاد نهضتی ملی را در آذربایجان فراهم کنم. به تو که جوان روشنفکر و بااستعدادی هستی هم دوستانه نصیحت می‌کنم که عمرت را در این محیط فاسد تهران تلف نکنی و همراه من به تبریز بیایی. حتی گفتند، از رفقا شنیده‌ام که در زمان اشتغال مرحوم پدرت در وزارت داخله زیاد به آنجا رفتی و با چم‌وخم کارها آشنایی، قول می‌دهم اگر دولتی تشکیل دادم تو را وزیر داخله کنم.

بازی تقدیر را می‌بینید؟! چند سال قبل رضاشاه می‌خواست من را به وزارت داخله برساند، حالا صد و هشتاد درجه عکسش، این پیشه‌وری بود که می‌خواست چنین کاری بکند. از شما چه پنهان، من هم جوان بودم و وسوسه شدم. خواهش کردم به من فرصتی بدهند که قدری بیشتر فکر کنم و بعد جواب بدهم.ایشان که معلوم بود از نپذیرفتن پیشنهاد وزارت توسط جوانی مثل من قدری آزرده شده، به طعنه گفتند، نکند تو هم مثل پدربزرگت می‌خواهی وزیر آبرسانی شوی؟! شما سلطنه‌ها و دوله‌های فئودال، همه ته دلتان مدافع این رژیم پوسیده هستید!

من عذرخواهی کردم و گفتم، گذشته از این‌که من یک کلمه هم ترکی بلد نیستم، بیشتر نگران این بودم که در این سن آیا تجربۀ لازم برای مقام وزارت را دارم یا نه، ضمناً می‌دانید من مجردم و با مادرم زندگی می‌کنم. قصدم این بود که ابتدا از مادر سوال کنم آیا همراهم به تبریز می‌آیند یا خیر. مرحوم پیشه‌وری که معلوم بود رفع کدورتشان شده، قدری خندیدند و گفتند: فلانی این حرف‌ها چیست؟ من به سن تو که بودم کمیسر یا همان وزیر جنگ جمهوری شوروی گیلان بودم و اگر این میرزا کوچک‌خان کاسه کوزه‌مان را به هم نریخته بود وزیر داخلۀ کل ایران می‌شدم. مادرت را هم فراموش کن. خودم یک دختر خوشگل همان جا برایت می‌گیرم و دامادت می‌کنم و می‌گویم خودش معلمت بشود و ترکی هم یادت بدهد. نشنیده‌ای می‌گویند:

شب زفاف کم از صبح پادشاهی نیست

به شرط آن‌که تو را پیشه‌ور کند داماد!

خلاصه خود دانی! فردا ساعت هفت صبح در خیابان سپه جلوی مسافرخانۀ شمال منتظر باش، من با بیوکِ[فتحعلی] ایپکچیان که بزرگ و جادار است می‌آیم آنجا و تو ویکی دیگر از رفقا را سوار می‌کنم. آمدی آمدی، نیامدی هم نیامدی!

آقای زبردست، آن شب با کلی فکر و خیال به خانه رفتم. مانده بودم به مادرم بگویم یا نه، چون می‌دانستم اگر بفهمد مانعم می‌شود، ولی ایشان که معلم من در سیاست بودند، وقتی دیدند یواشکی مشغول جمع کردن وسایلم هستم متوجه شدند و تا کل موضوع را از زیر زبانم بیرون نکشیدند دست برنداشتند. بعد هم شروع به گریه کردند که، آن توده‌بازی‌هایت بس نبود، حالا می‎خواهی بروی دیار غربت و زن غریبه بگیری! اگر زن می‌خواهی بگو خودم نوۀ آینه‌دارباشی مرحوم را که از هر انگشتش یک هنر می‌ریزد و خودم چند بار در حمام همه جایش را به دقت ورانداز کردم برایت بگیرم. به خدا اگر پایت را از خانه بیرون بگذاری عاقت می‌کنم و خودم هم تریاک می‌خورم تا بمیرم و بی‌مادر شوی!

بعد هم از روی محکم‌کاری درِ خانه را قفل کردند و این طور شد که من از همراهی با آقای پیشه‌وری باز ماندم. گرچه ایشان زمانی که برای مذاکره با [احمد]قوام به تهران آمدند پیغام فرستادند که در باغ جوادیه که محل اقامتشان بود به دیدن‌شان بروم، قدری از خجالت بدقولی آن روز و قدری هم به خاطر این‌که با شیوۀ تجزیه‌طلبی‌ای که درپیش گرفته بودند موافق نبودم، به دیدن‌شان نرفتم و حتی در مهمانی حزب ایران هم که آن زمان موتلف حزب توده بود و به افتخار پیشه‌وری و هیأت همراهش مهمانی‌ مفصلی داده بود، و آقای دکتر [کریم] سنجابی که سوابق من و ایشان را می‌دانستند از من دعوت کردند بروم هم شرکت نکردم. واقعاً این را از سعادت و بخت و اقبال داشتن چنین مادر و معلمی می‌دانم که با آن حرف‌های به‌ظاهر ساده و عامیانه من را از افتادن در چنین دامی نجات دادند. به قول معروف آن‌چه منِ جوان در آینه می‌دیدم، ایشان در خشت خام می‌دیدند. خدا رحمتشان کند.

* خدا رحمتشان کند، ولی ببخشید، مگر مادر شما علوم سیاسی خوانده بودند که معلم شما در سیاست شدند؟

چیز عجیبی نیست. حتی مادر آقای دکتر مصدق هم به‌نوعی معلم ایشان در سیاست بودند و زمانی که از حملات مخالفان بسیار مایوس و دلشکسته شده بودند، به ایشان گفته بودند، خب سیاست همین است! اگر نمی‌خواستی به تو این‌طور حمله کنند وارد عرصۀ سیاست نمی‌شدی.کلاً سیاست همین است. حالا ببین همین خاطرات من که منتشر شود چه حمله‌هایی به من و شما بکنند! از الآن خودت را آماده کن آقاجان!

* حالا باز به خانم [ملک‌تاج فیروز] نجم ‌السلطنه می‌آید که معلم پسرشان در علم سیاست شده باشند، ولی به نظرم شما از روی محبت فرزندی، قدری در نقش مادرتان اغراق می‌کنید!

خیر، هیچ اغراقی نیست. برای نمونه آقای دکتر [ابراهیم] یزدی هم همواره از مادرشان به عنوان معلم‌شان در سیاست یاد، و جملات قصاری مانندِ قالی را به خوابش جارو کن، و مثل دیگ بزرگ قابلمه‌های کوچک را در دلت جا کن، یا اگر در کوچه چیزی پیدا کردی به صاحبش بده و هرگز در کوچه و خیابان خوراکی نخور را هم به عنوان شاهد مدعای‌شان ذکر می‌کردند! حالا باز حرف‌های مادر من که سیاسی‌تر است.

* به ازدواج‌تان اشاره کردید. اگر ممکن است در مورد همسر مرحوم‌تان و این‌که فرمودید مادرتان در حمام با ایشان آشنا شده بودند توضیح بدهید.

 عرض به حضور شما که در آن زمان‌ها که روابط اجتماعی مانند حال حاضر نبود، مادران سعی می‌کردند خودشان عروس مناسبی برای پسرانشان پیدا کنند. یکی از بهترین جاها برای این کار هم حمام‌های عمومی بود که چون اغلب مردم به دلیل نداشتن حمام‌سرخانه به آنجا می‌رفتند و ضمن استحمام هم می‌شد دخترخانم‌ها را به‌خوبی ورانداز کرد که عیب و ایراد ظاهری‌ای نداشته باشند، هم می‌شد با مادرشان صحبت کرد و با وضع خانوادگی‌شان آشنا شد، چون خان‌مها با تجهیزات کامل و حتی گاه خوردوخوراک به حمام می‌رفتند و ساعت‌ها آنجا می‌ماندند، و درواقع حمام‌های آن‌وقت مثل حمام‌های رُم باستان، محل مناسبی برای وقت‌گذرانی هم محسوب می‌شدند.در یکی از همین حمام رفتن‌ها مرحوم مادرم با همسر بعدی من، یعنی نوۀ میرزا جمال‌الدین خان آینه‌دارباشی بهمان‌الدولۀ مرحوم آشنا شده و به‌اصطلاح ایشان را پسندیده بودند. البته هر دو خانواده از پیش همدیگر را به‌خوبی می‌شناختند و ازقضا میرزا جمال‌الدین خان آینه‌دارباشی، رقیب و دشمن سرسخت پدربزرگ مرحومم و ازجمله مستبدین معروف بودند و در زمان خدمت پدربزرگم در دربار، هر وقت آن مرحوم را می‌دیدند به طعنه این شعر را می‌خواندند:

بعد از این روی من و آینۀ وصف جمال/ که در خلا خبر از حال آفتابه‌ام دادند!

مرحوم پدربزرگم هم که اهل شعر و ادب بودند در جواب می‌فرمودند:

آینه چون نقش تو بنمود کژ/ برشکن این آینۀ کژومژ!

بعدها هم که دیگر پدربزرگم از دربار بیرون آمده بودند، هربار به ایشان می‌رسیدند به طعنه می‌گفتند، بوی پلوی سفارت می‌آید! یا مثلاً پلوی سفارت را عشق است! درحالی‌که خودشان هم می‌دانستند این تهمت بیهوده‌ای است و مرحوم پدربزرگم علی‌رغم حضور فعال در ماجرای بست‌نشینی سفارت انگلیس، حتی یک بار هم حاضر لب به غذای آنجا نزدند و همیشه از نان و پنیر و یا گوشت‌کوبیده و غذای حاضری دیگری که نوکرشان برایشان می‌برد صرف می‌کردند یا سفارش می‌دادند از کبابی‌های بازار برای‌شان غذا ببرند.

خلاصه به قول معروف این دو نفر مدام به هم اره می‌دادند و تیشه می‌گرفتند و خبر نداشتند قسمت این شده که نوۀ یکی زن نوۀ دیگری شود و همین گوشه‌وکنایه‌ها هم بعدها در دعواهای زن‌وشوهری نوه‌های‌شان مرتب تکرار شود!

به نقل از:روزنامۀ سازندگی

نمی‌دانم چه کسی نخستین بار در دایره‌ی ادبیات و زبان از مفهوم «ایران فرهنگی» نوشت (و نقشِ اگر نگوییم نجات‌بخش بلکه مؤثرش برای اتصال نویسندگان مهاجر به زبان و کلمه، دست‌کم در طول دوران گذار از زبان مادری به زبان کشور میزبان) اما من این مفهوم را از احسان یارشاطر آموختم.

هر چند احسان یارشاطر  سال‌ها پیش ایران را ترک کرد اما تا واپسین دم عمرش در خدمت وطن بود. او از یک «وطن دوگانه» نوشت که از یک سو بیشه‌هایش «از چند قرن پیش رو به کاستی داشته» و درختانی که «نسل بسیاری از آنها را تبر زغال‌گران و اره‌ی تخته‌سازان برانداخته»، جایی که بارها «به سم اسبان مهاجمان ترک و تازی و تاتار کوفته و باز با تن ناتوان به پا خاسته» است، و از سوی دیگر وطن دومی که سال‌های سال تنها مأمن کسانی چون این مرد خستگی‌ناپذیر حوزه‌ی فرهنگ و ادب شد، همان جای «معنوی که در معرض آفات نیست و از گزند باد و باران و دستبرد ویرانگر حوادث در امان» است.

یارشاطر در کتاب گفت‌و‌گویش با ماندانا زندیان (لس آنجلس، شرکت کتاب، 2016) که یکی از مهم‌ترین منابع شناخت ما در مورد زندگی شخصی و باورهای اوست، می‌گوید اوایل فکر می‌کرده وطن آن جایی است که انسان در آن متولد شده ولی بعدها درک و دریافتش تغییر کرده است:

 «متوجه شدم که آن چه مرا به وطنم، ایران، علاقمند می‌کند بیشتر، اگر نه تماماً، همه‌ی آن چیزهایی است که در زبان فارسی اتفاق افتاده. شعر در درجه‌ی اول و بعد هم نثر خوب فارسی. وگرنه خاک و کوه و دریا و درخت و گل همه جای دنیا هست.»

او همه جا تأکید می‌کند که موطنش زبان فارسی است:

«انسان‌هایی چون من و دکتر خانلری بیش‌تر از آنکه به جغرافیا و طبیعت یک سرزمین دل ببندند به فرهنگ آن تعلق خاطر پیدا می‌کنند. در فرهنگ ما زبان، برجسته‌ترین عنصر است و کارهایی که در زبان فارسی انجام شده وصف اجزای دیگر فرهنگ ما از جمله تاریخ ما هم هست. ما باید ممنون نیاکانمان باشیم که میراثی برای ما گذاشته‌‌اند که ما می‌توانیم تا ابد به آن سرفراز باشیم. بسیاری کشورها حتی ممالک متمدنی چون بلژیک نیز چنین عنصر برجسته، درخشان و یگانه‌‌ای در فرهنگ خود ندارند امروزمن عمیقاً معتقدم که وطن واقعی من فرهنگ ایران است.»

برای من به عنوان داستان‌نویسی که به زبان فارسی می‌نویسد و از مرزهای جغرافیایی وطنش بیرون انداخته شده، ایده‌ی یارشاطر، مفرح ذات و نجات‌بخش است. بدین معنا که هیچ کس قدرت و اراده آن را ندارد که مرا از زبان فارسی بیرون بیندازد و من در فارسی خانه می‌سازم. اما آیا اساساً نیازی به این مفهوم هست؟ آیا توفان جهانی‌شدن ادبیات را به مخاطره نمی‌اندازد؟

هنر، ادبیات و هویت

فرهنگ ملی خواستار حفظ و بازیابی هویت است و در مواجهه با توفان جهانی‌شدن و یکسان‌سازی ایستادگی می‌کند.
توفان جهانی شدن به مدد انقلاب دیجیتال و عرضه‌ی بی‌توقف و گسترده‌ی اطلاعات، قادر است جهان کوچک ما را درگیر بحران هویت و سردرگمی کند اما آیا می‌تواند ادبیات را هم به مخاطره بیندازد؟

نازنین شیبان، دانشجوی  کارشناسی ارشد علوم اجتماعی با گرایش مطالعات فرهنگی که موضوع پایان نامه‌‌اش «نقش شبکه‌های اجتماعی بر ادبیات داستانی» است، می‌گوید به باور او پاسخ این پرسش هم آری و هم خیر است:
«انقلاب دیجیتال و تبدیل شدن جهان به دهکده‌ای کوچک از یک سو برای ادبیات سودآور و مایه‌ی روشنگری و تبادل روش‌ها و ایده‌هاست. چنانکه صد سال پیش از این ما به ندرت داستانی از آن سوی مرزها خوانده بودیم که به کارمان بیاید اما به مدد شبکه‌های اجتماعی این روزها می‌توانیم در مورد ادبیات جهان به روز باشیم. از دیگر سو، هویت جهانی و فراملی می‌تواند هویت، فرهنگ و حتی زبان و ادبیات ملی را که همان نقطه‌ی تمایز جوامع انسانی و دلیل تکثر و تنوع‌اند را نشانه برود.»

او به بی‌عملی دولت‌هایی که بیش از دل‌نگرانی بابت هنر، ادبیات، و علم، در پی ترویج ایدئولوژی و دین اند اشاره می‌کند و عملکرد آنها را در این امر بی‌تأثیر نمی‌داند:

«در این شرایط است که هنر به معنای عام و ادبیات به معنای خاصش قابلیت آن را دارد که مصونیتی برای هویت در معرض خطر ایجاد کند و از پاره‌پاره شدگی عناصر فرهنگی در طول زمان جلوگیری کند. تقویت مفهوم ایران فرهنگی به واسطه‌ی ادبیات مشترک نقش مؤثری در مقابله با این تهاجم دارد.»

میراث مشترک ادبیات و هنر

اما «آسیه امینی» با این نظر موافق نیست. با این شاعر و نویسنده‌ی ساکن سوئد در مورد مفهوم «ایران فرهنگی» و ارتباطش با دنیای نویسنده یا شاعر مهاجر سخن می‌گویم. اینکه توسل به مفهوم ایران فرهنگی تا چه حد می‌تواند نویسنده را از نوستالژی هجرت برهاند. او می‌گوید به زبان و ادبیات فارسی تعلق خاطر دارد اما به مفهوم «ایران فرهنگی» به دیده‌ی تردید می‌نگرد:

«باید بگویم وقتی یک مفهوم را بر اساس پیش‌فرضی همچون مرزهای جغرافیایی تعریف می‌کنیم دو مسئله را باید در نظر بگیریم؛ نخست مرزی که با سیاست متمایز و تعریف شده و ممکن است صرفاً منافع و منابع سیاسی و اقتصادی را نمایندگی کند و دیگری زمینه‌های مشترک اجتماعی و فرهنگی در یک محدوده‌ی جفراقیایی است که لزوماً ممکن است به مرز سیاسی هم محدود نشود. از این منظر من می‌توانم از تعلقم به زبان و ادبیات فارسی سخن بگویم اما به مفهومی به نام « ایران فرهنگی» با تردید نگاه می‌کنم چون مفهومش برایم روشن نیست و اگر دنبال یک مفهوم‌سازی جدید با تکیه بر ملیت و ملیت‌گرایی هستیم، آن را نه ضروری می‌دانم نه مفید.»

این شاعر می‌گوید اگر کارش به مهاجرت نمی‌کشید شاید نگاه متفاوت‌تری به موضوع داشت:

«مهاجرت چشمم را به دنیای واقعی‌تری باز کرد. دنیایی که چنان متنوع و مرکب است که از صافی رد کردن فرهنگ عملاً ناممکن شده و اصرار بر آن، ما را از نظر فرهنگی فلج می‌کند. و البته این سخن من منافاتی با تعلق خاطرم به ادبیات فارسی که بخش عمده‌ای از هویتم را وابسته به آن می‌دانم، ندارد. در عین حال، بر این باورم که فرهنگ  مفهومی سیال است و قابلیت انعطاف بسیار دارد و در مرزهای سیاسی و ملی محصور نمی‌ماند. از این نگاه، فرهنگ پل است نه دیوار. به‌ویژه در دنیای امروزی که تکنولوژی سبب شده مراودات فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی ما بسیار سریع‌تر از گذشته بر همدیگر اثر بگذارند دیگر معنای این قبیل وابستگی‌های متصلب تغییر یافته است.»

او در ادامه به تاریخ مشترک بین ایران، افغانستان و تاجیکستان اشاره می‌کند و اینکه تا همین یکی دو سده‌ی قبل هیچ کدام از این کشورها و مرزها به معنای امروزی وجود نداشتند:

«ما همه مردم یک منطقه بودیم. با خرده‌فرهنگ‌ها و سنت‌ها و آیین‌های شبیه و گاهی متفاوت. کدام یک از ما می‌تواند ادعا کند که نوروز مال اوست؟ ما حتی در مورد میراث فرهنگی مولانا به یک کشور خاص نمی‌توانیم انحصارگرانه رفتار کنیم. چون این میراث مشترک همه‌ی مردم آن منطقه است.»

به نظر او، توسل به مفهوم ایران فرهنگی به علت ترس و واهمه از فراموش شدن یا نابود شدن زیر چتر سیاست است:

«می‌خواهیم بین خودمان و ایران سیاسی تفاوت قائل شویم و گمان می‌کنیم که با این نام‌گذاری دنیا هم این تمایز را می‌پذیرد. اما آیا واقعاً با این تمایز می‌شود فرهنگ را نجات داد؟ شک دارم! به گمانم به جای آن باید به تولید هنر فکر کنیم. با ادبیات و هنر به جنگ این تسلط مرعوب‌کننده‌ی سیاسی برویم. ادبیات و هنری که مرز نمی‌شناسد. حتی از محدودیت‌های زبان می‌تواند عبور کند. راه ما این است، نه اینکه با ابزار خود سیاست، فرهنگ را حفظ کنیم.» 

هجرت از وطن، نه زبان

از ادبیات مهاجرت یا نویسنده در غربت که حرف می‌زنیم اغلب اولین نامی که به ذهن‌مان می‌رسد غلامحسین ساعدی است. نمایشنامه‌نویسی که به قول محمود دولت آبادی در غربت «دق مرگ» شد. او که در زمان حضورش در ایران از پرکارترین نویسندگان ایرانی محسوب می‌شد و آثار درخشانی خلق کرده بود، بعد از هجرتش به جز چند نمایشنامه از جمله «اتللو در سرزمین عجایب» و «پرده‌دران آینه‌افروز» که در فرانسه نوشت، بقیه‌ی روزگار کوتاه غربتش در سکوت و بی‌تابی گذشت.

ساعدی بعدها به دوستانش گفت از همان بدو ورود به فرودگاه اورلی در حوالی  پاریس  از مهاجرت پشیمان شد و میل به بازگشت داشت. او در نوشته‌ای با عنوان «دگردیسی رهایی آواره‌ها» شرح مبسوطی می‌دهد در مورد تفاوت آوارگی با هجرتی خودخواسته و در این شرح نفس جانسوزش می‌نویسد:

«آواره مدت‌ها به هویت گذشته‌ی خویش، به هویت جسمی و روحی خویش آویزان است. و این آویختگی یکی از حالات تدافعی در مقابل مرگ محتوم در برزخ است. آویختگی به یاد وطن، آویختگی به خاطره‌ی یاران و دوستان، به هم‌رزمان و هم‌سنگران، به چند بیتی از حافظ یا نقل قولی چند از لاادریون و گاه گداری چند ضرب‌المثل عامیانه را چاشنی صحبت‌ها کردن، یا مزه ریختن و دیگران را به خنده واداشتن. اما آواره مدام در استحاله است. با سرعت تغییر شکل می‌دهد، نه مثل غنچه‌ای که باز شود؛ چون گل چیده‌شده‌ای که دارد افسرده می‌شود، می‌پلاسد، می‌میرد. عدم تحمل، زودرنجی، قهر و آشتی، تغییر خلق، گریه‌ی آمیخته به خنده، ولخرجی همراه‌ با خست، ندیدن دنیای خارج، آواره و ول گشتن، در کوچه‌های خلوت گریستن و دورافتاده‌ها را به اسم صدا کردن، مدام در فکر و هوای وطن بودن، پناه ‌بردن به خویشتن خویش که آخر سر منجر می‌شود به نفرت آواره از آواره، یادشان می‌رود که هر دو زاده‌ی کاشانهٔ خویش‌اند.»

ساعدی هرگز عزم نوشتن به زبان فرانسه نکرد و بعد از هجرت ناخواسته هم از زبان فارسی هجرت نکرد، گرچه هرگز ساعدی پیش از هجرت هم نشد.

به کتاب «نوشتن به وقت وطن» از نیلوفر دُهنی (لندن، اچ اند اس، 1394) که مجموعه‌ی کاملی از مصاحبه‌های این محقق و روزنامه‌نگار با نویسندگان در غربت است مراجعه می‌کنم با فهرست بلندبالای نویسندگانی که در تبعید خودخواسته یا ناخواسته نیز دست از نوشتن نکشیده‌اند. او در گوشه‌‌ای از این کتاب و آنجا که در مورد فریدون تنکابنی، نویسنده‌ی مهاجر ساکن آلمان، می‌نویسد به بخشی از دغدغه‌های یک نویسنده‌ی تبعیدی اشاره می‌کند. آنجا که تنکابنی گفته داستان‌هایش را به فرزندانش تقدیم کرده «به بی‌تا و ترگل و پریسا و کیوان. به این امید که شاید بی‌تا قصه‌ها را به انگلیسی برگرداند و ترگل بتواند بخواند. یا پریسا به آلمانی برگرداند و کیوان هم بخواند.»

دُهنی می‌پرسد آیا این مشکل اغلب مهاجران نیست که فرزندانشان نمی‌توانند به زبان سرزمین مادری خود بخوانند و بنویسند؟ اینکه شاید روزگار این نسل از مهاجران که بگذرد دیگر نویسنده ایرانی‌تباری نباشد که به فارسی بنویسد؟
این دوگانگی بین نویسنده‌ی مهاجر با فرزندش ناگزیر است همان طور که مواجهه و درک دنیای نسل تازه نیز ناگزیر است با اینکه به هر حال مواجهه با نسلی که درک محدودتری از مفاهیم ایران فرهنگی یا زبان فارسی دارد و- چه بسا که مطلقاً ندارد- شرایط را برای نویسنده و محیط پیرامونی‌‌اش دشوار می‌کند. نسلی عاری از خاطره و نوستالژی.
شاید همه این دل‌نگرانی‌هاست که کسانی همچون یارشاطر را برمی‌انگیزد که از «ایران فرهنگی» بنویسند («وطن دوگانه‌ی ما»، ایران‌شناسی، پاییز ۷۴) یعنی جایی که نویسنده‌ی آواره میل به فرهنگ ملی و زبان مادری را در آن  می‌یابد. مهم‌ترین ابزار اتصال این جهانی‌‌اش کلمه و ظرفیت‌های زبانی است. هم او که با هزارتوی زبان کشور میزبان بیگانه است، در شرایط موقت بین ماندن و برگشتن قرار دارد. ریشه گرفتنش در فرهنگ تازه به سادگی مردم عادی نیست و موقعیت، توان یا اراده‌ی بازگشتنی هم در کار نیست.

«رضا قاسمی» از آنهاست که در سال ۱۳۶۵ با سخت‌ترشدن اوضاع سیاسی و اجتماعی، ایران را به قصد فرانسه ترک کرد اما بعد از هجرت هم نویسنده‌ی پرکاری باقی ماند. «همنوایی شبانه‌ی ارکستر چوب‌ها»، «چاه بابل»، و «وردی که بره‌ها می‌خوانند» از جمله آثار منتشر شده‌ی او در بیرون مرزهای ایران اند. او از سال‌های نخستی می‌گوید که با گیجی و ابهام نویسندگان تبعیدی همراه بود:

«آنها هنوز زیر پایشان سفت نشده بود و نمی‌دانستند کجا هستند. بیشتر به گذشته فکر می‌کردند و آنچه می‌نوشتند مربوط به همان زمان بود و حالتی نوستالژیک داشت و متأسفانه با مقدار زیادی آه و ناله و شعار آمیخته بود. دهه‌ی بعد اما دیگر از گیجی‌ها و سردرگمی‌ها خبری نبود. زیر پاها سفت شده بود و آرامشی را با خود به همراه داشت که امکان فکر کردن به موقعیت جدید را به هنرمند می‌داد.»

و شاید همان گیجی و سردرگمی که رضا قاسمی در این اظهاراتش خطاب به «دویچه وله» به آن اشاره کرده، ریشه در شرایط پیچیده سیاسی آن سال‌ها دارد. دهه‌ی شصت دوران بسیار دشواری برای ادبیات ایران و روشنفکرانش بود. دوران بگیر و ببندها، اعدام‌ها و تبعید. بعد از این دهه بود که  ژانر تازه‌ای در ادبیات مهاجرت به وجود آمد: «زندان‌نگاری»‌های کسانی که در جریان حوادث سیاسی به زندان افتاده و تجربه‌ی تلخ آن سال‌ها  بعد از هجرت با آنها مانده بود.

محصول این دوره کتاب‌هایی است همچون «خرچنگ‌ها بر ساحل» نوشته‌ی شریفه بنی هاشمی، «مبارزات زنان در ایران» نوشته‌ی نسرین پرواز، «فراموشم نکن» از عفت ماهباز، «یادنگاره‌های زندان» از سودابه اردوان،  «خاطرات زندان» ایرج مصداقی، «کلاغ و گل سرخ» مهدی اصلانی، «حقیقت ساده» از منیره برادران، «مصلوب» از کتایون آذرلی، و «هنوز قصه بر یاد است» از حسن درویش، «قبیله آتش در گرگ» اثر فریدون گیلانی و «یاداشت‌های روزانه زندان» از محسن فاضل و بسیاری دیگر که ذکر نام همه‌ی آنها از حوصله‌ی این مطلب خارج است.

زیستن در زبان فارسی

از جمله نویسندگان زن ایرانی خارج از کشور می‌توان به گلی ترقی، پرتو نوری علا، فهیمه فرسایی، مرضیه ستوده، نهال تجدد، منیرو روانی پور، شهرنوش پارسی پور، مهشید امیر شاهی، روح‌انگیز شریفیان، مهرنوش مزارعی، و سودابه اشرفی اشاره کرد. کسانی همچون آذر نفیسی، مرجانه ساتراپی یا فیروزه جزایری دوما  آثار مهم و پرفروشی به زبان دیگری جز فارسی  خلق کرده‌اند.

«گلی ترقی» یکی از مشهورترین‌هاست. او قریب به چهل سال است که از ایران خارج شده اما همواره بر حفظ ارتباطش با زبان فارسی تاکید کرده و می‌گوید سختی غربت برایش مربوط می‌شده به دوری از زبان فارسی و دوری از ایران. او در بهمن ۱۳۹۳ در گفت گو با خبرگزاری مهر می‌گوید برای نوشتن به ایران نیاز دارد:

«من به ایران نیاز دارم، به تهران، برای نوشتن. برای اینکه پاریس که هستم یک فاصله‎ای هست، اگر چیزی را هم نگاه می‎کنم یک عکس تار می‎شود. درونم منعکس نمی‎شود. فاصله دارم. سی و چهار سال است که من پاریس زندگی می‎کنم، با پاریس و زندگی پاریس و هر چیزی که آنجا هست، فاصله دارم. من در پاریس زندگی می‎کنم و چیزها را انتخاب می‎کنم، اما چیزها در درون من نیستند. مثل زبان فرانسه، زبان فرانسه در دل و شکمم نیست، هر چند خوب حرف می‎زنم. بعد از سی سال یاد گرفته‎ام. ولی وقتی می‎خواهم حرف بزنم آدم‎ها با من فاصله دارند. من خارج از زبان فرانسه هستم. نگاه می‎کنم و انتخاب می‎کنم درست مثل اینکه در یک سوپر مارکتم، بهترین اشیاء، بهترین مواد و بهترین چیزها را برمی‎دارم و می‌‎گذارم کنار هم، آن جاهایی را هم که مثلاً برایم خیلی است، برنمی‎دارم. ولی زبان فارسی یک چیز دیگر است برای من.»

گلی ترقی همواره در دایره‌ی مرزهای ایران فرهنگی زیست کرده و هر آنچه می‌نویسد یا درباره‌ی ایران است یا به نوعی رنگ و بوی ایرانی دارد. رمان «بازگشت» به عنوان آخرین کتاب منتشر شده از گلی ترقی باز هم به تضاد درونی ناشی از مهاجرت می‌پردازد. هجرتی که «ماه سیما» شخصیت اصلی داستان را به لحاظ درونی آواره کرده است. زنی که نه به گذشته تعلق دارد نه به فردای پیش رو و نه به خانواده‌ای که هر تکه‌‌اش یک سوی جهان خاکی است و به طور عملی وجود ندارد. درگیری درونی زنی که بین دو کشور و دو زمان سرگردان مانده است. ترقی در مصاحبه‌‌ای با رادیو فرانسه می‌گوید قریب به سی و سه سال است که از ایران خارج شده اما نمی‌تواند اسمش را تبعید بگذارد چون هر سال هر جور شده خودش را می‌رساند به ایران و کتاب‌هایش را چاپ می‌کند. حتی وقتی هم که چاپ کتاب‌هایش قدغن شده باز هم نمی‌تواند نرود.

مرضیه ستوده نویسنده و مترجم ایرانی دیگری است که ساکن کاناداست. در گفت‌و‌گویی که با او داشتم معتقد بود که ادبیات، مفهومی فراتر از ملیت، هویت و مهاجرت است و به شرایط اشراف دارد:

«با همه‌ی اینها اما تجربه نشان داده است که نویسنده‌ی مهاجر از طریق زبان، بار هجرت را سبک می‌کند مثل جمله‌ی معروف جویس که گفت: من هرگز از دابلین نرفته‌ام. و یا باشویک سینگر با این که به انگلیسی مسلط بود آثارش را به ییدیش نوشت. استثنا هم وجود دارد مثل ناباکوف. تجربه‌ی شخصی من این بود که بعد از مهاجرت، فارسی‌ام بهتر شد و غرقه شدن در ادبیات کلاسیک و بعدتر که نیما و فروغ و شاملو، جای اعضای خانواده را گرفتند.»

روح‌انگیز شریفیان نویسنده‌ی مهاجر دیگری است. او در سال ۱۳۴۲ به اتریش هجرت کرد. نخستین رمانش به نام «چه کسی باور می‌کند، رستم» در سال ۱۳۸۲ برنده‌ی جایزه‌ی ادبی گلشیری شد و در همه‌ی این سال‌ها به فارسی نوشت و آن طور که خودش می‌گوید حسرت کسانی را خورد که «به انگلیسی می‌نویسند، خواننده‌های بسیاری دارند و از سایه‌ی سنگین سانسور و خودسانسوری چیزی نمی‌دانند.»

شریفیان درگیر نوستالژی و تقابل است. از نخستین اثرش که شرح کشمکش درونی یک زن مهاجر با دنیایی است که دیگر با آن احساس الفت نمی‌کند با حسرتی آکنده از اندوه نسبت به آنچه در گذشته به او احساس امنیت و شادمانی می‌داده و شاید این حسرت، تمثیلی از وطن باشد.

آخرین اثر او یعنی «سال‌های شکسته» باز هم درگیر گرهی به نام مهاجرت است. روایت سه دوره از زندگی زنی به نام آیینه از پدری ایرانی و مادری بریتانیایی. آیینه در سن شانزده سالگی به علت طلاق مادرش به انگلستان هجرت می‌کند و آنچه پس از آن در زندگی او روی می‌دهد بر پایه‌ی تقابل دو قطب همیشگی زندگی یک آواره است؛ دو قطب وطن و تبعید. آنچه مانند دو قطب آهن‌ربا دائما در حال نفی همدیگرند.

جغرافیای فرهنگی وطن و رؤیای فرنگ

تینوش نظم‌جو، نویسنده و ناشر ایرانی ساکن فرانسه به مدد تأسیس و مدیریت نشر «ناکجا» در پاریس همواره در تماس با نویسندگان مهاجر ایرانی و دغدغه‌هایشان بوده است. او می‌گوید به تجربه دریافته که نویسنده‌ی مهاجر از همان نخستین لحظه‌‌ای که در خارج از مرزهای جغرافیایی ایران به زبان فارسی می‌نویسد، با دو پا و دو دست و کل وجودش درگیر مفهوم وطن، نوستالژی، تضاد، تقابل و زبان است:

«آیا من و شما که در پاریس، لندن، آمریکا یا هر جای این جهان زیست می‌کنیم لزوماً هر روز صبح در همان پاریس، لندن یا کالیفرنیا بیدار می‌شویم؟ من واقعاً فکر نمی‌کنم هر روز صبح الزاماً در قلب پاریس بیدار می‌شوم. به همین دلیل هم این روزها مهاجرت محدود به بحث تغییر مکان جغرافیایی نیست، خصوصاً آن گروهی که به کار نوشتن مشغول اند و به اندیشه مرتبط اند، همین که بعد از مهاجرت هم درگیر همان زبان اند و به همان زبان می‌نویسند حتی اگر سوژه‌شان هم ایران نباشد – که اکثراً هم هست- باز هم از همه نظر هنوز در آن محدوده‌ی جغرافیای فرهنگی که همان ایران فرهنگی است که شما می‌گویید، زیست می‌کنند. قصدم ارزشگذاری اخلاقی نیست و الزاماً نمی‌گویم این اتفاق خوب است یا بد است. همین اندازه می‌دانم که حتی اگر خود نویسنده هم بخواهد باز هم نمی‌تواند به تمامی از این نوستالژی رها شود.»

با وجود این، کم نبوده‌‌اند نویسندگانی که اساساً ادبیات مهاجرت را به رسمیت نمی‌شناسند. اسماعیل فصیح در روزگار جوانی هجرت کرد و بخشی از زندگی‌‌اش یعنی همسرش آنابل کمبل را در بیمارستانی در شهر سانفراسیسکو سر زای کودکش جا گذاشت. اما این غربت‌نشینی منجر به نگاه مهربان فصیح به ادبیات مهاجران نشد. فصیح در رمان «ثریا در اغما» همه‌ی مهاجران در تبعید را به یک گناه مشترک که همان نفس «هجرت» بود، لایق نواختن می‌دانست. از فحوای کلامش چنین برمی آید که گویی مهاجران غم وطن ندارند. شاید دلیل این قضاوت به روزهای سخت جنگ ایران و عراق برمی گشت چون ثریا در اغما در سال ۱۳۶۱ و در بحبوبه‌ی جنگ و درگیری گروه‌های سیاسی داخلی و بگیر و ببندها نوشته شد.

 فصیح «آنها» را «یک مشت فرصت‌طلب» می‌دانست که به جای غم وطن، در شهر رؤیایی پاریس در حال خوشگذرانی اند. آدم‌هایی به بی‌عملی «ثریا» که در کما و زندگی نباتی فرو رفته و با تغذیه از فرهنگ کشور میزبان به سختی نفسی می‌کشند. جلال آریان به پاریس می‌رود تا از دختر خواهرش ثریا که در سراسر رمان به کما فرو رفته مراقبت کند و در طول رمان با شخصیت‌های متفاوتی مواجه می‌شویم.

فصیح با طرح دو موقعیت متضاد این صحنه را ترسیم می‌کند. از یک سو جاده‌ی پتروشیمی آبادان که «زیر انبوه دود و نخل سوخته به خواب ابدی مرگ رفته و پالایشگاه مثل غولی که به خواب مرگ رفته باشد از تن سوخته‌‌اش دود بلند است. جاده‌ی پتروشیمی و خیابان‌های پیچ در پیچ بریم هم انگار به خواب مرگ رفته‌اند. خانه‌ها تقریباً تماماً متروکه اند. اغلب با اثاث و دزد‌ها و کفتارهای جنگ دستبرد زده به آنها. دیوارها و سقف‌ها اینجا و آنجا خمپاره و توپ خورده. چمن‌ها بلند و خشکیده، درخت‌ها شکسته، اگر درختی در اثر آتش دشمن افتاده و خیابان را گرفته، کسی نبوده، که زحمت بلند کردن آن را به خود بدهد. حتی سگ‌ها و گربه‌ها رفته‌‌اند» و از سوی دیگر شرح روزگار «نادر پارسی پور» به عنوان نماد نویسنده‌ی تبعیدی بی‌غمی که دور از وطن جنگ‌زده در کافه‌ی مجلل مانکسیون کنیاک می‌نوشد و «با افکار پوسیده منحط و بی‌ارزشش به ارگاسم» می‌رسد.

اسماعیل فصیح در جایی تأکید می‌کند: «آدم باید در ایران باشد و بنویسد، نه این که توی کافه‌های پاریس و لندن و غیر ذالک بنشینید و شعر و آه و ناله از رادیوی امریکا و بی‌بی‌سی بشنود.» همان امری که آیدین آغداشلو، نقاش و نویسنده‌ی ایرانی هم به آن اشاره کرده، که «کوچ‌کرده‌ها خیال می‌کنند که جغرافیا جایگزین تاریخ می‌شود و با تغییر سرزمین، مجال دسترسی به آن معنا و مفهوم مخفی و دور از دسترس مانده‌ی درون فراهم خواهد شد.»

هوشنگ گلشیری هم نگاه مهربانانه‌‌ای به ادبیات آوارگان در تبعید نداشت. او داستان‌های مهاجرت را «چس ناله‌های» نویسندگان مهاجری می‌دانست که غالباً در خلأ می‌گذرد و بنا به آنچه در لابلای سطور رمان «آینه‌های دردار» می خوانیم که عملاً سفرنامه‌ی او به غرب است، این تقابل دیده می‌شود. «ابراهیم» نویسنده‌ای است که به دعوت ایرانیان ساکن پاریس به آنجا رفته تا قصه‌هایش را بخواند و از سر اتفاق با عشق روزهای نوجوانی‌‌اش «صنم بانو» مواجه می‌شود و وسوسه‌ی صنم بانو را به‌رغم همه‌ی مهری که به او دارد، برای آنکه همان جا در پاریس بماند تا جهانی شود را رد می‌کند. ابراهیم ترجیح می‌دهد به نزد همسر این‌جهانی و واقعی‌ترش «مینا» برگردد. شاید صنم تمثیل دنیای خارج از مرزهای جغرافیایی است که به‌رغم  زیباتر بودنش، از آنِ ابراهیم و در محدوده‌ی زبانی او نیست.

او با همه‌ی بی‌مهری‌‌اش به ادبیات مهاجرت اما به مفهوم ایران فرهنگی که زیر سایه‌ی زبان قوام گرفته تلویحاً باورمند است.. «من کجایی ام؟» و پاسخش به این پرسش ربطی به جغرافیا ندارد. مرتبط با زبان است. این زبان است که به او اجازه می‌دهد تا باشد.

نویسندگان افغانستان در وطن فرهنگی

سال‌های طولانی جنگ در افغانستان باعث هجرت نویسندگان بسیاری شد. گروهی همچون محمدحسین محمدی، سید ضیاء قاسمی، سید رضا محمدی، سید الیاس علوی و بسیاری دیگر به ایران آمدند. تعدادی از آنها در ایران دوام نیاوردند و رفتند و دسته‌ی دوم همچون عتیق رحیمی، عارف فرمان و عزیزالله نهفته از همان آغاز راهی غرب شدند. آنها که در محدوده‌ی ایران فرهنگی ماندند با اینکه مشکل زبان و ناهمگونی فرهنگی کمتری داشتند اما بستر  کاری  متناسب با روحیه‌ی فرهنگی‌شان  فراهم نشد و ناچار شدند به کارهایی همچون خیاطی یا کارگری بپردازند. بن‌بستی که نویسندگان ایرانی در اروپا یا آمریکا هم – دست‌کم در سال‌های نخستین مهاجرت- برای امرار معاش و غم نان درگیرش بودند. چنانکه «عباس معروفی» در نامه‌‌اش به «گونترگراس»، نویسنده‌ی آلمانی که پیش از این او را دعوت به پناهندگی به آلمان کرده بود می‌نویسد: «ما درخت ایم و اینجا می‌خواهند ما را به جای کود پای درختان بریزند.» او از این نویسنده می‌پرسد چرا کشورش آلمان سعی می‌کند او را از یک نویسنده به یک راننده‌ی تاکسی یا پیتزافروش تبدیل کند؟

اما این کاری است که ایران هم بر سر جوانی مثل محمدحسین محمدی آورد. محمدی به عنوان یک نویسنده‌ی مهاجر در ایران رنج بسیار برد و ناچار شد برای امورات روزمره به کار در خیاطخانه روی بیاورد. در گفت‌و‌گویی از او با عنوان «خانه به دوشی نویسنده افغان» در حالی که تأکید کرده «وطنش فارسی است» اما به آسانی می‌توان اثرات تلخ مهاجرت را بر پیکره‌ی روح و روان نویسنده دید. او زاده‌ی شهر مزارشریف است و نخستین مجموعه‌ی داستانش به نام «انجیرهای سرخ مزار» در سال ۱۳۸۳ برنده‌ی معتبرترین جایزه‌ی ادبی آن روزهای ایران، یعنی جایزه‌ی گلشیری، شد. این نویسنده بعدها از ایران هجرت کرد و این روزها در کشور سوئد باز هم به فارسی می‌نویسد.

«محمد سرور رجایی» دیگر شاعر و روزنامه‌نگار افغانستانی ساکن ایران است. او هم در گفت‌و‌گوی دیگری با عنوان «رنج بی‌وطنی در وطن فرهنگی» می‌گوید در تمام این سال‌ها با وجود همه‌ی مرارت‌های معیشتی، نه خودش را یک پناهنده حس کرده نه یک مهاجر. چون همواره ایران را وطن فرهنگی‌‌اش می‌داند. او می‌گوید مردم افغانستان و ایران دارای دین، باور و زبان مشترک هستند و همان نیازی را دارند که مخاطبان ایرانی دارند. کودک و نوجوان افغانستانی همان نیاز فرهنگی را دارد که کودک ایرانی دارد. تفاوتی بین نیاز فرهنگی ایران و افغانستان نیست چون ما یک ملت هستیم.
با وجود این، نمی‌توان مدعی شد که نویسندگان افغانستانی در ایران با وجود بستر مشترک فرهنگی و هم‌زبانی، به درد تنهایی، گرسنگی، بیکاری و نوستالژی یا غم سنگین غربت مبتلا نبوده‌‌اند. با نگاهی به آثار منتشر شده در طول چند سال اخیر می‌بینیم که آنها حتی بیش از نویسندگان ایرانی مهاجر، درگیر تنهایی، نوستالژی و مضامین بومی و وطنی بوده‌اند.

شعر در بیرون مرزها مهجورتر از داستان است

سید مهدی موسوی شاعر است. می‌گوید مفهوم «ایران فرهنگی» برای نجات شاعر در‌غربت‌مانده کافی نیست:

«مسئله‌ی ادبیات و خصوصا شعر بسیار وابسته به زبان است. وقتی شاعر به زبان دوم تسلط نداشته باشد نمی‌تواند اثر قابل توجهی خلق کند. در عین حال از آثار دیگران هم نمی‌تواند به خاطر همان ظرایف زبانی لذت ببرد، چون در جریان ترجمه، خصوصاً ترجمه‌ی شعر بخش زیادی از مفهوم از بین می‌رود. اگر هم بخواهد خودش به زبان دوم تبحر پیدا کند به شکلی که بتواند لذت بلاواسطه‌ی آن را تجربه کند، چیزی بین ده تا پانزده سال زمان می‌برد.»

به گفته‌ی موسوی برای خلق اثر ادبی به زبان کشور میزبان، نیازمند زیست در زبان دوم هستیم: «طبیعتاً وقتی تو ده تا پانزده سال نتوانی اثری خلق کنی یا آثاری که خلق می‌کنی به زبان مادری باشد و آن اثر در کشور محل سکونت تو مخاطب نداشته باشد آنوقت است که مفهوم زیبای ایران فرهنگی کاربرد زیادی ندارد.» از او در مورد ارتباط با مخاطب فارسی‌زبان در کشور میزبان می‌پرسم. می‌گوید مگر در یک کشور بیگانه چند نفر را می‌توان شناخت که به ادبیات علاقه‌مند باشند؟ «فرض کنید یک عده به ادبیات علاقه‌مند باشند، چند نفرشان به شعر گرایش دارند؟ گیرم که یک عده هم به شعر علاقه مند باشند چند نفرشان به فضای کار من گرایش دارند؟ به نظرم بهره‌گیری از فرهنگ ملی در هنرهایی مثل موسیقی، تئاتر و سینما که از جنس تصویر و صدا هستند کاربرد به مراتب قوی‌تری دارد اما در حوزه‌ی ادبیات و شعر مثلاً در شیوه‌ی کار من که بر عناصری چون زبان‌گرایی و ویژگی‌های بومی تأکید می‌کند چندان به کار نمی‌آید.»

در انتها، چه بخواهیم و چه نخواهیم «ادبیات مهاجرت» وجود دارد. این ادبیاتی است که شاعر و نویسنده وطن خود را با خود به هر کجا که رفته می‌برد و مهم‌ترین ویژگی‌اش رهایی از خودسانسوری است. اما نویسنده‌ی مهاجر درگیر نوستالژی و تنهایی است. او به فضایی که به یک باره در آن افتاده تعلق ندارد. احساس ناهمگونی می‌کند و تا بیاید زبان کشور میزبان را بیاموزد بخش‌هایی از خود را گم کرده است.

منبع: دفترهای آسو

*صادق هدایت از شیفتگان دكتر مظفّر بقائی بود بطوریكه برای شنیدن سخنرانی‌های آتشینش در مجلس :«هدایت برای حضور در لژ تماشاچیان از بقائی بلیط می‌گرفت. یكی ـ دو بار هم كه بقائی در مجلس  بَست نشسته بود[هدایت] به دیدار او رفت و برایش شیرینی و گل بُرد».

*علی اکبرسعیدی سیرجانی از دکتر مظفّر بقائی به عنوان«شخصیّت ممتاز که در قرن ما بی مانند بود» یاد می کند.

* در غوغای انقلاب اسلامی و قدرت گیری آیت الله خمینی ، دکتر بقائی « تا آخر طرفدارِ بقای سلطنت و حفظ شاه بود».

***

 بخش نخست مقاله 

 «جانِ خود را یک بار برای همیشه فدا کردن، آسان تر از اینست که آن را قطره قطره در مبارزه روزمرّه نثار کنی، اگر از من بپرسند که کدام راه  آدمی را به بهشت می رساند، در جواب می گویم: آن راه که از همه دشوارتر است. شجاع باش!»(مسیحِ بازمصلوب، نیکوس کازانتزاکیس،ترجمۀ محمدقاضی، صفحۀ ۵۱۵).

***

بقائی از نادرسیاستمدارانی بود که بقول خودش:« با شناکردن درخلاف جریان آب -بارها-کوشید تا ازهر پیشآمدی که مخالف خیر و صلاح کشور بوده،جلوگیری نماید»(1).

این «شناکردن درخلاف جریان آب»-آنهم درعرصۀ پُرتلاطمِ سیاستِ ایران- دشمنان فراوانی برای بقائی پدید آورد و جریان های چپ ، ملّی ومذهبی را علیه وی  متحد ساخت.بی جهت نبود که برخی ازسیاستمداران  بقائی را«دشمن تراش» می نامیدند. ازاین رو هنوز چهرۀ واقعی دکتر بقائی در انبوهی ازکینه ها و کدورت های سیاسی  پنهان است.  

درادبیّاتِ سیاسیِ بیشترِ احزاب وسازمان ها -خصوصاً حزب توده- از دکترمظفّربقائی به صفتِ« مردِ هزار چهره»،«جاسوس»، «فراماسون» ،«خائن» و«قاتل» نام برده شده است. درچاپ پنجم کتابِ دکترمحمّدمصدّق؛ آسیب شناسی یک شکست (که با اضافات و افزوده های بسیار – بطور رایگان -در دسترسِ همگان است) به برخی ازاین موضوعات پرداخته شده است. بنابراین، مقالۀ حاضر تنها باز اندیشی  و نگاهی گذرا به دو نمونه  از روابط دکتربقائی است تا نشان دهد که این«صفات» در پیوندِ بقائی با دو تن از نجیب ترین و شریف ترین نویسندگان ایران چقدر صادق است؟

عُمده ترین علت یا علل این «صفات» عبارت بودند از:

1-اعتقاد دکتربقائی به سلطنت مشروطه و پادشاهی محمدرضاشاه،

2-مبارزۀ بی امان بقائی علیه حزب توده،

3-اختلاف بقائی با دکتر مصدّق بخاطر«مماشات مصدّق با حزب توده»، تصویب قانون «امنیّت اجتماعی» و…

4-همگامی با آیت الله کاشانی در جریان سقوط دولت مصدّق در رویداد 28 مرداد 32.

ابوالفضل بیهقی دربارۀ اصالت و ارزش روایاتِ تاریخی خود می نویسد:

-«من که این تاریخ پیش گرفته ‌ام، التزام این‌قدر بکرده ‌ام تا آن‌چه نویسم یا از معاینۀ من است یا از سماعِ درست از مردی ثِقِه(معتمد و امین) »(2).

بنابراین ، در ارزیابی شخصیّت دکتربقائی باید ازسخنان«افراد ثِقِه»بهره بُرد که اخلاق و شخصیّتِ وی را از نزدیک یا «به معاینه»دیده بودند. صادق هدایت و علی اکبر سعیدی سیرجانی-بی تردید- از جملۀ این«افرادِ ثِقِه» می باشند.

از سوی دیگر،شاعری می گوید:

تو اوّل بگو با کیان  زیستی

پس آنگه بگویم که تو کیستی

همان قیمتِ آشنایان تو-   

بُوَد ارزش وُ قیمت جان تو

براین اساس، پرسش این است که دوستیِ صمیمانۀ صادق هدایت و علی اکبرسعیدی سیرجانی با مظفّربقائی از کدامین «ارزش وُ قیمت جانِ او» حکایت دارد؟

دکترمظفربقائی و صادق هدایت

صادق هدایت-اساساً-از معاشرت با اهالی سیاست  پرهیز می کرد و آنان را«رجّاله»، «آدم‌های بی‌حیا، پررو، گدامنش و معلومات فروش» می نامید(3).مظفر بقایی استاد اخلاق و زیبایی‌شناسی در دانشگاهِ تهران بود.سابقۀ او در آموزشگاهِ زبان و فرهنگ ایران باستان(باحضورِ استاد ابراهیم پورداوود، دكتر ماهیار نوائی،دكتر محمّد جواد مشكور و دكتر محمّد معین) و نوعی سرمستی ، «رندی حافظانه» ،اعتقاد به تمامیـّت ارضی ایران و مخالفت هدایت و بقائی با حزب توده و «فرقۀ دموكرات پیشه ‌وری» زمینه های دوستیِ عمیقِ آن دو بود. به جرأت می توان گفت که کمتر کسی درآن دوران توانسته بود به «خلوتِ اُنسِ» صادق هدایت راه یابد ، بطوری که جهانگیر تفضّلی، روزنامه‌نگارِ معروف آن زمان :«با همۀ آشنائی و دوستی 12 ساله با صادق [هدایت] در صف چند نفر دوستان نزدیك او نبود» و در ذكر«دوستان خیلی نزدیك» و «معاشرینی كه بیش از همه با صادق [هدایت] الفت داشتند»، از دكتر بقائی نیز یاد می‌كند (4).

باچنان مشترکات اخلاقی،فکری و فرهنگی،اغراق آمیزنیست اگربگوئیم که صادق هدایت ازشیفتگان دکتربقائی بود.بقائی با یادآوری گفتگوی خصوصی اش با دکترمصدّق درشهرِلاهه(هلند)می نویسد:

-«آن روز صحبتِ ما ازنویسندگان و ادبای معاصربود و سخن- قهراً-به مرحوم صادق هدایت کشید…راجع به نبوغ ادبی و آثاراو توضیحاتی دادم و درآن زمینه  خوب بخاطردارم که به جنابعالی عرض کردم درطول مبارزاتی که کرده ام پاداش های بزرگی گرفته ام و دراثرتوجۀ مردم ، به افتخارات زیادی نائل شده ام،ولی ازنظرشخصی و احساس خصوصی،بزرگ ترین افتخاری که نصیب من شد،این بودکه درهنگام استیضاح من ازدولت ساعد،مرحوم صادق هدایت،سه دفعه برای شنیدن استیضاح من درجلسۀ مجلس حاضرشد.معنای این جمله را کسانی درک می کنند که افتخارشناسائی مرحوم هدایت را داشتند».(5).

دکترهمایون کاتوزیان نیز اشاره می کند:

-«هدایت برای حضور در لُژ تماشاچیان از او[بقائی] بلیط می گرفت.یکی-دوبار هم که بقائی درمجلس بست نشسته بود،به دیدار اورفت وبرایش شیرینی وُ گُل بُرد»(6).

صادق هدایت و دکتربقائی در حیاط مجلس شورای ملّی

استاد ناتل خانلری یادآوری می‌كند:

-«… حتّی شب خداحافظیِ من، هدایت در مهمانی منزل دكتر بقائی حضور داشت… هدایت با دكتر بقائی دوستی می‌كرد در حالیكه جناح و جبهۀ بقائی با دوستان سابق او تفاوت زیاد داشت»(7) .

هدایت نیزدر همین باره می‌نویسد:

«دیشب خانلری در خانۀ دكتر بقائی خداحافظی كرد و قرار است امروز صبح با هواپیمای سوئدی [به پاریس] حركت كند»(8) .

هدایت در بسیاری از نامه‌هایش از روابط صمیمانه‌اش با دكتر بقائی یاد كرده است، از جمله در اواخر سال 1326 به حسن شهید نورائی می‌نویسد:

«چند روز پیش دكتر بقائی را دیدم و شب را با هم گذراندیم»(9) .

در نامۀ 1 خرداد 1327 می‌نویسد:

«دیشب با دكتر بقائی بودم، گفت كاغذی از شما داشته است. خانلری را هم گاه گداری می‌بینم» (10).

هدایت در نامۀ 20 خرداد 1327 به شهید نورائی می‌نویسد:

«…امّا مطلبی كه ممكن است به دردتان بخورد اینكه دكتر بقائی گفت در مجلس مشغول گذراندن قانونی است كه از این به بعد، كتاب‌ها از حق گمركی معاف بشود» (11).

در نامۀ 14 مرداد 1327 می‌نویسد:

«دیشب كه كاغذها رسید، دكتر بقائی هم اینجا بود. خیلی عرض سلام رسانید. بعد هم رفتیم شمیران هواخوری كردیم» (12).

هدایت در نامۀ 13 شهریور 1327 می‌نویسد:

«امروز به سراغ بقائی می‌روم…» (13).

یكی دیگر از جنبه‌های مشترك شخصیـّت بقائی و هدایت، طنزگوئی آمیخته به هجو و هزل بود كه به كلام آن دو جلوه‌ای خاص می‌بخشید، مثلاً، پس از مخالفت بقائی و برخی احزاب جبهۀ ملّی با حضور افراد حزب توده در مراسم بزرگداشت شهدای 30 تیر و سپس برگزاری آن مراسم در میدان فوزیه، بقائی در طنزی گزنده بنام «استدلال منطقی» در این باره نوشت:

– « شاید میدان فوزیه گورستان پیشه‌وری است»!! (14).

و یا وقتی روزنامۀ شاهد توقیف شد و به جای آن، روزنامۀ عطّار منتشر گردید، بقائی در زیر كلیشۀ آن نوشت:

«این روزنامه ارگان خریداران قند و شكر به قیمت بازار سیاه است!»(15).

سعیدی سیرجانی و مظفّربقائی

نویسندۀ شجاع و شریف ، علی اکبر سعیدی سیرجانی ضمن اشاره به فضیلت اخلاقیِ بقائی می گوید:

-«بقائی باهمۀ وجودش ازشکنجه گران نفرت داشت تاآنجاکه موضوع درسِ اخلاقش[دردانشگاه] را هم منحصربه تاریخچۀ شکنجه کرده بود»(16).

  سعیدی سیرجانی درمقدمۀ افسانه ها نیزکه آنرا«به توصیۀ استادِ اخلاق خویش،دکترمظفربقائی کرمانی»سروده بود-باردیگر-ضمن ستایش ازدکتربقائی تأکید می کند:

-«باآشنایی چهل ساله و قریب سی سال دوستی مداوم و مصاحبتِ  دستِ کم هفته ای یک بار،به من این حق را می دهد که او[دکترمظفربقائی] را از اخلاقی ترین رجال سیاسیِ روزگارمان بدانم»(17).

پس ازمرگ یا قتل دکتر بقائی در زندان جمهوری اسلامی، سعیدی سیرجانی درنامه ای به روزنامه نگار برجسته – احمد احرار – از بقائی به عنوان«شخصیّت ممتاز که در قرن ما بی مانند بود» یاد کرد .سعیدی سیرجانی در«دردنامه» ای که در سوگِ دوست دیرینه اش سرود، ازجمله گفت :

گر زندگی برای بقائی  وفا نداشت

او هم بدین جهانِ پلید اعتنا نداشت

او اعتنا نداشت به چیزی به غیرِ عدل

چون غیرِ عدل وُ عقل برایش بها نداشت

هر تهمتی که بود بر آن شیردل زدند

آن مرد هم از اینهمه تهمت ابا نداشت

خوش باوری ست دردِ جگرسوزِ جانخراش

دردی که هیچگاه در ایران دوا نداشت

او گفت«نه»، بهر که به او گفت حرف مفت

جز این خصیصه هیچ گناه وُ خطا نداشت

گوئی «وفا نداشت بقائی»؟ بچشم من

اوجز به راستی وُ درستی، وفا نداشت

او خویش را به هیچ ستم آشنا نکرد

هر چند غیرِ جور وُ ستم آشنا نداشت

تبعید وُ دستگیری وُ زندان وُ انزوا

جز این چهار، یارِ دگر همنوا نداشت

بقائی و شاه

دکترمظفّربقائی عمیقاً معتقد به  شاه و نظام پادشاهی بود و می گفت: که ایران مملکت خاصی است و با توجه به وسعت جغرافیائی، پراکندگیِ جمعیّت و وجودِ ادیان و اقوام مختلف،«ملاطِ قوی» لازم  است تا این اقوام مختلف را به هم بچسباند. به نظر بقائی:تنها «ملاطِ قوی و معنوی» برای همبستگیِ ملّی و پیوستگی قومی، وجودِ شخص شاه است(18) .با این اعتقاد  در ماجرای ترورِشاه درکاخِ مرمر (21 فروردین 1344)، بقائی ضمن ابراز شادمانی از نجات شاه ازآن سوء قصد، معتقد بود که لطمه به جان شاه باعث ریشه کن شدنِ اساس موجودیت ایران است به این دلیل که «ما دولت قوی نداریم که در حوادث بتواند مقاومت کند و قدرت حفظ نظم و امنیّت را داشته باشند.»(19). 

بقائی در شرایط حسّاس سیاسی کوشید تا توصیه های  سازنده و دلسوزانه اش را  به اطلاع شاه برساند،ازجمله:در مخالفت با تشکیل حزب رستاخیز  بقائی در 14 اسفند 1353 به شاه یادآور شد:

-«سوابق مبارزاتی حزب زحمتکشان ملت ایران در راه حفظ استقلال کشور و صیانت قانون مقدس اساسی که اعتقاد به رژیم سلطنت مشروطه هم جزیی از آن است محتاج به یادآوری نیست… چون هدف ما ترقی مملکت و خوشبختی مردم … من از طرف حزب زحمتکشان ملت ایران خود را مأمور می دانم در اجرای عهدی که با قسم به حفظ قوانین اساسی به عهده دارم و با احساس خطر جدی نسبت به قانون اساسی و محتویات تفکیک ناپذیرش آن‌چه را که صلاح مقام سلطنت و خیر ملت به نظر می رسد به عرض مبارک برسانم …در واقع امر، عوامل خطر برای قانون اساسی و نظام سلطنتی همین عوامل دولتی هستند که به خاطر چند روز بیشتر وزارت و وکالت و یا اندوختن مال موجبات عدم رضایت جامعه را فراهم می آورند و نه جوانان مسلمان احساساتی و کم اطلاعی که به تصور نجات از دست این عوامل به مارکسیسم پناه برده و به عوامل خطرناک ضد دولتی تبدیل می گردند…اجازه می خواهم با استفاده از اصل بیست و یکم متمّم همان قانون[اساسی] به عرض مبارک برسانم که تشکیل اجتماعات در تمام مملکت آزاد است و بنابراین اجبار اشخاص به ورود درتشکیلاتِ معیّن [حزب رستاخیز]خلاف نص قانون اساسی است»(20).

برخلاف جبهۀ ملّی و نیروهای مذهبی،دکتربقائی-مانند خلیل ملكی- تشکیل سپاه دانش و انجام اصلاحات ارضی توسط شاه را مفید می دانست و به افراد حزبی دستورداده بود تا«با کلیۀ روحانیون و هر دسته ای که با دولت در این زمینه مخالفت می کنند مبارزه نمایند».(21)

بااعتقاد به آن«ملاط قوی و معنوی»، بقائی:« تا آخر طرفدار بقای سلطنت و حفظ شاه بود»(22) .

 ادامه دارد

https://mirfetros.com

[email protected]

__________________

زیرنویس ها:

1-آبادیان،پیشین،ص308

2-تاريخ بيهقی، به تصحيح علی اكبر فيـّاض، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 2536 ، ص905

3-بوف کور،چاپ چهارم،انتشارات امیرکبیر،تهران،1331،صص10،9 ،92،55،و99

4- نامه های صادق هدایت، گردآورنده محمدبهارلو، نشراوجا، تهران، ۱۳۷۴،ص367

5- نگاه کنیدبه: روزنامۀ شاهد،5اردیبهشت 1332.

6-  کاتوزیان، محمدعلی همایون،صادق هدایت ازافسانه تا واقعیّت،ترجمۀ فیروزۀ مهاجر،چاپ دوم،1376،ص220 ؛خاطرات خلیل ملکی،مقدمۀ کاتوزیان،ص84

7-الهی،صدرالدین،نقدبی غش(مجموعه گفتگوهای دکترپرویزناتل خانلری باصدرالدین الهی،کالیفرنیا(آمریکا)،زمستان1385/2007،ص96

8- هشتاد ودونامۀ هدایت به حسن شهیدنورائی،بامقدمه وتوضیحات ناصرپاکدامن،نشرچشم انداز،پاریس،1379،ص160

9- همان،ص213

10- همان،ص137

11- همان،ص133

12- همان،ص144

13- همان،ص151

14- روزنامۀ شاهد،شمارۀ746

15- گفتگوی نگارنده با دکترصدرالدین الهی. همچنین نگاه کنیدبه: فرزانه، آشنائی باصادق هدایت،ج1،پاریس،1988،ص62-63، ص۱۷۱

16- فصلنامۀ ره آورد،شمارۀ31،آمریکا،پائیز1371،صص295-300

17- سعیدی سیرجانی،علی اکبر،افسانه ها، انتشارات مزدا،آمریکا،1992،ص12

18- نگاه کنیدبه گفتگوی دکترمظفربقائی با حبیب لاجوردی،دانشگاه هاوارد،ژوئن 1986،نوارشمارۀ 25 ،صص10-12.

19-برای متن نامۀ بقائی به شاه نگاه کنیدبه:آبادیان،پیشین،صص296-301

20- مظفر بقایی به روایت اسناد ساواک، جلد 2، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، ۱۳۸۳، صص ۴۱۹ ـ ۴۱۷

21- مظفر بقایی به روایت اسناد ساواک، ج2، صص72و74. خلیل ملکی نیز در بارۀ اصلاحات ارضی و اجتماعی شاه می گفت:«هر چند كه بارها نوشته‌ام، باز تكرار می‌كنم كه تئوری اجتماعی شاه ایران راجع به تحـّول، مترقّی است، هر چند كافی نیست…بخصوص ملّی كردن آب، همواره یكی از هدف‌های ما بوده است».نگاه کنیدبه نامه ها،خلیل ملکی، تهران،1381،صص414 ؛ کاتوزیان، خاطرات سیاسی خلیل ملکی، تهران ۱۳۶۸، صص ۱۴۵-۱۴۴.

22-نگاه کنیدبه گفتگوی دکترمظفّر بقائی با حبیب لاجوردی،تاریخ شفاهی هاروارد، نوار25،    ژوئن 1986، صص11،8و13.

سرودمت نه به زیبایی خودت شاید

که شاعرِ تو یکی چون خودِ تو می باید

لبم عطش زدۀ بوسه نیست ، حرف بزن!

شنیدنت  عطشِ روح را می افزاید

یکی قرینۀ تنهائی ام ،نَفَس به نَفَس

تو را پسندِ غزل های من  می آراید

منِ من!آی…منِ من!دقائق گُنگی است

رسیده ایم به می آید وُ نمی آید

همیشه عشق، مرا تا غروب ها برده است

که آفتاب از این بیشتر نمی پاید

بخش هشتم از خاطرات فلان السلطنه

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است.

* فرمودید که از حزب توده استعفا دادید، اگر ممکن است جریانش را برای‌مان بیان بفرمایید.

(با تامل و نگاهی که نشان می‌دهد متوجه ترفند من برای تغییر بحث شده‌اند، ولی با بزرگواری به روی خودشان نمی‌آورند)بله، (لام بله را با حالت معنی‌داری کش دادند.) همان‌طور که داشتم عرض می‌کردم، من مرتب برای نشریات حزبی مقاله و شعر و داستان می‌نوشتم. دراین‌میان یک روز هم برداشتم با الهام از یک نوشتۀ طبری که آن روزها چهرۀ خیلی خوشنام و معتبری در حزب بود، مقاله‌ای در توجیه حوزۀ نفوذ شوروی در شمال کشور بود نوشتم که مثل بقیۀ نوشته‌هایم فوراً در یکی از نشریات حزبی منتشر شد.چند روز بعد یک روز که داشتم در زیرزمینِ خانه استراحت می‌کردم، مادر خدابیامرزم که معلم من در سیاست بودند آمدند و گفتند، باز چه شری به‌ پا کردی؟ گفتم، این چه حرفی است؟ مگر چه شده؟ ایشان گفتند آقای دکتر مصدق زنگ زدند و فرمودند فردا ساعت دو بعدازظهر بروی خانه‌شان.

من آن شب تاصبح از ترس خوابم نبرد. فردا سر ساعت خدمت ایشان رسیدم. برخلاف همیشه که تا من را می‌دیدند لطف می کردند و از زیر تختشان باقلوا و گز اصفهان بِهِم تعارف می‌کردند، فوراً چفت بالای در اتاق را انداختند، بعد دست کردند توی جیبشان قلم‌تراشی را درآوردند و تیغه‌اش را باز کردند و گفتند، این‌ها چیست در این روزنامه‌ها می‌نویسی؟ خدا شاه شهید ناصرالدین شاه را بیامرزد که گفتند، می‌خواهم به شمال بروم سفیر انگلیس اعتراض می‌کند، می خواهم به جنوب بروم سفیر روسیه اعتراض می‌کند، ای مرده‌شور این سلطنت را ببرد که شاه حق ندارد به شمال و جنوب مملکتش مسافرت کند!حالا جنوب حریم امنیت انگلستان، شمال حریم امنیت روسیه، پس حریم امنیت ایران کجاست؟! کاش من هم مثل میرزا احمد خان مرده بودم و این روز را نمی‌دیدم. حتم دارم الآن استخوان‌هایش در گور از دست تو می‌لرزد. آن روز ایرج این‌جا بود، منظورشان مرحوم ایرج اسکندری بود، به او هم همین را گفتم، شما مثل پسر من هستید. به خدا فلانی، اگر یک بار دیگر جایی از این حرف‌ها بزنی، با همین قلم‌تراش یا زبان تو را می‌برم یا شکم خودم را پاره می‌کنم. بعد هم دچار گریه شدند و غش کردند و روی زمین افتادند. آقای زبردست، خدا می‌داند چه حالی شدم. دستشان را می‌بوسیدم و با گریه می‌گفتم، آقا ببخشید، به خدا غلط کردم، اصلاً از حزب استعفا می‌دهم! (اینجا به گریه افتادند و مدتی در سکوت اشک می‌ریختند.)

آقا چشم‌شان را نیمه‌باز کردند و گفتند، راست می‌گویی؟ گفتم، به خدا استعفا می‌دهم. گفتند، پس به روح میرزا احمدخان قسم بخور. گفتم به روح آقای بزرگ استعفا می‌دهم. ایشان هم زودی بلند شدند و خیلی فرز با همان قلم‌تراش، قلمی تراشیدند و گفتند پس بیا همین جا استعفایت را بنویس. من هم همان جا استعفایم را نوشتم و ایشان مثل همیشه با مهربانی به من گز و باقلوا تعارف کردند و قلم‌تراش را هم به یادگار به خودم دادند. بعد از بیرون آمدن از خانۀ ایشان هم اولین کاری که کردم تسلیم استعفایم به رابط حزبی‌ام بود که البته همان‌طور که انتظار می‌رفت حزب حاضر نبود به سادگی از عضو مبرز و برجسته‌ای مانند من صرف‌نظر کند ولی به هر زحمتی بود سر حرفم و قولی که به آقای دکتر مصدق داده بودم ایستادم و دیگر به حزب برنگشتم. بگذریم که همین موضوع هم بعدها باعث درسرهای فراوانی برایم شد و دوست و دشمن تا موضوعی پیش می‌آمد این سابقه را به رخم می‌کشیدند.همین‌جا این را هم اضافه کنم که آقای دکتر مصدق، با محبت و لطف فراوانی که به من داشتند، از آن‌جا که از علاقۀ زیاد من به باقلوا خبر داشتند، همیشه می‌گفتند، در ایران سه جور باقلوا درست می‌کنند؛ یکی باقلوای تبریز و دیگر باقلوای یزد و بالاخره باقلوای بازار؛ فلانی حکم طرخان را دارد که می‌تواند از هر سه این باقلواها بخورد.قطعاً می‌دانید که طرخان در سابق یکی از مقامات مهم درباری بوده، آقای دکتر مصدق، ضمناً اشاره به همین معنی و جایگاه من در چشم خودشان هم داشتند اما بعضی از نارفیقان ما در جبهۀ ملی، از روی حسادت می‌گفتند که منظور ایشان سابقۀ فعالیت من ابتدا در حزب توده و بعد در جبهۀ ملی بوده، آقای دکتر مصدق خواسته‌اند به بی‌ثباتی من در کار سیاست اشاره کنند، درحالیکه مطلقاً چنین چیزی را از گفتۀ ایشان نمی‌توانید برداشت کنید.

* قلم‌تراش را هم دارید؟

بله، همین است که روی میزم گذاشتم.

* شاید منظورشان این بوده که اگر احیاناً روزی باز خرس تان یاد روس‌ستان کرد، تهدیدشان را به یاد بیاورید!

(خندۀ رندانه‌ای می‌کنند) هیچ بعید نیست! ولی آقای زبردست خدمتی که این پیرمرد به من و نسل من کرد را تا عمر دارم فراموش نمی‌کنم. من در خانه، یکی در همین اتاق که محل کارم است و دیگری در اتاق خوابم، عکس ایشان را بالای سرم زده‌ام که همیشه یادم بماند که مصدقی بوده‌ام، هستم و تا زنده باشم خواهم ماند. کسی را ندیدم که مثل ایشان این‌طور عاشق ایران باشد؛ عاشقِ دانسته، نه اینکه ایران وطن ماست. (دلم نمی‌خواهد در کتاب خاطرات فلانی در باب مردی که او را نازنین و نازآیین و آیینه‌سان می‌داند و از پس این همه سال هنوز قلم‌تراشش را هم که با آن تهدید به بریدن زبان یا هرجای دیگرش شده، چون یادگار عزیزی نگه داشته و با ذوقی کودکانه به همه نشان می‌دهد، با او محاجه کنم:

که آنچ‌ه شرط بلاغ است با فلانی رفت/ چه از سخنم پند گیرد و چه ملال.)

* زمان شاه هم این عکس‌ها به دیوار بود؟

 راستش آن زمان که چنین کاری ممکن نبود. تنها کاری که از من برمی‌آمد این بود که با زحمت فراوان دو عکس از یول برینر را که قدری به ایشان شباهت داشت گیر آورده و به دیوار اتاق خواب و دفتر کارم نصب کرده بودم. تازه همین هم باعث دردسر شد و گاه بیگاه دوستان به شوخی و طعنه به آن اشاره می‌کردند و خانمم هم همیشه می‌ترسید نکند ساواک اطلاع پیدا کرده، باعث گرفتاری‌مان بشود. طنز تلخ تاریخ و عواقب شوم دیکتاتوری را ببینید که برای یادبود پیشوای ملی که یک عمر با سیاست استعماری روس و انگلیس جنگید، آن هم با هزار ترس‌ولرز، ناچار شوی تصویر یک هنرپیشۀ روسی-انگلیسی را به دیوار خانه‌ات بزنی.

* واقعاً این طور بود که بگویند شما عکس یول برینر را به یاد دکتر مصدق به دیوار زده‌اید و اذیت‌تان کنند؟

بله! ما در آن زمان سیم‌کش آورده بودیم که لوستر این اتاق را نصب کند. باور نمی‌کنید دیدم این جوان که سروضع فقیرانه‌ای هم داشت همین طور دارد اشک می‌ریزد. فکر کردم مشکلی دارد یا مثلاً می‌خواهد پول بیشتری بگیرد. هرچه هم می‌پرسیدم چیزی نمی‌گفت. آخرش موقعی که خواستم دستمزدش را بدهم سرش را پایین انداخت و گفت، آقای فلانی، چطور من از شما که این همه برای من و امثال من با استبداد و سیاست استعماری انگلیس مبارزه کردید پول بگیرم؟ فکر کردید متوجه نشدم که به عکس این هنرپیشه را به یاد پیشوا اینجا گذاشته‌اید؟حالا این را داشته باشید، همین چند هفته پیش لوله‌کش جوانی آورده بودیم و من دیدم همه‌اش با علاقه به این عکس که از داخل سالن هم معلوم بود نگاه می‌کند. داشتم فکر می‌کردم که نسل جوان هم دکتر مصدق را از یاد نبرده. پرسیدم این عکس را می‌شناسی؟ گفت آقا مگر می‌شود کسی بن کینگزلی، یا چنین اسمی که درست خاطرم نمانده، را نشناسد؟! فقط تعجبم یکی از این است که شما هم با این سن، این‌قدر اهل فیلم دیدن هستید و دیگر از این که این عکس بی‌ریش و سبیلش را از کجا گیر آوردید که من تا حالا ندیدم!می بینید؟ زمانی بود که ما از این ناراحت بودیم که به دلیل این‌که یاد و نام دکتر مصدق در خاطر همه مانده بود ناچار بودیم به جای عکس ایشان، عکس یک هنرپیشۀ انگلیسی را به دیوار بزنیم، اما حالا دوره‌ای شده که اگر عکس خودشان را هم به دیوار بزنیم کسی نمی‌شناسد و همه خیال می‌کنند فلان هنرپیشۀ انگلیسی است! این هم از نتایج شوم سیاست استعماری انگلیسی‌هاست!

به نقل از روزنامۀ سازندگی

بدرالزمان قریب گرکانی، زبان‌شناس و تنها زن عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، روز سه‌شنبه پنجم مرداد، در ۹۱ سالگی در تهران درگذشت.

او بیش از نیم قرن تلاش‌های حرفه‌ای خود را وقف شناساندن و آموزش یکی از مهم‌ترین زبان‌های ایران باستان کرد.

مرتضی قاسمی، سخنگوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در این باره به رسانه‌های ایران گفت: “گویا ایشان هم از قربانیان کرونا بودند.”

غلامعلی حداد عادل، رئیس این فرهنگستان نیز در پیام خود برای درگذشت قریب نوشت که او “به خاندانی اصیل و فرهیخته تعلق داشت، در حوزه زبان‌های باستانی ایران صاحب شهرت و اعتبار جهانی بود و از مفاخر علمی کشور به شمار می‌آمد.”

ژاله آموزگار نیز درباره قریب گفته بود که او دانش خود را “آسان به دست نیاورد” و «”ضمن برخورداری از استعداد ذاتی، با پشتکار از قله‌ی دانش بالا رفته” بود، با این حال، “رخدادهای خوب زمانه هم با او یار بود.”

از خانواده‌ای اهل ادبیات

خانواده بدرالزمان قریب اصالتا اهل روستای گرکان در شهرستان آشتیان در استان مرکزی بود، اما خودش سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد: “من بعد از گرفتن دیپلم طبیعی از ادامه تحصیل در آن رشته باز ماندم. تا اینکه فرصتی پیش آمد و به ادبیات فارسی علاقه‌مند شدم.”

بدرالزمان قریب از نوادگان شمس‌العلمای قریب گرکانی بود که علاوه بر تحصیل علوم دینی، کتاب‌هایی را درباره ادبیات فارسی و عربی و همچنین تاریخ ادبیات و خطاطی نوشته بود.

او در همان نوجوانی علاوه بر خواندن آثار ادبی کلاسیک مثل دیوان حافظ، شاهنامه، مثنوی و آثار نظامی گنجوی، گاهی شعر هم می‌سرود، تا این که در سال ۱۳۳۳، در آزمون ورودی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران پذیرفته شد.

قریب در دانشگاه تهران شاگرد کسانی چون محمد معین، ابراهیم پورداوود، پرویز ناتل خانلری، بدیع‌الزمان فروزانفر، محمدتقی مدرس رضوی، جلال‌الدین همایی و ذبیح‌الله صفا بود.

دوران دانشجویی او در سال‌های پس از کودتای ۲۸ مرداد بود و قریب علاقه ویژه‌ای به مصدق داشت: “قصیده‌ای برای ایشان [مصدق] سرودم که توسط دکتر عبدالکریم قریب، به دکتر مصدق رساندم. ایشان هم عکسی را با ذکر نام من و تاریخ و امضا برای من ارسال کردند.”

در سال ۱۳۳۶ مدرک لیسانس زبان و ادبیات فارسی را از دانشگاه تهران اخذ کرد و پس از یک سال برای تحصیل در زبان‌های باستانی ایران با گرفتن یک بورسیه از دانشگاه پنسیلوانیا عازم آمریکا شد. او از گروه زبان‌شناسی و خاورشناسی دانشگاه پنسیلوانیا مدرک فوق لیسانس گرفت و به مدت یک سال نیز در دانشگاه میشیگان مشغول به تحصیل آواشناسی شد.

او همچنین علاوه بر زبان سانسکریت، زبان‌شناسی هند و اروپایی را نیز آموخت. در این دوره با جورج کامرون نویسنده کتاب “تاریخ عیلام” و والتر هنینگ، استاد دانشگاه برکلی آشنا شد و در نهایت مدرک دکترای خود را با دفاع از پایان‌نامه‌ای با عنوان “تحلیل ساختاری فعل در زبان سغدی” به دست آورد.

پس از فارغ‌التحصیلی در آمریکا، به ایران بازگشت و بعد از یک سال در دانشگاه شیراز با رتبه استادیاری مشغول به کار شد: “همیشه فکر می‌کردم که باید به ایران بازگردم و دانسته‌هایم در این سرزمین بارور شود.”

این استاد دانشگاه به مدت چهار سال و نیم در گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز فارسی باستان، پهلوی و تاریخ زبان فارسی تدریس کرد و بار دیگر با دریافت فرصت مطالعاتی به آمریکا رفت.

در آمریکا مدتی را به عنوان استاد مدعو در دانشگاه یوتا زبان فارسی درس داد و یک ترم نیز به عنوان محقق در دانشگاه هاروارد پژوهش کرد و دوباره به دانشگاه شیراز بازگشت.

بنیانگذار آموزش زبان سغدی در ایران

قریب وقتی برای بار دوم به ایران بازگشت، گروه زبان‌شناسی همگانی و فرهنگ و زبان‌های باستانی در دانشگاه تهران تازه تاسیس شده بود.

او در سال ۱۳۵۰ به دانشگاه تهران منتقل شد و نخستین کرسی آموزش زبان سغدی را در این دانشگاه تاسیس کرد: “وقتی کار را شروع کردم سغدی نه متن داشت و نه دستور و نه واژه‌نامه و من مجبور شدم همه کارها را خودم در کلاس انجام دهم.”

زبان سُغدی از زبان‌های قدیمی آسیای میانه و ساکنان منطقه فرارود واقع در میان آمودریا و سیردریاست. بدالزمان قریب از زبان سغدی به عنوان “زبان فراموش‌شده جاده ابریشم” نام می‌برد. این زبان اکنون در واحدهای درسی گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی گنجانده شده است.

قریب همچنین “فرهنگ‌نامه سغدی” به سه زبان سغدی، فارسی و انگلیسی را نوشت. او برای نگارش این فرهنگ فقط ده سال به جمع‌آوری واژه‌های مختلف سغدی از متون مختلف بودایی، مانوی و مسیحی کرد: “از نظر ریشه‌شناسی هم اطلاعاتی به آنها اضافه کردم.”

به طور کلی، مدارک زبان سغدی، به ویژه متونی که در چین و ترکستان چین کشف شده، متون دینی هستند، زیرا اغلب مهاجرنشین‌های سغدی در خاک چین و در طول راه ابریشم، پیرو دینهای بودایی، مانوی یا مسیحی بودند.

“فرهنگ‌نامه سغدی” پس از انتشار به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران از دولت این کشور جایزه گرفت.

این پژوهشگر زبان‌های باستانی ایران، علاوه بر این، کتاب‌های “تحلیل ساختاری فعل در زبان سُغدی”، ترجمه “زبان‌های خاموش” نوشته یوهان فریدریش (با همکاری یداللّٰه ثمره)، ترجمه “وسنتره جاتکه، داستان تولد بودا به روایت سُغدی”، “تاریخچه گویش‌شناسی در ایران”، “مطالعات سُغدی” (مجموعه مقالات)، “کشف کتیبه‌ پهلوی در چین” و کتاب “پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه” (مجموعه مقالات) را منتشر کرده است.

او همچنین کتابی از جد خود، شمس‌العلمای قریب گرکانی با عنوان “قطوف الربیع” شامل اصول فقه به شعر عربی را منتشر کرد.

بدرالزمان قریب در سال ۱۳۷۷ به‌ عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و در سال ۱۳۷۸ به سمت سرپرست گروه گویش‎‌شناسی در این فرهنگستان انتخاب شد. او در سال ۱۳۸۳ نیز مدیریت گروه زبان‎های ایرانی فرهنگستان را به‌عهده گرفت.

همچنین بدرالزمان قریب بیش از دو دهه عضو شورای علمی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی بود. کاظم موسوی بجنوردی، رئیس این مرکز گفته که قریب “تمام مشکلات مربوط به فرهنگ و زبان‌های باستانی به‌ویژه زبان و ادبیات سُغدی را برای ما رفع می‌کرد چون به‌ندرت در جهان کسی را می‌توان سراغ گرفت که به این زبان باستانی مشکل و پیچیده، چنین دانشی داشته باشد.”

سازمان‌ها و نهادهای مختلف بارها از قریب با برگزاری بزرگداشت‌هایی ستایش کردند. در سال ۱۳۷۷ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و در سال ۱۳۸۱ سازمان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران با معرفی به ‌عنوان “چهره ماندگار” از او تقدیر کردند.

در دی ماه ۱۳۸۷، هفدهمین قالیچه ابریشمی جایزه ادبی ‌تاریخی بنیاد موقوفات محمود افشار به او اهدا شد و چند سال پیش نیز فیلم مستندی درباره زندگی و آثار بدرالزمان قریب با عنوان «با زبان خاموش» ساخته شد.

“جشن‌نامه‌ بدرالزمان قریب” نیز به کوشش زهره زرشناس و ویدا نداف با مقالاتی از کسانی چون ژاله آموزگار، ابوالقاسم اسماعیل‌پور، ایرج افشار و منوچهر ستوده، از سوی نشر طهوری منتشر شده است.

منبع:بی بی سی

*علی اکبرسعیدی سیرجانی: «با آشنائی چهل ساله و قریب سی سال دوستیِ مداوم و مصاحبتِ دست كم هفته‌ای یك بار، به من این حق را می‌دهد كه دكتر مظفّر بقائی را از اخلاقی‌ترین رجال سیاسی روزگارمان بدانم» .

* رهبران حزب توده در سیمای دکترمظفّربقائی و خلیل ملکی دشمنان آشتی ناپذیری را می دیدند که «بهرشیوۀ ممکن»  می باید آنان را بی آبرو و منکوب کرد.به این منظور، حدود ۱۰۰ روزنامه و نشریۀ وابسته به حزب توده  و  نیز  تبلیغات رادیو مسكو و «رادیو پیك ایران»علیه دكتر بقائی و خلیل ملكی بکار گرفته شد.

***

«شما کشیش‌ها بودید که مسیح را به صلیب آویختید و اگر مسیح بار دیگر به این دنیا بیاید همین شما هستید که بار دیگر او را به صلیب خواهید کشید». (مسیحِ بازمصلوب،ترجمۀ محمدقاضی،صفحه ۴۲۱).

مسیحِ بازمصلوب – اثر درخشان نیکوس کازانتزاکیس – داستان جامعه‌ای است که درسیطرۀ دین و کلیسا  زوال اخلاقی و سقوط معنوی را تجربه و تکرار می کند. مسیحِ بازمصلوب حدیث نفی وُ نفرت وُ نفرین به نویسندۀ بزرگی است که پس ازمرگ،هیچ کلیسایی در یونان حاضر به تدفین جنازه اش نشد آنچنانکه مجبورشدند تا وی را در گورستانی بی نام ونشان به خاک بسپارند. مسیحِ بازمصلوب ادّعانامه ای است علیه جزم اندیشان ،دروغگویان و عوامفریبان؛ کسانی که دگراندیشان را با انگِ«جاسوس بیگانه »، «خائن» و «مرتد»به مسلخ  می برند…سرنوشت سیاسی دکترمظفّر بقائی و خلیل ملکی یادآورِ مسیحِ بازمصلوب است.     

ضرب المثلی فرانسوی می گوید:یك دروغ اگر صد بار تكرار شود، تبدیل به حقیقت می‌شود!

Un mensonge répété cent fois, se transforme en vérité

زندگی و سرنوشت سیاسی دكتر مظفّر بقائی مصداق روشن این ضرب‌المثل است.

در سال‌های اخیر زندگی سیاسی دكتر مظفّز بقائی مورد توجـّه برخی پژوهشگران قرار گرفته است.در واقع، فاصله گرفتن از دوران پرآشوب ملّی شدن صنعت نفت، فروپاشی دیوارهای ایدئولوژیك ، رهائی از قیدِ«روایت انحصاری تاریخ»  و ظهورِ نسلی تازه  که خواهان روایت تازه ای ازتاریخ معاصرایران است،ضرورتِ بازخوانیِ «پروندۀ دكتر بقائی» را دوچندان کرده است.گویا در خطاب به همین نسل تازه و کنجکاو است که بقائی در محاکمه اش در دادگاه نظامی گفته بود:

–«اگر جوانان این مملكت در مقامی قرار بگیرند كه بتوانند حرف‌های طرفین دعوا را بشنوند، من یقین دارم بهتر از جوانان هر مملكت دیگری قضاوت خواهند كرد»(1).

برخی کتاب ها هرچند که  ترسیم زندگی سیاسی دكتر بقائی را تسهیل می کنند(2). با این وجود بخاطرسیطرۀ تبلیغات دیرپای حزب توده و دیگر دشمنان دكتربقائی، بررسی شخصیّت و عقاید  وی هنوز به انگیزه‌های سیاسی ـ ایدئولوژیك آغشته است و از این رو، مطالعۀ «پروندۀ بقائی» ـ غالباً ـ به «پرونده‌سازی علیه بقائی» سقوط كرده است،دراین میان کتاب« زندگینامۀ سیاسی دكتر مظفّر بقائی»،بکوشش حسین آبادیان  هر چند حاوی برخی اسناد دست اول و ارزشمند است، امّا نوعی گرایش سیاسی ـ ایدئولوژیك در شیوۀ ارائۀ این اسناد و نامه‌ها و «استنتاج» از آنها و نیز چگونگی دستیابی به این اسناد و خصوصاً بازجوئی‌های دكتر بقائی در زندان جمهوری اسلامی، كارِ نویسنده را با شائبه‌های سیاسی همراه كرده و آنرا تا حد یك «كتاب حكومتی» تنـّزل داده است(3).

 پرونده سازی های رایج دربارۀ دکترمظفّرِ بقائی تداوم «فرهنگ» و «اخلاق»ی است که من در مقالات«نگاهی به یک عارضۀ تاریخی! »،«ما و «نفرین شدگان تاریخ» و «خلیل ملکی و تراژدیِ روشنفکران تنها! » از آن یادکرده ام. مقالۀ حاضر به قصدِ بازاندیشی دربارۀ شخصیّتی است که درتاریخ معاصرایران یکی از قربانیان ترورِ شخصیّت  بشمار می رود.

برخی دشمنان دکتر بقائی  ضمن نادیده گرفتنِ اخراج حسن آیت از حزب زحمتکشان توسط بقائی درسال ۱۳۴۷ ، وی را « بنیانگذارِ نظریۀ ولایت فقیه » دانسته و آرای سیاسی دکتربقائی را «شبیه آرای سیاسی آیت الله خمینی»قلمداد کرده اند!!،درحالیکه میراث خوارانِ «ولایت فقیه» درجمهوری اسلامی و شاهدان عینیِ این ماجرا ضمن تأکید براینکه طرح«ولایت فقیه» مطلقاً ربطی به بقایی نداشت  یادآور شده اند:

-« … روح دكتر بقائی هم از این جریان خبر نداشت و حزب [زحمتکشان]هم مطلقاً مطلع نبود. بعد كه این قضیه مطرح شد، بقائی در كمیتۀ مركزی سخنرانی و بعد هم در وصیتنامه‌اش به موضوع اشاره كرد. قرار شد تصمیم بگیریم كه به قانون اساسی رأی بدهیم یا ندهیم. دكتر بقائی گفت همۀ دنیا هم كه جمع بشوند من [ به قانون اساسی جمهوری اسلامی] رأی نمی‌دهم! ».

ابراهیم اسرافیلیان – یکی از یاران نزدیک آیت-نیز  می گوید :

-« آیت در سال ۴۷… گفت که با روش حزب زحمتکشان کاری از پیش نمی‌رود…[لذا] در سال ۴۷ صریحاً موضع خود را اعلام کرد و گفت: «من طرفدار مبارزۀ مسلحانه هستم و شیوۀ شما را قبول ندارم.»…. در آنجا شخص دکتر بقایی اعلامیه‌ای داد و اخراج آیت را از حزب زحمتکشان رسماً اعلام کرد…… این‌ها [آیت و بقایی] از سال ۴۷ به این طرف کاملاً از هم جدا بودند…دکتر بقایی در اعتقاداتش قرص و محکم بود و از بیان آن‌ها واهمه‌ای نداشت، حالا راهش اشتباه بود، امر دیگری است. یکی از اشتباهاتی که کرد این بود که[بقائی] مطلقا اعتقاد به حکومت مذهبی نداشت، روی این حساب، قبل از اینکه قانون اساسی در مجلس خبرگان مطرح شود، فهمید که آیت دارد در آنجا فشار می‌آورد که اصل ولایت فقیه را در قانون اساسی بگنجانند. دکتر بقایی هم محکم ایستاد و وصیت‌‌نامه‌ چند ساعته‌ای را در نوار گفت…در آن وصیّت‌نامه سیاسی قاطعانه با حکومت مذهبی مخالفت می‌کند و می‌گوید من با این قانون اساسی و حکومت مذهبی به‌ کُلّی مخالفم».

شاهدِ آگاه دیگری  ضمن تأئیدهمین موضوعات یادآوری می کند:

-« آیت بعد از 15 خرداد 42 فهميد نمي‌تواند با حزب زحمتكشان كار كند … آنچه موجب شده برخي از افراد به اين تصور دامن بزنند كه دكتر بقايي عامل گنجاندن اصل ولايت فقيه در قانون اساسي جمهوري اسلامي بود، پيش‌نويسي است كه از طرف حزب زحمتكشان به مجلس خبرگان قانون اساسي پيشنهاد شد. بايد صريحاً بگويم كه در تدوين آن پيش‌نويس، دكتر بقايي هيچ نقشي نداشت ».

پرونده سازی علیه دکترمظفّر بقائی به آنچنان«هنر»ی تبدیل شده که برخی افرادِ مُغرض  نامۀ 94صفحه ای و ستایش آمیزِ حسن آیت به دکتربقائی (بتاریخ یکشنبه،سوم آذر ۱۳۴۲)را به  وقایع سال 58  و وقوع انقلاب اسلامی  تعمیم داده تا بدینوسیله پیوندِ سیاسیِ آیت با دکتربقائی را«استنتاج»نمایند!!، «هنر»ی که یادآورِ این سخن سعدی است:

تو ای نیک بخت این نه شکل من است

ولیکن قلم در کفِ دشمن است

طرحی از یک «شخصیّتِ نفرین شده»!

مانند بسیاری از سیاستمدارانِ دوران ملّی شدن صنعت نفت ،دکترمظفّربقائی نیز خالی از ضعف وُ اشتباه نبود ، برما است که با « نگاه مادرانه به تاریخ » برآن دورانِ دشوار بنگریم تا از رویدادهای تاریخی بجای «چماق»، چراغی برای آیندگان بسازیم.براین اساس،علاوه برانتشار« ویژه نامۀ دکتر مظفر بقائی »، سال ها پیش در مقالۀ«دکتر مظفر بقائی:قربانیِ حمّام فینِ حزب توده »کوشیده ام تا طرحی از شخصیّت و عقاید وی به دست دهم.اینک با نگاهی کوتاه به آن مقالۀ بلند  یادآور می شوم که برای آگاهی از مواضع سیاسی دكترمظفّر بقائی درهنگامۀ انقلاب اسلامی باید به كتاب «آنكه گفت: نه!» ـ كه در واقع وصیـّت‌نامۀ سیاسی بقائی است ـ مراجعه كرد(4). نكات مهم این «وصیـّت‌نامه» بیانگر آینده‌نگری سیاسی بقائی در آغاز انقلاب اسلامی بود، موضوعی كه با مواضع رهبران جبهۀ ملّی  تضادِ آشكار داشت و چه بسا كه -بعدها- باعثِ قتل دكتربقائی در زندان جمهوری اسلامی شده باشد.

دکتربقائی،صادق هدایت و سعیدی سیرجانی!

دكتر مظفّر بقائی ابعاد مختلفی از زندگی سیاسی، فرهنگی و دانشگاهی را تجربه كرده بود و از این نظر، در میان رهبران سیاسی و روشنفكران زمان خویش، برجسته و ممتاز بود.مقالۀ حاضر بدنبال یك بررسی جامع در این باره نیست، بلكه با نگاهی كوتاه به مبارزات سیاسی دكتر مظفّر بقائی در جریان ملّی شدن صنعت نفت، می‌كوشد تا ضمن ارائۀ طرحی كلّی از شخصیـّت و عقاید وی،به رابطۀ نزدیك و دوستی صمیمانۀ بقائی با صادق هدایت اشاره‌ای داشته باشد.باتوجه به اینکه هدایت-اساساً-ازمعاشرت با مردان سیاسیِ آن زمان پرهیز می کرد و آنان را«رجّاله» می نامید،تأمّل در رابطۀ صادق هدایت با دکتر بقائی می تواندحاکی از شرافتِ اخلاقی بقائی بشمار آید.زنده یاد علی اکبرسعیدی سیرجانی نیز تأکید می کند:

–«با آشنائی چهل ساله و قریب سی سال دوستی مداوم و مصاحبتِ دست كم هفته‌ای یك بار، به من این حق را می‌دهد كه دكتر مظفّر بقائی را از اخلاقی‌ترین رجال سیاسیِ روزگارمان بدانم»(5).

بنابراین، ترور شخصیّتِ دکترمظفّر بقائی و چرائیِ آن در چرخۀ هولناك تبلیغات حزب توده و دیگران می تواند ابعاد سیاسی-ایدئولوژیک آن را آشکار سازد. 

***

مظفّر بقائی در سال 1291 شمسی در خانواده‌ای مشروطه‌خواه و معتقد به آئین «شیخیـّه» رشد و پرورش یافت. مدارا و تساهل این فرقه در برخورد با ادیان و عقاید دیگر خاستگاه آئین‌های اصلاح‌طلبانۀ «بابیـّه» و «بهائیـّت» و بستر پیدایش متفكّرانی مانند میرزا آقاخان كرمانی بود.

پدر مظفّر بقائی، میرزا شهاب راوری كرمانی، از مبارزان جنبش مشروطیـّت بود كه در ترویج و تبلیغ مشروطه‌خواهی تلاش فراوان كرد. او از رهبران اصلی دموكرات‌های ناحیۀ كرمان و از بنیانگذاران نخستین مدارس نوین با نام‌های «نصرت ملّی»، «شهاب»، «سعادت»، «فخریـّه» و «مدرسۀ ملّی» در كرمان بود كه خود، ریاست برخی از آنها را بر عهده داشت. میرزا شهاب ، نمایندۀ مجلس شورای ملّی در دورۀ چهارم بود. او در سال 1301 به همراه سلیمان میرزا اسكندری و دیگران، «حزب سوسیالیست» را تأسیس كرد و مانند بسیاری از روشنفكران آن زمان از حامیان «رضا خان سردار سپه» و سپس از اعضای دادگستری نوین ایران بود. مادر مظفّر بقائی از زنان پیشگام زمانش و از نخستین زنانی بود كه قبل از «كشف حجاب» توسّط رضا شاه (17 دی‌ماه 1314) اقدام به برداشتن حجاب كرده بود .

تلاش‌های فرهنگی و مبارزاتی میرزا شهاب ـ بی‌تردید ـ در رشد و قوام شخصیـّت پسرش تأثیر فراوان داشت. مظفّر بقائی پس از اتمام تحصیلات دبیرستانی در مدرسۀ «سن لوئی»، در تابستان سال 1308 به همراه غلامحسین صدیقی، عیسی سپهبدی، علی اكبر بینا، علی اصغر سروش و دیگران جزو گروه دومِ دانشجویانی بود كه از طرف رضا شاه برای تحصیلات عالیه به فرانسه اعزام شد . بقائی پس از گذراندن دانشسرای عالی «سن كلو» (Saint Cloud)، در دانشگاه سوربن به تحصیل اخلاق و زیبائی‌شناسی مشغول شد. از فضای فكری بقائی در آن دوران اطّلاع چندانی در دست نیست ولی با توجـّه به تربیت خانوادگی و روحیـّۀ جوان و كنجكاو بقائی، شاید وی تحت تأثیر بحث‌های روشنفكران پاریس، از جمله در بارۀ استعمار، ناسیونالیسم، سوسیالیسم و ظهور فاشیسم در آلمان قرار گرفته بود، آنچه مسلّم است اینكه بقائی در فرانسه آخرین اعتقادات خویش نسبت به اسلام و روحانیـّت را از دست داد و در نامه‌هائی به پدرش، به تحقیر و توهینِ روحانیـّت شیعه پرداخته بود (6).

بقائی در دانشگاه سوربن رسالۀ دكترایش را در بارۀ «اخلاق ابن مِسكَوُیه» نوشت . موضوع این رساله در ترسیم هندسۀ فكری بقائی دارای اهمیـّت فراوان است چرا كه مِسكویه را «انسان‌گرائی متین» (L’humaniste serein) و منادی خِرَدگرائی در قرن 4 هجری/10 میلادی دانسته‌اند(7) . مسكویه بطور فعّال در زندگی سیاسی زمانۀ خود درگیر بود و وجه تمییز انسان از سایر جانوران را در پیوند انسان با مسائل سیاسی ـ اجتماعی زمانش می‌دانست. مسكویه با «گیتی‌گرائی» (سكولاریسم) و نگاهی سرخوشانه به زندگی، ضمن احترام به ادیان و مذاهب، در كتاب «تهذیب الاخلاق» تأكید می‌كند: «از آنجا كه انسان‌ها به كمال یكدیگر یاری می‌كنند، باید یكدیگر را دوست داشته باشند، زیرا هر یك كمال خود را در دیگری می‌بیند و «همه، عضو یك پیكرند»(8) .

دلبستگی دكتر بقائی به زندگی محرومان جامعه، تأسیس «حزب زحمتكشان ملّت ایران» و نوعی سلوك اخلاقی و شادخواری، شاید جلوه‌ای از تأثیرات اخلاق مسكویه در زندگی و عقاید دكتر بقائی بود.

بقائی در سال 1317 به ایران بازگشت و پس از انجام دورۀ سربازی و تدریس در برخی مدارس، بعنوان استاد علم اخلاق در دانشگاه تهران به كار پرداخت ، امّا حملۀ نیروهای متّفقین به ایران (1320) و آشوب‌ها و آشفتگی‌های سیاسی ـ اجتماعی بعد از سقوط رضا شاه، بقائی را از عرصۀ دانشگاه به عرصۀ فعالیـّت‌های سیاسی كشاند. به روایت صدرالدین الهی و احمداحرار:

–«بقائی سخنوری توانا بود كه با كاریزمای سیاسی خود بسیاری را مفتون و مجذوب خویش ساخته بود»(9) 

بقائی فعالیتـّت‌های سیاسی خود را در حزب «اتّحاد ملّی» (با حضور شخصیـّت‌هائی مانند غلامحسین مصاحب، محیط طباطبائی و مهدی ملكزاده) و حزب «كار» (به رهبری مشرف‌الدین نفیسی) آغاز كرد. او در سال 1324 ضمن تدریس در دانشگاه تهران، مدّتی نیز در آموزشگاه ایرانشناسی به كار مشغول شد. در این آموزشگاه، زبان‌های باستانی، تاریخ، زبان و فرهنگ ایران باستان، باستان‌شناسی و زبان‌شناسی تدریس می‌شد و از جمله استادان آن، استاد ابراهیم پورداوود، دكتر ماهیار نوائی، دكتر محمّد جواد مشكور و دكتر محمّد معین بودند (10).

بقائی در سال 1326 از طرف حزب دموكرات قوام‌السلطنه به نمایندگی مجلس انتخاب شد، امّا ـ در اعتراض به حضور وزیران توده‌ای در كابینۀ قوام و ائتلاف با آن حزب ـ بزودی از قوام‌السلطنه دل بُرید .

با اوج‌گیری مبارزات ضدانگلیسی در سال‌های 1328-1329 بقائی فعالیـّت‌های شدیدی را برای خلع ید از شركت نفت انگلیس آغاز كرد. شاید بتوان گفت كه شعار «ملّی كردن صنعت نفت» برای نخستین بار از طرف دكتر بقائی و سازمانی كه او برای نظارت بر انتخابات مجلس شانزدهم تأسیس كرده بود، ابراز شد و سپس به همّت خلیل ملكی و مظفّر بقائی در روزنامۀ شاهد پیگیری و دنبال گردید (11). نخستین شمارۀ روزنامۀ شاهد در 29 شهریور 1328 با شعار «ما برای راستی و آزادی قیام كرده‌ایم» منتشر شد. بقائی در همین سال به همراه دكتر مصدّق، حسین مكّی، حائری‌زاده، عبدالقدیر آزاد و دیگران، به تشكیل «جبهۀ ملّی» اقدام كرد(12) ، وی پس از حملۀ نیروهای دولتی به چاپخانۀ روزنامۀ شاهد، در اواخر پائیز 1329 «سازمان نگهبانان آزادی» را با هدف پاسداری از آزادی اندیشه و مطبوعات تأسیس نمود.

نخستین جرقۀ اختلافات!

كشف و انتشار اسناد مربوط به شركت نفت انگلیس در خانۀ «ریچارد سدان» (Richard Seddon) – نمایندۀ شركت نفت انگلیس در تهران- و مبارزۀ آشتی‌ناپذیر بقائی با دولت انگلیس و شركت‌های نفتی، چنان مقام و محبوبیـّتی برای بقائی فراهم ساخت كه ـ غالباً ـ نام بقائی با نام دكتر مصدّق قرین و همراه بود(13).

ماجرای كشف «اسناد خانۀ سدان» در تیرماه 1330 نخستین اختلاف جدّی دکتربقائی با مصدّق بود. بر اساس گزارش یكی از كارمندان ایرانی شركت نفت انگلیس بنام امیرحسین پاكروان مبنی بر انتقال شبانۀ برخی اسناد و مدارك شركت نفت انگلیس به خانۀ ریچارد سدان ، دكتر بقائی ـ بعنوان مسئول سازمان خلع ید از شركت نفت در تهران ـ به ابتكار خود و بدون اطّلاع یا مشورت با دكتر مصدّق، محل اختفای اسناد را در خانۀ سدان كشف و با همكاری نیروهای شهربانی و خصوصاً سرلشكر زاهدی (وزیر كشور دولت مصدّق) خانۀ سدان را تصـّرف و اسناد را با كمك امیرحسین پاكروان و سایر كاركنان ایرانی ادارۀ انتشارات و تبلیغات شركت نفت، صورت‌برداری، ترجمه، طبقه‌بندی و با دستگاه قدیمی شهربانی ـ فتوكپی كردند و پس از این مراحل، دكتر مصدّق را در جریان امر قرار دادند. 

پس از مدّتی، اسنادی در بارۀ یكی از بستگان نزدیك مصدّق كشف و توسّط دكتر بقائی به مصدّق ارائه شد، ولی مصدّق پرونده را زیر پتوی خود گذاشت و نه تنها از هرگونه اقدامی علیه متّهم خودداری كرد، بلكه همچنان وی را جزو محرم‌ترین اطرافیان خود نگاه داشت تا جائی كه در سفر به آمریكا برای شركت در شورای امنیـّت سازمان ملل و مذاكره با «مك گی»، معاون وزیر خارجۀ آمریكا، از وی به عنوان «مترجم امین» استفاده كرد.

به روایت دکتربقائی:

-«در جریان خلع ید [از شركت نفت انگلیس] ما به اسرار زیادی واقف شدیم و احساس كردیم كه دارند نهضت [ملّی شدن صنعت نفت] را از مسیر خود منحرف می‌كنند و وقتی كه یقین حاصل كردیم كه نمی‌توانیم جلوی منحرف شدن نهضت را بگیریم، فقط دو راه در پیش داشتیم: یكی راه سكوت و حاشیه‌نشینی، و راه دیگر: گفتن حقیقت امر به مردم و بجان خریدن همه نوع فحش و فضیحت و اتّهام. من و دوستانم به ندای وجدان، راهِ دوم را انتخاب كردیم. از آن روز، دیگر ما خائن شدیم! رجـّاله شدیم، چاقوكش شدیم و قاتل شدیم!…»(14).

بقائی در موضعِ دیگری از دفاعیّات خود  در دادگاه نظامی گفت:

-«…برخی اسناد خانۀ سدان در دادگاه لاهه برای اثبات حقّانیـّت ایران و محكومیـّت دولت انگلیس مورد استفاده قرار گرفته بود…اسنادی كه بزرگ‌ترین خدمت را در دادگاه بین‌المللی لاهه و در شورای امنیـّت به این مملكت نمود و بزرگ‌ترین دلیل تبرئۀ ملّت ایران شناخته شد، بوسیلۀ سازمان ما و بوسیلۀ دوستان فداكار من به دست آمده است ولی كسانی كه از همان اسناد بهره‌برداری‌ها كردند و با شرح و تفسیر آن، به مقامات رسیدند، همان‌ها ما را خائن و رجـّاله و چاقوكش معـّرفی كردند»(15).

بخشی از این اسناد توسّط دكتر بقائی به اسماعیل رائین سپرده شد كه در كتاب اسرار خانۀ سِدان منتشر شده‌اند(16).

بقائی در 14 مهرماه 1330 به همراه دكتر مصدّق برای شركت در جلسۀ شورای امنیـّت سازمان ملل به نیویورك رفت و سپس، در 7 خرداد 1331 برای شركت در دادگاه لاهه عازم هلند گردید. این محبوبیـّت ملّی تا قیام 30 تیر 1331 و آغاز دورِ دومِ زمامداری مصدّق ادامه یافت.

با وجود همۀ اختلافات و كدورت‌ها، بقائی تا اواخر سال 1331 بعنوان هوادار دكتر مصدّق باقی ماند بطوریكه بهنگام كسب رأی اعتماد مصدّق از مجلس، دكتر بقائی ـ در حالیكه ورقۀ رأی اعتماد خود و علی زُهری را به نمایندگان مجلس نشان می‌داد ـ گفت:

-«همانطور كه گفته‌ام و نوشته‌ام، ما همه به شخص آقای مصدّق رأی اعتماد داده‌ایم و باز هم رأی می‌دهیم. این دو ورقۀ سفیدِ بنده و آقای زُهری است رأی اعتماد به آقای دكتر مصدّق، ولی با «لایحۀ اختیارات» به این صورتی كه مطرح شده است، مخالف هستیم»(17).

قربانی «حمّام فینِ» حزب توده!

مبارزات ضدانگلیسی و محبوبیّتِ گستردۀ دکتربقائی باعث شده بود تا حزب توده از او برای تشكیل «جبهۀ متّحد ضدامپریالیستی و ضدارتجاعی» دعوت كند ،امّا این دعوت با امتناع بقائی و دوستانش روبرو گردید(18).

بن بست مذاکرات نفت ،وقوع آشفتگی ها اجتماعی و آشوب های سیاسی و قدرت‌نمائی‌های روزافزون حزب توده پس از قیام 30 تیر و تسامح دكتر مصدّق با فعالیـّت‌های این حزب غیرقانونی، بتدریج، همدلی‌ها و همبستگی‌های «جبهۀ ملّی» را دچار پراكندگی و اختلافات گسترده ساخت. با توجـّه به مبارزات بقائی در ملّی كردن صنعت نفت و نقش وی و خصوصاً آیت الله کاشانی در بازگرداندن مصدّق به حكومت ، شاید بقائی امیدوار بود كه در دومین كابینۀ دولت مصدّق مورد توجـّه یا مشورت بیشتری قرار گیرد، امّا تركیب كابینۀ دوم وعملکردهای مصدّق، بقائی و بسیاری دیگر از رهبران جبهۀ ملّی را مأیوس و سرخورده ساخت. حضور افرادی تندرو و یا متمایل به حزب توده (مانند حسین فاطمی) و برخی اعضای «حزب ایران» (مانند مهندس احمد زیرك‌زاده، مهندس احمد رضوی و مهندس غلامعلی فریور) یأس و سرخوردگی بقائی را به عصیان و اعتراض مبدّل كرد زیرا «حزب ایران» در سال 1325 با حزب توده و سران فرقۀ آذربایجان ائتلاف كرده و برخی مواضع «حزب دموكرات كردستان»، «حزب سوسیالیست» و «حزب جنگل» (اجتماعیون) را نیز در نشریـّات خود منعكس نموده بود(19)،درحالیکه بقائی و خلیل ملکی ، مبارزه با حزب توده را امری استراتژیك و اساسی می‌دانستند و دراین راه،چنان بی پروا بودند که گاه به اغراق و «زیاده روی» منتهی می شد.بنابراین،رهبران حزب توده در سیمای دکترمظفّربقائی و خلیل ملکی دشمنان آشتی ناپذیری را می دیدند که بهر شیوۀ ممکن  می باید آنان را بی آبرو  و منکوب کرد.به این منظور، حدود 100 روزنامه و نشریۀ وابسته به حزب توده در تهران و شهرستان‌ها (20) و نیز  تبلیغات رادیو مسكو و «رادیو پیك ایران»علیه دكتر بقائی و خلیل ملكی بکار گرفته شد.

 ادامه دارد

https://mirfetros.com

[email protected]

زیرنویس ها:

1-بقائی،مظفّر،چه کسی منحرف شد:دکترمصدّق؟ یادکتربقائی؟،متن کامل مدافعات دکتربقائی در دادگاه تجدیدنظرنظامی(آذرماه1340)،چاپ نقش جهان،تهران،1341،ص130

2- برای نمونه نگاه کنیدبه: بقائی،چه کسی منحرف شد؟؛ شناخت حقیقت:دکتربقائی کرمانی درپیشگاه تاریخ،کرمان،1358

3- زندگینامۀ سیاسی دكتر مظفّر بقائی،بکوشش حسین آبادیان، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تهران، 1377 .برای نقدی كارشناسانه بر این كتاب نگاه كنید به مقالۀ بابك بیات در: ماهنامۀ جهان كتاب، شمارۀ 73-74، بهمن 1377، صص6-8.

4- آنكه گفت: نه! (وصیـّت‌نامۀ سیاسی دكتر مظفّر بقائی)، آمریكا، 1984. چاپ‌های متعدّدی از این كتاب در ایران و خارج از كشور منتشر شده كه گاه آغشته به تغییر و تحریف است. نسخۀ مورد استفادۀ من، كتابی است كه دكتر مظفّر بقائی ـ شخصاً ـ آنرا به دكتر محمّد حسن سالمی اهداء كرده است.

5ـ سعیدی سیرجانی،علی اکبر،افسانه ها، انتشارات مزدا،آمریکا،1992،ص12

6- نگاه كنید به متن نامه‌های بقائی به پدرش، آبادیان ،پیشین، صص54-55.

7-نگاه كنید به تحقیق درخشان جوئل كرمر (Joel Kraemer): احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه (انسان‌گرائی در عصر رنسانس اسلامی)، ترجمۀ محمّد سعید حنائی كاشانی،تهران،1375 صص308.

8 -كرمر، صص293 و321. در بارۀ اخلاق مسكویه نگاه كنید به: «اخلاق مدنی مسكویه رازی»، سیـّد جواد طباطبائی، تحقیقات اسلامی، شمارۀ 1-2، تهران، 1367، صص75-93؛ اذكانی، پرویز: «نگاهی اجمالی در باب ابن مسكویۀ رازی»، یادگارنامۀ فخرائی، بكوشش رضا رضازادۀ لنگرودی، صص339-347

9- گفتگوی نگارنده باصدرالدین الهی و احمد احرار.

10- زندگينامۀ سياسی دكتر مظفّر بقائی ، ص72

11- نگاه كنید به: خاطرات سیاسی خلیل ملكی، صص489-490

12- نگاه كنید به: ملكی، احمد، تاریخچۀ جبهۀ ملّی، ص 27

13- در این باره نگاه كنید به: موحّد، ج1، صص176-177

14- بقائی، چه کسی منحرف شد؟…، ص126

15– بقائی، چه کسی منحرف شد؟…، ص126

16- نگاه كنید به: رائین، اسماعیل، اسناد خانۀ سدان، تهران، امیركبیر، 1357

17-نگاه کنیدبه مشروح مذاكرات مجلس، 29 دی ماه 1331

18- نگاه كنید به: كیانوری، جلسۀ پرسش و پاسخ، 12 شهریور، انتشارات حزب توده، تهران، 1359، ص32، به نقل از:عبدالله برهان، کارنامۀ حرب توده  رازِ سقوط مصدّق،ج1،تهران،1378، صص496-467

19- نگاه كنید به: زیرك‌زاده،احمد،پرسش های بی پاسخ در سالهای استثنائی،نشرنیلوفر،تهران،1376، صص93-103 و 495-496؛ حجـّتی، ابوالمجد (عضو حزب ایران)، جنبش ملّی و دولت مردم، انتشارات دستان، تهران، 1382، صص 225-236؛ زهتاب‌فرد، صص 356-358. مقایسه كنید با نظر دكتر بقائی، پیشین، صص 166-167 و 177. در بارۀ حزب ایران و مواضع آن، نگاه كنید به: كوهستانی‌نژاد، حزب ایران؛ مجموعه‌ای از اسناد و بیانیه‌ها (1323-1332)، تهران، 1379

20-نگاه کنیدبه:حدّادی،بهمن،«مطبوعات توده ای»در:حزب تودۀ ایران،ج2،تهران،1360،صص256-286

به بهانه نوشتۀ هاشم آقاجری دربارۀ مشروطه

قطره قطرۀ هر خون اين انساني كه در برابر من ايستاده است/سَيلي ست/كه پلي را از پس شتابندگان تاريخ/خراب مي كند/و سوراخ هر گلوله بر هر پيكر/دروازه یی ست كه سه نفر صد نفر هزار نفر/كه سيصد هزار نفر/از آن مي گذرند/رو به برج زمرّد فردا.

بیست سال از درگذشت احمدشاملو، شاعر بزرگ ایران می‌گذرد. الف – بامداد، روشنفکری آزادی خواه و مستقل و از اعضای برجسته ی کانون نویسندگان ایران بود. او همواره به وظیفه‌ی دشوار مبارزه با سانسور پایبند ماند و در این راه با آثار و مواضع آزادمنشانه و انسانی، میراث و بارویی استوار پی ‌افکند.

احمد شاملو روزنامه‌نگاری جریان ساز، مترجمی نامی و در حوزه ی فرهنگ و زبان کوچه پژوهشگری کم نظیر و شهره به «شاعر آزادی» بود؛ عنوانی که نه با بوق و کرنای حاکمان و بودجه‌ی رسانه‌های رانتی، که از داوری خودآگاه و حافظه‌ی مردم به دست آورد.

شاعری که حاکمان هرجا توانستندحضور و آثارش را سانسور کردند اما محبوب تر شد، جوایز آزادی بیان جهانی به او تعلق گرفت و با آن که حتا پاره ای از شعرهایش در کتاب های درسی کودکان و جوانان نیامد، آثارش در خانه هاحضوری کم‌نظیر یافت.

با وجود این همه و پس از بیست سال که از رفتن احمد شاملو می‌گذرد، هنوز حکومت برگزاری مراسم یادبودی ساده‌ را برای او بر نمی‌تابد و حضور سالانه ی دوستداران بر مزارش، محاصره ی قبرستان، بازداشت و احکام سنگین زندان و وثیقه را در پی دارد. 

همچنان که در بیستمین سال درگذشت این شاعر بزرگ آزادی شاهدیم، صدور احکام زندان و اعدام به امری روزمره مبدل شده است‌ و با اینکه حاکمیت به قصد افزایش هراس و سرکوب ها به شکلی وسیع و کم سابقه‌ دست به احضار و بازداشت‌ نویسندگان و کنشگران می‌زند، اما خواست های سانسورستیزانه و آزادی خواهانه ی شاملو همچنان که در منشور کانون نویسندگان آمده است، به مطالبه ی عموم مردم با اندیشه‌ و باورهای گوناگون تبدیل شده و در همین فضای به شدت امنیتی نیز بر زبان همگان جاری است.

کانون نویسندگان ایران، به رغم ممانعت ها و تهدیدها در سال‌های گذشته همواره کوشیده است، در سالگرد درگذشت این روشنفکر و دبیر پیشین خود بر سر مزارش حاضر شود، اما امسال به دلیل شیوع کرونا و برای حفظ سلامت مردم، بر مزار وی مراسمی نخواهد داشت‌.

آرمان‌های آزادی خواهانه اش گرامی و ستاره ی یادش تابان باد‌.

کانون نویسندگان ایران
۳۱ تیر ۱۳۹۹

خاطرات فلان السلطنه از عضویتش در حزب توده 

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است.

برخی از بنیانگذاران حزب توده که پس از به قدرت رسیدنِ فضل الله زاهدی به اتحادجماهیرشوروی رفتند،از راست:عبدالصمد کامبخش،ایرج اسکندری،رضا رادمنش،فریدون کشاورز و رضا روستا،سال ۱۳۳۴

* بسیاری از جوان‌های روشنفکر آن دوران، به دلیل برابری‌خواهی و عدالت‌طلبی‌ای که داشتند، برای دوره‌ای عضو یا دستِ‌کم هوادار حزب توده شدند. شما هم با این حزب ارتباطی پیدا کردید؟

راستش من هم برای دوره‌ای عضو این حزب شدم و هنوز هم کارت عضویتم را به یادگار نگه داشته‌ام. اتفاقاً عضو بسیار فعالی هم بودم و به نظرم اگر در آنجا مانده بودم عضو کمیتۀ مرکزی و از رهبران درجه‌اول حزبی می‌شدم و چه‌بسا سیر تاریخ عوض می‌شد! ولی به دلیل موضوعی که پیش آمد و صحبتی که جناب آقای دکتر مصدق با من کردند از حزب استعفا دادم و بیرون آمدم. من همیشه از روی احترام به ایشان عمو می‌گفتم و به قول معروف، عمو شود سبب خیر اگر خدا خواهد! خدا خواست و من به سبب ایشان از این ورطه نجات پیدا کردم.

* حتماً علت جذب شما به این جریان، آرمان‌گرایی دوران جوانی و گرایش به شعارهای عدالت‌خواهانۀ این حزب بود؟

خیر. (لبخند بلیغی زدند.)

* پس علت چه بود؟

خدمت‌تان عرض می‌کنم. دکتر [رضا] رادمنش که علاوه بر وکالت مجلس، از رهبران برجستۀ حزب و فیزیک‌دانی برجسته و مصداق منجم حکایت معروف سعدی و شعر تو بر اوج فلک چه دانی چیست / چون ندانی که در سرایت کیست! بودند، با بانو مهین یزدی که بانوی بسیار زیبارو و خون‌گرم و مهربانی بودند و نسبت دوری هم  با ما داشتند و گاه‌وبی‌گاه همدیگر را در اجتماعات خانوادگی می‌دیدیم و خیلی به هم علاقه داشتیم، ازدواج کرده بودند.ایشان برخلاف نطقهای تند و آتشینی که روزانه در مجلس می‌کردند، ذاتاً شخص آرام و متینی بودند و به‌خصوص شبها خیلی زود و آرام می‌خوابیدند.

من هم که به اقتضای جوانی سر پرشور و پرمویی داشتم و مثل حالا کچل نشده بودم و زوارم در نرفته بود مرتب به خانه‌شان می‌رفتم. (اینجا خانم فرمودند، جناب فلانی شکسته‌نفسی می‌کنید، هیچ هم زوارتان در نرفته، ماشالله هم مو و هم بنیه‌تان از این آقای ما بیشتر است! ایشان هم مفصل و غش‌غش خندیدند و گفتند، خانم شما به من لطف دارید. به قول معروف تو فلانی را ای ماهرو کنون بینی/  بدان زمانه ندیدی که این‌چنینان بود!)

باری من به اقتضای حجب و حیای خاص سن جوانان آن دوره که برخلاف جوانان امروزی بسیار محجوب و مودب بوند، همواره سعی می‌کردم در زمان‌هایی که دکتر رادمنش خانه نبودند به دیدن قوم و خویش‌مان، مهین خانم بروم اما یک بار ایشان ناگهانی و در نزده با کلیدی که داشتند وارد خانه شدند و راستش من هم که در آن لحظه احساس می‌کردم در موقعیت مناسبی نیستم بسیار شرمنده و خجلت‌زده شدم. ایشان با همان لهجۀ گیلکی گفتند، برارجان این‌جا چه‌کار می‌کنی؟ من هم که هول شده بودم و شرشر عرق می‌ریختم تنها چیزی که به عقلم رسید این بود که گفتم، راستش آمده بودم از مهین خانم کمک بخواهم تا در مورد سیاست حزب توده راهنمایی‌ام کنند!مرحوم دکتر رادمنش نگاه عقل اندر سفیهی به من انداختند و گفتند، آخر مهین از سیاست حزب چه می‌فهمد؟ قوم و خویش محترمتان حتی بلد نیست درز شلوار من را بدوزد یا یک بار هم شده خورش فسنجان را درست بپزد!  بعد ایشان که معروف بود همیشه چند تا آنکت حزب توی جیب کتش می‌گذارد و می‌گفتند حتی یک بار یکی را به خود شاه هم داده بود که پر کند و عضو حزب شود، فوراً یکی را هم درآوردند و به من دادند و گفتند، زشت است در حالی‌که اوضاع کشور در جوش و خروش است و همۀ جوان‌های وطن‌پرست می‌خواهند کشور را از استعمار و استبداد رها کنند، تو این جور خودت را زیر دامن زن‌ها قایم کردی. اگر راست می‌گویی بیا این را پر کن و عضو حزب شو تا خودم سیاست حزب را برایت بگویم!  (غش‌غش خندیدند.)

خلاصه من که دیگر نه راه پیش داشتم و نه راه پس، همان جا آنکت کذایی را پر  کردم و خود ایشان هم معرفم شدند و از فردا مشغول فعالیت حزبی شدم و از قضا سخنگوی حوزه‌ای که برایم مشخص شده بود هم خود دکتر رادمنش بود و یه این ترتیب عملاً امکان در رفتن از حوزه و کار حزبی را هم نداشتم.خلاصه یواش یواش ما آن‌قدر گرم کارهای حزبی شدیم که داد مهین خانم هم درآمد که چرا دیگر به من سر نمی‌زنی و حالم را نمی‌پرسی. آخرش هم کلاً با من قهر کردند و رابطۀ خوبی که از دوران کودکی داشتیم به شکل نامناسبی تمام شد و بعدها هم که کلاً به مهاجرت رفتند و دیگر هیچ وقت ایشان را ندیدم. (آهی کشیدند و با تأثر مدتی در سکوت به دیوار روبه‌رو خیره شدند.)

* شما در دوران فعالیت حزبی، آقای دکتر [یوسف] قریب را هم می‌شناختید؟

بله، ایشان که چند سالی هم از من کوچکتر بودند، از جوانان خیلی فعال در حزب بودند و ضمناً چون روحیۀ خیلی رفیق‌بازی داشتند با ایشان دوست بودم و چند باری هم در کلوپ حزب با هم ناهار آبگوشت حسن آقا آشپز حزب را خوردیم که گرچه غذای اصلی مورد علاقۀ من چلوکباب است ولی مزۀ آن آبگوشت‌ها هم هنوز یادم نرفته. بعد از جدایی از حزب هم به دلیل اینکه آقای دکتر قریب شخص بسیار وطن‌پرستی بودند، رابطۀ ما دورادور ادامه داشت و می‌شنیدم که ایشان ازجمله اعضای حزب بودند که بعد از شروع اختلافات میان حزب و آقای دکتر مصدق، همیشه نسبت به این سیاست نادرست معترض بودند. تا جایی که می‌دانم ایشان در حال حاضر هم فعالند و نشریه‌ای به نام «دهاتی» منتشر می‌کنند و چون مثل شما طنزپردازند، مطالب طنزی با امضای ملایوسف در آن می‌نویسند. اگر این خاطرات منتشر شد، حتماً یک نسخه بیاورید من امضا کنم و تقدیم ایشان کنید.

* اگر از دوران فعالیت حزبی و حس و حال آن سال‌ها خاطره‌ای دارید بفرمایید.

خاطره که زیاد است. آقای زبردست، عضویت در حزبی مانند حزب توده، تجربۀ خاصی است که برای کسی که تجربه‌اش نکرده قابل توضیح نیست. شما یک‌مرتبه وارد دنیای جدیدی از روابط و تعاریف و ارزشها و ضدارزشها می‌شوید و تمام کار و زندگی و مال و اموال و حتی آبروی‌تان را فدای حزبی که عضوش شده‌اید می‌کنید و همه‌چیزتان در همین رابطه تعریف می‌شود. واقعاً در آن دوران جز ساعاتی که انسان ناگزیر است چیزی بخورد یا اندکی بخوابد، تمام وقت من صرف کار حزبی می‌شد و عملاً بیشتر وقتم هم در بیرون از خانه با رفقای جدید حزبی‌ام می‌گذشت و با دوستان و آشنایان سابقم، جز برای این‌که بخواهم به حزب جذب‌شان کنم رابطۀ چندانی نداشتم. در خانه هم مرتب برای نشریات حزبی مطلب می‌نوشتم که طرفداران زیادی هم داشت و فوراً منتشر می‌شد. من بعدها برای سال‌ها در جبهۀ ملی فعالیت کردم، ولی به قول شاعر:

دانۀ توده سیاه و جبهۀ ملی سیاه

هـــردو جانســـوزند، امــا این کجا و آن کجا؟

معروف بود که بعضی‌ها از جهت شیوۀ کار و نظم و انضباط و روحیۀ حزبی می‌گفتند، نان فقط نان سنگک و حزب فقط حزب توده!  افسوس که حزب، علی‌رغم تمام جوانان شرافتمند و پاک‌بازی که به آن پیوسته بودند، گوش‌به‌فرمان همسایۀ شمالی بود و درواقع این نان سنگک گرچه شاطر و خمیرگیر و خلیفه‌اش همه ایرانی بودند، اما با آرد گندم روسی درست می‌شد، که نهایتاً همین هم باعث جدایی من و بسیاری دیگر از آن شد.

*لابد نانش هم به جای سنگک، از این نانهای سیاه روسی می‌شد.

چه بسا!

* جسارتاً روس‌ها برای خودشان هم گندم نداشتند و سال‌های سال گندمشان را از آمریکا و جاهای دیگر وارد می‌کردند!

مثال عرض کردم آقاجان! (اخم خود را نشان‌مان دادند.)

* راستی شما که این‌همه به نان سنگک علاقه دارید چرا خودتان فقط لواش و بربری می‌خورید؟

برای اینکه خودم با این سن قادر به خرید نان نیستم و نانوایی سنگکی هم این نزدیکی نیست. اگر شما همت کنید ممنون‌تان می‌شوم. (خندۀ رندانه‌ای می‌کنند و من که می‌بینم مثل همیشه از سر سادگی خودم را به دردسر انداخته‌ام فوراً بحث را عوض می‌کنم).

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۱،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۲،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۳،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۴،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۵،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۶،

 تير 1331 را با آنكه 8 ساله بودم به ياد دارم، شايد يك دليل آن شنيدن تكراري آن مسائل و وقايع از اطرافيان در سال‌هاي بعد بوده است. از همان آغاز كار مصدق يعني اجرايي شدن قانون نفت ملي شدن   تا پايان حكومت او، روزي نبود كه كشور از بحران و آشوب در امان باشد. بحران آفرين حزب توده بود كه در واقع با بهره‌مندي از تداركات و پشتيباني دولت شوروي برنامه نفوذ و استيلاي تدريجي آن كشور را مرحله به مرحله اجرا مي‌كرد. حزب توده از آغاز اشغال ايران توسط نيروهاي شوروي، از بقاياي 53 نفر كمونيست‌هايي كه در زندان رضاشاه بودند در سال 1320 تشكيل شد و در آن شرايط حاد توانست گروهي از جوانان تحصيلكرده و عدالتخواه و اهل علم و ادب و هنر را در ساختار خود جلب كند و به همين دليل عضويت در آن حزب نوعي اعتبار فرهنگي و شخصيتي تلقي مي‌شد و كسان بيشتري را جلب مي‌كرد. اما رهبري حزب به‌سرعت مجري برنامه‌هاي توسعه‌طلبانه دولت شوروي شد كه خواهان دستيابي به منابع نفت ايران و محروم كردن رقباي غربي از آن منابع بود. هنوز جنگ به پايان نرسيده بود كه فرقه دموكرات را در آذربايجان تشكيل دادند و دست دولت مركزي را كوتاه كردند. اين امر منجر به اعتراض ايران و دخالت ترومن شد كه دولت شوروي را وادار به خارج كردن نيروهايش از ايران كرد. سياست قوام كمك كرد كه بلافاصله نيروهاي دولتي با استقبال مردم وارد تبريز و اروميه شوند و نيروهاي فرقه به شوروي گريختند. اين شكست موجب تزلزل و ريزش بزرگي در حزب توده شد. حزب دو سال بعد در بهمن 1327 اقدام به ترور شاه كرد كه ناموفق ماند و كوشيد آن كار را به گردن رزم‌آرا بگذارد كه فرماندهي بيرون راندن قواي فرقه را بر عهده داشت. حزب توده غيرقانوني شد، اما كوشيد به توسعه نفوذ در شبكه نظامي راه ديگري براي روي كار آوردن دولتي تابع شوروي بگشايد. زماني كه مصدق رهبري اعتراض به ادامه بهره‌برداري سودجويانه انگليس را از منابع نفت ايران بر عهده گرفت – كه در عرصه بين‌المللي مورد حمايت امريكا نيز بود – كه خود در منطقه مبناي 50 – 50 را در تقسيم سود امتيازات خود رعایت می‌کرد. حزب توده که نگران توسعه موج ناسیونالیسی در میان نخبگان جامعه ایران بود و آن را مغایر برنامه‌های نفوذی خود می‌دانست، از همان آغاز به بهانه‌های مختلف بنای مخالفت با نهضت ملی نفت ایران را گذاشت. هنوز سه ماه از روی کار آمدن مصدق نگذشته بود که حزب توده که مصدق را بازیچه امپریالیسم می‌نامید در23 تیر 1330 نیروهای کارگری و دانشجویی را در صفوف ده هزار نفری بسیج کرد و برای قدرت نمایی به میدان فردوسی و بهارستان گسیل داشت. در بهارستان به درگیری با برخی از جناح‌های تندرو نهضت ملی و به تیراندازی عناصری از حزب به پلیس و کشتن یک افسر و چند پلیس منجر شد و در تیراندازی متقابل چند نفر از تظاهرکنندگان ضد دولتی نیز کشته شدند. با اینکه تظاهرات در هم شکسته شد، برکناری و تعقیب رئیس و معاون شهربانی از سوی مصدق پیروزی بزرگی برای حزب توده بود؛ زیرا این کار موجب اعتراض سرلشکر زاهدی وزیر کشور بود که خواهان آزادی افسران تحت امر خود شد. پذیرفته نشدن این درخواست موجب استعفا و جدایی زاهدی از نهضت ملی شد و دوستی کسی که در سمت فرماندهی شهربانی موجب ورود کاندیداهای نهضت ملی به مجلس شده بود به خصومت بدل شد. بعد از آن ماجرا، در تیر 1331 تغییر اوضاع موجب شکایت انگلیس از ایران به شورای امنیت ملل متحد و به دادگاه لاهه شد. انگلیسی‌ها که منافع مهمی را از دست داده بودند فسخ یکجانبه قرارداد شرکت نفت خودشان را غیر قانونی می‌دانستند و به آن دو مرجع شکایت کردند. مصدق در زمانی که هنوز از حمایت ترومن برخوردار بود برای مسافرتی طولانی و بیش از سه هفته به آمریکا رفت. آمریکایی که که ضمنا با بریتانیا نیز دوست بود و کوشیدند پیشنهادهای مرضی الطرفینی ارائه دهند که مصدق پذیرای آن نشد و شخصا در جلسه رسیدگی به شکایت انگلیس در شورای امنیت حضور یافت. مصدق با ذکر سوابق استعماری انگلیس بخشی از سخنرانی خود را به شعارهای سیاسی اختصاصی داد و در بخش دیگر از حقانیت ایران در ملی کردن نفت خود و اینکه محل رسیدگی به این دعوای تجاری شورای امنیت نیست، سخن گفت. به توصیه نماینده فرانسه با توجه با ماهیت حقوقی دعوا قرار شد رسیدگی به آن به بعد از حکم دادگاه لاهه موکول شود و این توصیه تصویب شد.

دادگاه لاهه در گرمای آتشین تیر 1331 در لاهه تشکیل شد. مصدق در آن شرکت کرد و چون دلیل منطقی داشت، در جای نماینده انگلیس هم ننشست! مصدق در پیش نویس لایحه خود به ایرادهایی حقوقی علیه عملکرد انگلیس استناد کرده بود. پروفسور رولن وکیل بلژیکی ایران، توصیه کرد که آن بخش از ایرادها گرچه درست است، اما نباید در این مرحله مطرح شود، زیرا ایران به حق معتقد بود که دادگاه لاهه مرجع رسیدگی به دعاوی حاکمیتی میان دولت‌هاست و مرجع رسیدگی به دعاوی امور تصدی و تجاری شرکت‌ها علیه دولت‌ها نیست، ولو آنکه سهام عمده شرکتی متعلق به یک دولت باشد و طرح مسائل ماهوی دعوت دادگاه به رسیدگی به دعوا تلقی می‌شود. بنابراین لایحه ایران بسیار ساده و منطقی بود و صلاحیت دادگاه را انکار می‌کرد. دادگاه با رأی تاریخی خود که قاضی مک نیر رئیس انگلیسی دادگاه نیز آن را تأیید کرد رأی به عدم صلاحیت خود داد. به عبارت دیگری رأی به حقانیت یا عدم حقانیت ایران در دعوا صادر نشد. حتی معاون دادگاه در کنار آن رأی توضیح داد که این رأی مانع ارجاع دعوای خواهان به مراجع ذیصلاح نیست.

بازگشت مصدق مصادف بود با معرفی دولت جدید. مصدق خواهان وزارت دفاع و فرماندهی قوا برای خود بود که شاه موافق نبود . مصدق استعفا کرد. قوام از سوی شاه مأمور تشکیل کابینه شد. اما شورش عمومی ملت در زمانی که مصدق در اوج محبوبیت بود، شاه را ناچار به تجدید نظر کرد و مصدق پنج روز بعد با اقتدار ریاست دولت جدید و فرماندهی کل قوا را بر عهده گرفت. یک روز بعد از 30 تیر حکم دادگاه لاهه در تأیید نظر ایران صادر شد و بر شور مردم افزود. مصدق می‌گوید اگر آن رأی زودتر ابلاغ شده بود استعفا نمی‌کردم!! احتمالا بیم و امید و نگرانی از باخت بزرگ در تصمیم او به استعفا بی‌تأثیر نبوده است.

مشکلات از همان روز آغاز شد. قیام ملی 30 تیر سه متولی داشت. مصدقی‌های متعلق به نخبگان جامعه ولی متشتت و فاقد سازماندهیِ منسجم. نیروهای مذهبی که پیاده نظام اصلی قیام را از میان جوامع مردمی و مساجد و زورخانه‌ها فراهم کرده بودند، و حزب توده که با توجه به شعارهای جدید ضد استعماری و هیجان معاون جوان دولت با گرایش‌های چپ، برای نخستین بار با تغییر موضع به طرفداری از مصدق و با شعارهای غرب ستیزانه وارد عرصه شده بود. ورود حزب توده و قدرت نمایی‌های بعدی آنان خوشایند نیروهای مذهبی و نظامیان رضاشاهی طرد شده و ضد کمونیست نبود؛که اکنون زاهدی رهبری آنها را بر عهده داشت. از طرفی دولت ایران با قطع رابطه با انگلیس موضوع پرداخت غرامت و قطعی کردن اعتبار حقوقی قانون ملی کردن نفت را به تعویق انداخته بود و شعار زیانبخش اقتصاد بدون نفت را تکرا ر می‌کرد. انگلیس با توسل به دادگاه‌های عمومی در عدن و جاهایی دیگر مدعی بود که ملی کردن در واقع مصادره غیرقانونی بوده و مانع فروش نفت ایران شده بود. این کش‌مکشی بود که از شش ماه بعد به خصومت میان نیروها گرایید و یک سال بعد دولت را از آن اوج محبوبیت به زیر کشید. 

 منبع:روزنامه اعتماد/چهارشنبه 31 تیر 1399

پاییز آمده ست که خود را ببارَمَت

پاییز : لفظ دیگرِ«من دوست دارمت»

بر باد می دهم همه ی بودِ خویش را

یعنی تو را به دست خودت می سپارمت

باران بشو ، ببار به کاغذ ،سخن بگو

وقتی که در میان خودم  می فشارمت

اصرار می کنی که مرا زود تر بگو

گاهی چنان سریع که جا می گذارمت

پاییز من ! عزیزِ غم انگیزِ برگریز!

یک روز می رسم …و تو را می بهارمت!!

-«آه … ای حسِّ تیرۀ وظیفه‌شناسی که عظیم‌تر و سهمگین‌تر از عشق هستی! سرنوشت من، مبارزه با جمهوری اسلامی است. سرنوشت همه چیز مرا از من گرفته است تا فرصت این مبارزه را داشته باشم و من فرصتِ این مبارزه را به هیچ بهایی، به هیچ شخص و به هیچ ثروت و مِکنتی نمی‌فروشم…».

با چنین اعتقادی صدای دردناکِ و خروشانِ سعید قائم‌مقامی- گویندۀ محبوبِ نسل ها و فصل ها – خاموش شد.

سعیدقائمقامی تنها گوینده ای ماهر و زبردست  نبود،او شاعر،ادیب،شاهنامه شناس و ترانه سرا نیز بود و ترانۀ« مردتنها »ی او-باصدای حبیب محبّیان» -گوئی که  روای تنهائی های دیرپای همۀ مااست.

یاد و نامش  گرامی باد!

هزار جهد بکردم که سِّرِ عشق بپوشم

نبود بر سرِ آتش میسّرم که نجوشم

به هوش بودم از اوّل که دل به کس نسپارم

شمایل تو بدیدم نه عقل ماند وُ نه هوشم

مگر تو روی بپوشی وُ فتنه بازنشانی

که من قرار ندارم که دیده از تو بپوشم

مرا به هیچ بدادی وُ من هنوز بر آنم

که از وجود تو مویی به عالمی نفروشم

به زخم خورده حکایت کنم ز دستِ جراحت

که تندرست ملامت کند چو من بخروشم

به راهِ بادیه رفتن به از نشستنِ باطل

و گر مراد نیابم به قدرِ وسع بکوشم

 «ترنم علی‌پور» شاهنامه‌خوان و نقال نوجوان خوزستان، در 25 بهمن 1386 در شهرستان امیدیّه به دنیا آمده و هم‌اکنون ساکن شهرستان رامهرمز است. او از 9 سالگی به خواندن شاهنامه علاقه‌مند بود و در زمان کوتاهی نیز توانست در این عرصه رشد کند. امروز از «ترنم علی‌پور» که با بیش از 120 اجرای شاهنامه‌خوانی توانسته در جشنواره‌های متعدد شاهنامه‌خوانی و نقالی حائز رتبه‌های برتر شود، به‌عنوان یکی از شاهنامه‌خوانان مطرح استان خوزستان و حتی کشور نام برده می‌شود. این نوجوان شاهنامه‌خوان در نخستین پویش «با کتاب در خانه» ویژه آخرین نوروز قرن که از سوی دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و کتاب‌خوانی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برپا شد، یکی از 5 نفر برتر استان خوزستان در بخش کلیپ 60 ثانیه‌ای کتابخوانی بود. با او درباره علاقه‌اش به ادبیات، شاهنامه و نقالی، به  گفت‌وگو نشستیم.

از اولین باری که با شاهنامه آشنا شدی و مسیری که در این راه پیمودی، برایمان بگو.

9 ساله و کلاس سوم ابتدایی بودم که یک روز مادرم کتاب قصه‌ای با عنوان «رستم و سهراب» به من داد و گفت: این داستان از کتاب شاهنامه نوشته حکیم ابوالقاسم فردوسی است. از خواندن این داستان بسیار لذت بردم و همین انگیزه‌ای شد که دیگر داستان‌های شاهنامه را هم مطالعه کنم. پس از این ماجرا با خبر شدم که در اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی رامهرمز کلاس نقالی و شاهنامه‌خوانی زیر نظر خانم زهره عباس‌زاده تشکیل شده است، به عنوان یکی از هنرجویان در این کلاس‌ها شرکت کردم و با نقالی آشنا شدم.

از حامیان من در این مسیر آقای متقی، بانو بهنوش باغبانباشی، بانو ممبینی، بانو حیدرپور دبیرجام باشگاه‌های کتابخوانی خوزستان و آقای سیدشهاب‌الدین طباطبایی رئیس سابق حوزه هنری خوزستان بودند. سال 95 در باشگاه کتابخوانی «چهل پله کوهL کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان رامهرمز عضو شدم. در 10 سالگی عضو باشگاه کتابخوانی«Kتشکوه و کاکا یوسف» به تسهیل‌گری لیلا مرادیان شدم و در 12 سالگی در باشگاه کتابخوانی «باغ قصه» به تسهیل‌گری «پردیس حیدری» فعالیت کتابخوانی را ادامه دادم.

در نخستین دوره جام باشگاه‌های کتابخوانی خوزستان با معرفی کتاب «پپوچی» در بخش فیلم‌های 50 ثانیه‌ای مقام اول کشوری را کسب کردم. همچنین در پویش سراسری «کتاب در خانه» ویژه آخرین نوروز قرن شرکت کردم که از بین 1038 اثر به دبیرخانه پویش در بخش اول جزو 200 نفر انتخابی و در بخش نهایی در میان 60 نفر به عنوان برتر معرفی شدم.  

 تجربه اول داوری را در نخستین جشنواره مجازی گلستان‌خوانی کودک و نوجوان شیراز در سال 99 محک زدم و در حال حاضر زیر نظر استاد «سیاوش باقریان» سرپرست گروه فرهنگی هنری واسپوهران مشهد فعالیت می‌کنم. سال 98 در نخستین جشنوراه ملی نقالی و شاهنامه خوانی مشهد شرکت کردم و جزو 6 نفر برتر این جشنواره شدم. در مسابقات دانش‌آموزی نقالی و شاهنامه خوانی پایه «پنجم و ششم » مقام اول را به دست آوردم و همچنین در نخستین جشنواره سراسری اینترنتی شاهنامه پژوهی در بخش نقالی نیز حائز رتبه برتر شدم.

به نظرت چه مشکلاتی بر سر راه یک شاهنامه‌خوان وجود دارد؟

مشکل، حمایت نکردن از بچه‌هاست. چون کودکان زیادی به شاهنامه‌خوانی و رشته‌های دیگر علاقه دارند اما از سوی خانواده و افراد دیگر حمایت نمی‌شوند و یا اینکه خانواده‌ها توان مالی ندارند. همین عامل موجب می‌شود بچه‌ها در مسیری که دوست دارند، پرورش پیدا نکنند. آشنا نبودن کودکان و نوجوانان به کتاب ارزشمند شاهنامه نیز می‌تواند تاثیر زیادی در این مسیر داشته باشد.

ارتباطت با شاهنامه‌خوانان کشوری همسن خودت چگونه است؟

با دوستان شاهنامه‌خوانم رابطه نزدیک و صمیمی دارم و تلاش ما بر این است تا جایی که می‌توانیم از یکدیگر اطلاعات کسب کنیم و نکات آموزنده یاد بگیریم.

از کتاب‌هایی که خوانده‌ای و علاقه‌مندی‌ات به نویسنده‌ها بگو.

داستانهای کهن را خیلی دوست دارم و کلا اهل کتابم چه ترجمه و غیر ترجمه‌ای هستم. زیبایی و جذابیت کتاب برایم مهم است. شاهنامه را خیلی دوست دارم یکی از بزرگترین علایقم خواندن شاهنامه است که با آن احساس خیلی خوبی پیدا می‌کنم.

از بین نویسنده‌های ایرانی، «علی اصغر سیدآبادی» به‌خصوص کتاب «بابا بزرگ سبیل موکتی‌اش» را خیلی دوست دارم  و محمدرضا شمس دیگر نویسنده مورد علاقه‌ام است. در حال حاضر مشغول خواندن کتابی با عنوان «وقتشه» و 10 نمایشنامه دیگر از «ندا ثابتی» هستم.

بیشتر چه شخصیت‌هایی در شاهنامه محبوبت هستند؟

داستان «سهراب و گردآفرین» و «گذر سیاوش از آتش » را دوست دارم. گردآفرین را به دلیل قوی بودن زنان ایرانی و داستان سیاوش چون نیکی بر بدی پیروز می‌شود، بیشتر دوست دارم.

چه توصیه‌ای به  کودکان و نوجوانان همسن خود داری؟

توصیه می‌کنم به دنبال علایق‌شان بروند تا به هدف مطلوب‌شان برسند. از وقت‌شان درست استفاده کنند و مطالعه کتاب‌های مورد علاقه را در برنامه روزانه‌شان قرار دهند. شاهنامه را بخوانند که شاهنامه زبان پارسی را زنده نگه داشته است. وجود زبان فارسی از تلاش‌های ارزشمند حکیم ابوالقاسم فردوسی و رنج سی سال آن برای نوشتن این کتاب است. وظیفه ما نیز پاسداشت این گوهر گرانبها است.

در پایان چند بیت از شاهنامه حسن ختام مصاحبه را تقدیم به خوانندگان گرامی می‌کنم:

بیا تا جهان را به بد نسپریم
به کوشش همه دست نیکی بریم
نباشد همی نیک و بد پایدار
همان به که نیکی بود ماندگار
همان گنج و دینار و کاخ بلند
نخواهد بدن مر تو را سودمند
سخن ماند از تو همی یادگار
سخن را چنین خوار مایه مدار

منبع: خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) 

بخش ششم

حسادت فروغی به فلانی

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است. 

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۱،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۲،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۳،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۴،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۵،

ز: از شهریور بیست چه خاطره‌ای دارید؟

ف: در همان سال متاسفانه من هم پدرم را از دست دادم و هم به چشم خودم دیدم که سربازان بیگانه به مادرم تجاوز کردند. حتی یادش هم الآن متاثرم می‌کند.

ز: می‌دانم که چنین خاطره‌ای خیلی تلخ است، ولی اگر برایتان امکان دارد، داستانش را بفرمایید.

ف: چه داستانی؟

ز: مطلبی که در مورد مادرتان و سربازان بیگانه فرمودید.

ف: چرا مغلطه می‌کنید آقا؟! (اخم خود را نشانمان دادند) منظورم تجاوز (تجاوز را با غیظ و غصه گفتند) بیگانگان به مام عزیز همۀ ما، ایران بود. همین مانده که فردا بگویند سربازان بیگانه مادر فلانی را فلان کردند و دامنش آلوده شد تا آبروی هزاران سالۀ خاندان ما که کوچکترین لکۀ ننگی (با تامل این کلمه را انتخاب کردند و گفتند) بر دامانش (این کلمه را هم با تامل بیشتری انتخاب کردند و گفتند) نبوده، به باد برود.

ز: ببخشید.

ف: خواهش ‌می‌کنم. لطفاً شما هم قدری در بیان مکنوناتتان بیشتر دقت کنید. عرض کنم که آن روزها همراه مرحوم مادرم، که جهت اطلاع بانوی عفیفه‌ای بودند و عملاً هیچ سرباز بیگانه‌ای را به چشم ندیدند، و خواهش می‌کنم این مطلب را حتماً در کتابتان ذکر کنید، در ملک موروثی‌مان در لواسان به سر می‌بردیم. خاطرم هست که روزها سر به بیابان می‌گذاشتم و گریه می‌کردم و تا ظهر که تشنه و گرسنه می‌شدم به خانه برنمی‌گشتم. یادم هست مرحوم بدرالزمان مادرم که تمام فرمایشاتشان دارای دنیایی معنی بود، یک بار گفتند، پسرم تو که بر سر سفره هم این‌همه گریه می‌کنی و اشتهای ما را هم کور می‌کنی، بهتر نیست صبح قدری غذا همراهت ببری و همان جا بیرون بخوری؟

یعنی شدت تاثر من تا این حد بود! عرض کنم که بعدها از یکی از دوستان نزدیک مرحوم پدرم، یعنی همان مرحوم دولتشاهی که قبلاً هم ذکرشان رفت و سالها در وزارت داخله همکار ایشان و در آن روزها شاغل در دربار و بسیار به رضاشاه نزدیک بودند شنیدم که، هنگامی که مرحوم ]محمدعلی[ فروغی آن جملۀ معروفِ وقت آن رسیده است که یک قوه و بنیۀ جوانتری به کار‌های کشور که مراقبت دائم لازم دارد بپردازد و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد را در استعفای رضاشاه گنجانده بود، ایشان در گوش شاه گفته بودند، چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است، چرا فروغی به فکر جانشینی خودش با قوه و بنیۀ جوانتری نیست؟! 

به روایت ایشان شاه آهی کشیده، بعد از اینکه نگاهی به اطراف انداخته بودند که کسی حرفشان را نشنود، گفته بودند، فکر می‌کنی این خرس جهود کینۀ مرگ ]محمدولی[ اسدی را فراموش کرده و دلش به حال من و پسرم سوخته؟ اگر ناچار نبودم کسی مثل او را نخست‌وزیر نمی‌کردم.

مرحوم دولتشاهی به ایشان گفته بودند، تازه شنیده‌ام که مذاکراتی هم برای ریاست‌جمهوری خودش با انگلیسی‌ها داشته.

رضاشاه گفته بودند، بله، من هم شنیده‌ام و مطمئنم اگر انگلیسی‌ها خودشان به سائقۀ علاقه‌شان به نظام‌های پادشاهی و ترس از غلتیدن ایران به دامان روسیۀ شوروی مخالفت نکرده بودند، الآن رییس‌جمهور هم شده بود.

ایشان به شاه گفته بودند، صلاح می‌دانید فلانی را که جوان برومند و معقولی است و قبلاً هم پدرش همکار خود من در وزارت داخله بود و هر روز به اداره می‌آوردش و قطعاً در آن مدت چم‌وخم کار را به خوبی آموخته، به عنوان وزیر کشور جانشین ]جواد[ عامری شود تا بعداً ضمن کسب تجربۀ کافی جانشین خود فروغی گردد؟

شاه گفته بودند، نوۀ میرزا احمد خان آفتابه‌دارباشی مرحوم را می‌گویی؟ همان پسرۀ سروزبان‌داری نبود که به ما گفت، جادۀ شمال را درست کنیم و خط‌آهن بکشیم و کشف حجاب کنیم؟

ایشان عرض کرده بودند بله و شاه هم گفته بودند، ای کاش به جای پسر آن تیمورتاش دزد و جاسوس روس و این پسره حسین فلان فلان شده، اشاره به فردوست، که نزدیک بود محمدرضا را از کمر بیندازد، نوۀ میرزا احمد خان را همراه ولیعهد به سویس فرستاده بودیم. همین فروغی و امثال فروغی بودند که از روی حسادت گفتند این پسر وابسته به قاجاریه است و اگر به دربار بیاید به جان ولیعهد سؤقصد می‌کند. حالا هم دیر نشده. فوراً پیدایش کن تا بگوییم فروغی به عنوان وزیر کشور منصوبش کند.

مرحوم دولتشاهی گفته بودند، گویا در ملک خانوادگی‌شان در لواسان هستند. شاه پرسیده بودند، مگر در لواسان صاحب ملک هستند؟ ایشان گفته بودند، بله. شاه گفته بودند، چطور در لواسان صاحب ملک شدند؟ جواب داده بودند، ناصرالدین‌شاه قاجار به دلیل جدیت مرحوم میرزا احمدخان آفتابه‌دارباشی در تهیۀ روزانۀ آب از جاجرود، ملکی در همان حدود به ایشان مرحمت کرده بودند.

باز شاه پرسیده بودند که مثلاً مساحت ملکش چقدر است و چند نفر رعیت و چقدر آب دارد و از این قبیل سوالات، که طبعاً آن دوست ما از این مسائل اطلاع دقیقی نداشتند، در همین موقع پیشخدمت آمده و به شاه گفته بود، قربان همه در ماشین نشسته‌اند و به شدت نگران رسیدن سربازان روسی و تنها منتظر شما هستند که حرکت کنند. رضاشاه هم در آخرین لحظه برگشته و با افسوس گفته بودند، باز فردا همه می‌گویند چرا من ملک و املاک مردم را گرفتم! ببین اگر همین ملک لواسان میرزا احمدخان را هم گرفته بودم، الآن نوه‌اش در تهران بود و به وزارت می‌رسید.

افسوس که در آن شلوغی و به‌هم‌ریختگی اوضاع مملکت، من را که در لواسان بودم پیدا نکرده بودند، و گرچه شاه سابق در این خصوص هم به ولیعهد و هم به فروغی سفارش اکید کرده بود، اما به دلیل ناتوانی محمدرضا در آن روزها و خبث باطن و حسادت فروغی که نمی‌خواست برای خودش رقیبی بتراشد و اصولاً هم زیاد مایل نبود کسی خارج از حلقۀ فراماسون‌ها به مدارج بالا برسد، به این سفارش شاه عمل نشد وگرنه چه‌بسا سیر تاریخ عوض می‌شد!

اگر مطالعات تاریخی‌تان کافی باشد، حتماً از ماجرای پرتاب پاره‌آجر به فروغی در مجلس اطلاع دارید. عرض به حضور شما که می‌خواهم رازی را برایتان فاش کنم. آن روز من با نیمه‌آجری به نیتِ زدن فروغی به مجلس رفته بودم، ولی درست لحظه‌ای که می‌خواستم این کار را بکنم، دیدم که جوان وطن‌پرستی در کنارم به خود می‌پیچد و می‌گوید، ای کاش پاره‌آجری داشتم تا این جهودزادۀ خائن را به سزای خیانتش می‌رساندم!

وقتی این جمله را شنیدم، به خودم گفتم من که هدفم خودنمایی نیست، آیا بهتر نیست ازخودگذشتگی نشان دهم و این جوان را به مرادش برسانم؟ برای همین پاره‌آجر را به دست جوان دادم که آن را به طرف فروغی پرتاب کرد و خوشحالم که من هم نقش کوچکی در این اقدام بزرگ میهنی داشتم.

(امشب خانم مدام نق می‌زدند که زودتر برویم فرودگاه، آذرخانم مادرشان را که قرار بود از مشهد تشریف بیاورند برداریم و بعد به خانه برویم که برسم شام درست کنم، من هم که می‌خواستم این بخش از مصاحبه ناقص نماند و تمام شود، می‌گفتم ماشالله آذرخانم تهران را از ما بهتر بلدند، خودشان از فرودگاه تاکسی می‌گیرند و می‌آیند، ما دیگر چرا این‌همه راه برویم و برگردیم؟

آخرش فلانی که معلوم بود هم از طولانی شدن مصاحبه و هم از بگومگوی ما دو نفر خسته شده‌اند، درظاهر به طرفداری از خانم صدایشان درآمد که :

ای زبردست راهله‌آزار

گرم تا کی بماند این بازار؟

به چه کار آیدت زن‌آزاری؟

رفتنت به که راهل‌آزاری!

دیدم جنگ مغلوبه شده است و مقاومت بین دو جبهۀ متخاصم ثمری ندارد! بندوبساطم را جمع کردم و همراه خانم عازم فرودگاه شدیم. ضمناً همین‌جا اضافه کنم که نمی‌دانم چرا اسم شناسنامه‌ای ایشان با ه دوچشم است، خدای نکرده خوانندگان محترم به حساب بی‌سوادی من یا فلانی نگذارند!)

منبع:کتاب نیوز

در ۱۱ تیر ۱۳۹۹/ ۱ژوییه‌ ۲۰۲۰،بادرگذشت دکترهرمز حکمت، فرهنگ ایران یکی ازفرهیخته ترین و نجیب ترین شخصیّت های خود را از دست داد:

او در سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۰ استاد دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران بود.عضویّت در فرهنگستان زبان ایران (۱۳۵۵-۱۳۵۷)؛ محقّق ارشد پژوهشگاه علوم انسانی (۱۳۵۴-۱۳۵۵)؛ عضویّت درهیئت مشاوران حقوقی سازمان انرژی اتمی ایران (۱۳۵۵-۱۳۵۷) از دیگر مشاغل دکترحکمت بود.او در جریان «انقلاب فرهنگی»برکنار و ناگزیر به خروج از ایران شد.

دکترهرمزحکمت در سال ۱۳۶۹ به بنیادمطالعات ایران در مریلندآمریکا پیوست و ضمن همکاری بااستادجلال متینی ،شاهرخ مسکوب و داریوش شایگان ،بعدها سردبیری نشریۀ معتبرِ ایران نامه(ویژۀ مطالعات ایرانشناسی) را برعهده گرفت و در غنا و ارتقای علمی این فصلنامه کوشید. او تا پایان عمر عضو هیأت امنای بنیاد مطالعات ایران بود.

هرمزحکمت درسال های 1330 با اندیشه های خلیل ملکی (نیروی سوم)آشناشد و این علاقه و پیوند چنان بود که بخشی از رسالۀ دکترای خود را به این جریان سیاسی-فرهنگی اختصاص داد.این آشنائی و پیوند سبب شد تا با وجود بیماری،در ترجمۀ بخشی از کتاب«دکترمحمّدمصدّق؛آسیب شناسی یک شکست»  به انگلیسی  همّت کند.

دانش، فرهیختگی و فرزانگی دکترهرمزحکمت-به درستی- تداعی حکمت و معرفت بود و ازاین رو،فقدان او برای فرهنگ ایران  ضایعه ای بزرگ بشمار  می رود.

یاد و نامش گرامی باد!

دلتنگی

دلتنگی

          خوشه ی انگور سیاه است

لگد کوبش کن

لگد کوبش کن

بگذار سر بسته بماند

مستت می کند

                این اندوه.      

دوستت دارم

دوستت دارم

و پنهان کردن آسمان

             پشت میله های قفس

                                    آسان نیست .

آن چه که پنهان می ماند خون است

خون است و عسل

که به نیش زنبوری

                   آشکار می شود .

دوستت دارم

و نقشه ایی از بهشت را می بینم

                                     دورادور

با دو نهر از عسل

                که کشان کشان

                       خود را به خانه من می رسانند .

من اگر نباشم

غمگین مشو عزیز دلم

                      مثل هوا در کنار توام

نه جای کسی را تنگ می کنم

نه کسی مرا می بیند

نه صدایم را می شنود

دوری مکن

تو نخواهی بود

من اگر نباشم. 

امشب

امشب

          دریاها سیاه اند

باد زمزمه گر سیاه است

پرنده و گیلاس ها سیاه اند

دل من روشن است

                      تو خواهی آمد

با شبی که در گذر است

با شبی که در گذر است

با شبی که در چشمهایت در گذر است

مرا به خوابی دیگر گونه بیداری بخش

چرا که من حقیقت هستی را

                               در حضور تو جسته ام

و در کنار تو صبحی است

که رنج شبان را

                   از یاد می برد

بگذار صبحم را به نام تو بیاغازم

تا پریشانی دوشینم

                    از یاد برده شود

از دفتر بیداری ها و بیقراری ها 

۱۷ مرداد۱۳۹۶/ ۸ اوت ۲۰۱۷

بخشی از نشریۀ «مهرنامه» (چاپ ایران،شمارۀ 52)به یادنامۀ دکترعلی شریعتی  اختصاص یافته و بامقالات پُرباری  به نقد آرا و اندیشه های این «روشنفکرِ مسلّح» پرداخته است.بیشترِ این مقالات ضمن ارزیابی های تازه از عقاید شریعتی  و تأثیراتِ مخرّب آن بر فرهنگ سیاسی ایران در انقلاب اسلامی،با طرح این پرسش که«چرا امروز نمی توان با اندیشۀ شریعتی روزگار گذراند؟» ضرورتِ«عبور از شریعتی» را یادآور  می شوند . دبیرِ بخش تاریخِ نشریه،بیژن مومیوند معتقداست که«شریعتی اکنون نه تنها دیگر نمی تواند از مسائل و مشکلات ما گره گشائی کند که مُسبّب و منشاء بسیاری از نارسائی ها و تعجیل های مخرّب در حوزۀ سیاسی و اجتماعی هم بوده است».

برای من که حدود 30 سال پیش دراین باره نوشته ام  ،ارزیابی های نویسندگان مهرنامه  بسیار خوشحال کننده  و امیدبخش است هر چند که برخی دوستداران شریعتی با علَم کردنِ پروژۀ«احیای شریعتی» می خواهند گورِ دیگری برای ملّت ما بکَنند! 

 در سال1996=1375 نیز ضمن نقد اندیشه های شریعتی، در بارۀ عقاید دکترعبدالکریم سروش گفته بودم :«… ما، در قبل از انقلاب، آنقدر درگیر بحث «زیربنا» و «روبنا» و مشغول فلسفۀ دیالكتیكیِ «مرغ» و «تخم مرغ» بودیم كه تا چشم باز كردیم دیدیم هم «زیربنا» را از دست دادیم و هم «روبنا» را. هم «مرغ» را دزدیدند و هم «تخم مرغ» را… پاسخ به حرف های شبه فلسفی و فریبای دكتر سروش، همان ارزیابی درخشان ماركس در مورد لوتر است. شما بجای  لوتر  نام آقای سروش را بگذارید ببینید چه شباهت شگفتی دارند:

لوتر (آقای سروش) بر بندگی خداوند، پیروز شده، زیرا او بندگی از روی ایمان را بجای آن نشاند. او ایمان به سلطه را در هم كوبید زیرا كه او سلطۀ ایمان را تجدید نمود. او كشیش (آخوند) را به عامی تبدیل كرد، زیرا كه او عامی را به كشیش (آخوند) مبدّل نمود. او انسان را از مذهب گرائی ظاهری آزاد ساخت، زیرا كه او مذهب گرائی را بباطن انسان منتقل کرد. او تن را از زنجیرها رها ساخت زیرا كه او  دل را به زنجیر كشید.

با این افكار شبه فلسفی بود كه حزب توده و بسیاری از روشنفكران «لائیک» ـ در قبل از انقلاب ـ برای جامعۀ در حالِ تحوّل ایران، انواع و اقسامِ «اسلام رهائی بخش» و «تشیع سرخ علوی»خلق كردند. ظاهرآ حالا هم داریم این دُورِ باطل را تكرار می كنیم. حدود یكصد سال پیش فرزانگان انقلاب مشروطیت می گفتند: «ما با رنج های بسیار، این غول خطرناک(مذهب) را در شیشه كرده ایم، بر آیندگان است كه با هوشیاری و آگاهی نگذارند تا بار دیگر این غول(مذهب) آزاد شود»… بعد از گذشت یک قرن، واقعآ ما در كجای كار هستیم؟
امروز وظیفۀ ما مبارزه با این «كشیش درونی»؛ با این «طبیعت كشیش گونه»است (فرقی نمی كند دینی باشد یا لنینی باشد). تا زمانی كه جدائی دین از دولت(حكومت) بوجود نیاید، نه آزادی و استقلال ملّی و نه توسعه و تجدّد اجتماعی ـ هیچیک ـ به سرانجام نخواهد رسید. جامعۀ ایران، الآن نه به «دین حكومتی» احتیاج دارد و نه به «حكومت دینی». بحث اساسی در ایران امروز، بحث «حكومت دموكراتیک دینی» یا «قبض و بسط شریعت» نیست. آنانی كه در داخل و خارج از كشور به این «اختلافات» دل خوش كرده اند، در واقع، ضرورت های اساسی جامعۀ ایران(یعنی لائیسیته، تجدّد، پیشرفت، استقرار حكومت قانون، آزادی، دموكراسی و حقوق بشر) را از یاد می برند…

درجای دیگر نیز گفته ام :من فكر مى كنم كه بدون نقد شجاعانه از گذشته فكرى خويش و بدون گسست قطعى از سُنّت هاى ايدئولوژيک(چه دينى و چه لنينى) روشنفكران ما قادر به پل زدن بسوى آزادى، دموكراسى و تجددّ نخواهند بود. كسانى كه ديروز با تأويل و تفسيرهاى خودسرانه، از آيات قرآن، سوسياليسم و جامعۀ بى طبقۀ توحيدى استنتاج كردند و امروز با ابزار «هرمنوتيک» مى خواهند از دلِ يک دين تمامیّت خواه (توتاليتر) «مردم سالارى دينى» يا «حكومت دموكراتيک دينى» استخراج كنند در واقع هم به مردم سالارى ضربه مى زنند و هم به دموكراسى و تجددّ ملّى… 

مقالات«مهرنامه» فضای نوینی را در عرصۀ  فرهنگ و فلسفۀ سیاسی ایران بشارت می دهد و از این نظر باید به سردبیر و نویسندگان آن «دست مریزاد!»گفت.

24 آذر 1329 ، زندان قصر

نورالدین کیانوری در کتاب خاطراتش ( صفحات 194 – 195) ماجرای فرار از زندان را چنین روایت کرده است:

-«دوستان ما در سازمان افسری با تلاش موفق شدند که دو افسر شهربانی- ستوان [حسین] قبادی و ستوان رفعت محمدزاده را به عنوان افسران نگهبان داخلی و خارجی به زندان قصر منتقل کنند (البته یکی از آنها از قبل بود). این کار دشواری نبود، زیرا کار در زندان برای افسران شهربانی هیچ کششی نداشت و معمولا افسران بی‌دست و پا به زندان منتقل می‌شدند. این دو نفر در شیفت‌های مختلف بودند تا بالاخره موقعیت را به گونه‌ای فراهم کردند که در یک شیفت قرار بگیرند. دوستان ما در سازمان افسری بر روی کاغذ ستاد ارتش یک حکم ساختگی به امضاء رزم‌آرا درست کردند و با یک کامیون نظامی به زندان مراجعه کردند و درخواست تحویل ما را برای انتقال کردند. چون تحویل گرفتن ما سابقه داشت برای افسران و درجه‌داران مساله غیر عادی و مشکوکی نبود. افسر نگهبان خارجی، قبادی، تلفن را بر می‌دارد و یک شماره جعلی می‌گیرد و وانمود می‌کند که در حال صحبت و کسب اجازه برای تحویل ماست. افرادی که برای انتقال ما آمده بودند شامل یک افسر و تعدادی سرباز می‌شدند. البته آنها اسلحه همراه نداشتند و تنها جلد پارابلوم و غیره داشتند که داخل آن کاغذ بود، تا اگر مساله فاش شد جنبه مسلحانه نداشته باشد. بالاخره به داخل بند خبر دادند که این افراد برای انتقال آماده شوند. در این موقع سایر زندانیان شروع به داد و فریاد کردند که رفقای ما را به کجا می‌برید، می‌خواهید آنها را اعدام کنید و غیره. البته ما به یک نفر که مورد اعتماد بود و مسئولیت سایر زندانیان را داشت، جریان را گفته بودیم که پس از خروج ما سایرین را آرام کنند و خیالشان را راحت کند که اتفاق سویی برای ما نیفتاده است… طرح فرار توسط هیات دبیران سازمان افسری و مسوول آن در رهبری حزب، که در آن زمان دکتر فروتن بود، ریخته شد. هیات دبیران سازمان افسری در آن زمان عبارت بود از سرهنگ مبشری، سرهنگ سیامک، سرگرد وکیلی، ستوان‌۲ مهندس محقق‌زاده، ستوان یکم مرزبان. به هر حال ما سوار کامیون و از زندان خارج شدیم. دو افسر نگهبان هم با ما آمدند. البته ستوان قبادی به علت عجله‌ای که داشت کلاهش را جا گذاشت. ‌ما را به خانه‌های امنی که از قبل تهیه شده بود منتقل کردند. مدتی پس از خروج ما، ماموران زندان متوجه می‌شوند که قبادی نیست. به داخل زندان تلفن می‌زنند و می‌بینند که افسر نگهبان داخل هم نیست. به مرکز شهربانی تلفن می‌زنند و آنها با ستاد ارتش تماس می‌گیرند و متوجه فرار ما می‌شوند. بلافاصله گشت در شهر به راه افتاد و با طیاره جاده‌های اطراف جستجو شد، ولی کار از کار گذشته بود و ما در شهر تهران مخفی شده بودیم.»

مطالب مرتبط:

جایگاه سیاسی- نظامی حزب توده وسقوط دولت مصدّق(1)،علی میرفطروس

جایگاه سیاسی- نظامی حزب توده وسقوط دولت مصدّق(2)،علی میرفطروس

جایگاه سیاسی- نظامی حزب توده وسقوط دولت مصدّق(3)،علی میرفطروس

آن پیشنهاد بچگانه

مواجهۀ فلان‌السلطنه با رضا شاه 

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است. 

***

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۱،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۲،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۳،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۴،

یکی از زنان لُر پس از واقعۀ کشف حچاب هنگام دیدار با رضاشاه

فلان‌السلطنه:شاه باز کمی نرم‌تر شد و با خنده گفت، دست بردار شازده، خودم دیدم انگشت توی لانۀ مورچه‌ها می‌کرد. باز هم آقای دولتشاهی با آن موقع‌شناسی که داشتند خودشان را از تک‌وتا نینداختند و گفتند، قربان این بچه از حالا بچۀ کنجکاو و باهوشی است. من چند وقت پیش از کتاب مورچگان موریس [پُلیدور ماری برنار] مترلینک که یک عالِمِ بلژیکی است برایش تعریف کرده بودم، حالا کنجکاو شده می‌خواسته خودش در عمل ببیند.شاه خنده‌ای کردند، بعد برگشتند و روبه‌روی من چمباتمه زدند و با انگشت چانه‌ام را بالا آوردند و با آن چشم‌های نافذشان به چشمم خیره شدند و گفتند، شازده راست می‌گه بچه؟ من هم گفتم، بله قربان! بعد پرسیدند، اگر این‌قدر بچۀ باهوشی هستی پس چرا بابات گفت دیروز گم شدی؟ من با همان سن کم و زبان بچگانه گفتم، قربان زن‌ها با این چادر و پیچه همه عین هم هستند، شما که شاه هستید دستور بدهید بیرون از خانه هم کسی پیچه و چادر سر نکند تا بچه‌ها گم نشوند!شاه قاه قاه به خنده افتاد و گفت، شازده می‌بینی چه حرف‌هایی می‌زند؟! این‌ها را کی یادش داده؟! آقای دولتشاهی گفتند هوش و استعداد خداداد است که از پدربزرگش به او به ارث رسیده! شاه هم گفتند، راست می‌گویی! من میرزا احمدخان را در جوانی دیده بودم، برای خودش یلی بود! می‌دانستی صبح به صبح تمام اخبار پایتخت را می‌نوشت و دورِ دستۀ آفتابه لوله می‌کرد و به شاه می‌داد؟ کاش الآن هم ما چنین آفتابه‌داری داشتیم! همین‌جا اضافه کنم که بعدها در دوران همین شاهی که این حرف را می‌زد، روسای شهربانی مانند [محمد حسن] آیرم کار را به جایی رساندند که دم هر صندوق پست یک  آژان می‌گذاشتند مبادا کسی نامه‌ای به شاه بنویسد و او را از اوضاع بد مملکت باخبر کند!

خلاصه شاه دوباره رو به من کردند و گفتند، پسرم برای کشف حجاب خیلی زود است، اگر خواستۀ دیگری داری آن را بگو. من فوری گفتم، این وارطان پسر همسایۀ ما همه‌اش ما را اذیت می‌کند و وقتی به آقاجان‌مان می‌گوییم، می‌گویند که پدرش در سفارت انگلیس پیش‌خدمت سفیر است و زور ما به او نمی‌رسد.شاه با خشم فریاد کشیدند، خودش و ارباب انگلیسی‌اش هردو  غلط کردند! انشالله به همین زودی این کاپیتولاسیون منحوس را ملغی می‌کنیم تا دیگر این‌ها این‌همه غلط زیادی نکنند! بعد که دیدند من از صدای فریادشان ترسیده‌ام، با ملاطفت خاصی گفتند، ما داریم می‌رویم مازندران، ولیعهد هم می‌آیند. دوست داری همراهمان بیایی؟من دیدم پدرم از پشت سر شاه مدام دارد اشاره می‌کند که بگو نه! من همین‌طور مانده بودم که چه بگویم، شاه به فراست دریافتند و پرسیدند، نکند پدرت دارد از پشت اشاره می‌کند که همراه ما نیایی؟ یک‌مرتبه گویی خدا به زبان من گذاشت و گفتم، پارسال که ما رفتیم مازندران، راه خیلی خراب بود و اذیت شدیم، شما دستور بدهید جاده را درست کنند که انشالله سال دیگر با هم برویم.شاه با کمال تعجب به من نگاه کردند و گفتند، بچه این‌ها را کی به تو یاد داده؟ کجا را داری نگاه می‌کنی؟ نکند پدرت دارد این‌ها را از دور به تو یاد می‌دهد؟ بعد یک لحظه برگشتند و نگاه خیره‌ای به پدرم کردند که همان باعث شد ایشان غش کنند و روی زمین بیفتند. شاه پوزخندی زدند و گفتند، حیف از آفتابه‌دارباشی که تو پسرش باشی!

آقای دولتشاهی خواستند مزاحی کنند گفتند، قربان فلانی یکی‌یک‌دانه است، نشنیده‌اید می‌گویند، یکی‌یک‌دانه یا خُل‌وچِل می‌شود یا دیوانه؟ باز شاه دوباره خشمگین شدند و سر ایشان داد زدند، حواست را جمع کن میرزا قشمشم، می‌دهم معدومت کنند! مگر نمی‌دانی من خودم هم یکی‌یک‌دانه‌ام؟ یعنی من هم خُل‌وچِل و دیوانه‌ام احمق؟ این بار دیگر انگار نوبت آقای دولتشاهی بود که غش کنند. من باز به اقتضای کودکی گفتم، قربان ناراحت نشوید! من هم مثل شما یکی‌یک‌دانه‌ام و نه خُل‌وچِل شدم نه دیوانه. شاه قاه ‌قاه به خنده افتادند و همان‌طور که تا مدتی می‌خندیدند گفتند، الحق که نوۀ آفتابه‌دارباشی هستی و خون میرزا احمدخان در رگت جریان دارد!

اطرافیان شاه هم همگی از روی ادب خندیدند. باز دوباره گویی خدا به من الهام کرد و به تصویری که بالای سر پدرم به دیوار زده شده بود و قطاری را در حال خروج از تونل نشان می‌داد اشاره کردم و گفتم، شما که شاه هستید بگویید از این تونل‌ها و قطارها درست کنند، تا با آن برویم شمال.

شاه با کمال تعجب نگاهی به اطرافیان کردند و گفتند، به خدا این بچه یک روز  به مقامات عالی می‌رسد! به این [حاج میرزا محمد] علامیر فلان فلان شده، بگویید به خاطر این بچه از سر تقصیرش گذشتم، اگر یک بار دیگر بیایم و ببینم که اول وقت خودش و ابواب‌جمعی‌اش سر کار نیستند، همه‌شان را می‌اندازم حبس و همین بچه را جایش وزیر کشور می‌کنم! کما این‌که دوران وزارت مرحوم علامیر هم زیاد طولی نکشید، گرچه طبعاً بنده جانشین ایشان نشدم! (قاه قاه به خنده افتادند.)

بعد شاه با کمال مهربانی دستی زیر چانۀ من زدند و گفتند، از شمال چه سوغاتی می‌خواهی بدهم برایت بیاورند؟ من هم با کمال ادب تشکر کردم و گفتم، همین که شما خاطرات سفرتان را بنویسید و برایم بفرستید کافی است. شاه گویی برق گرفته باشدشان گفتند، چی؟ من گفتم خاطرات سفرتان را برایم بنویسید که از آن در زندگی سرمشق بگیرم.

ایشان فقط گفتند، باشد و بعد درحالی‌که سرشان را پایین انداخته،  به‌شدت به فکر فرو رفته و دست‌شان را هم به پشتشان زده بودند، همراه با همراهان‌شان از آنجا رفتند. حالا من منتظر بودم که پدرم چطور می‌خواهند از من تشکر کنند، ولی ایشان به جای تشکر کتک مفصلی هم به من زدند. البته بعدتر از دربار یک نسخه سفرنامۀ مازندران شاه را برای ما فرستادند که شاه که تنها چیزی که می‌توانست بنویسد اسم خودش یعنی رضا بود که نامه‌ها و اسناد را هم با همان امضا می‌کرد، همان را هم برای من امضا کرده بود.

* اگر شاه فقط بلد بود اسم خودش را بنویسد، چطور سفرنامه نوشته بود؟

رضاشاه مثل خیلی‌ها در آن‌زمان سواد خواندن داشت، ولی قادر به نوشتن نبود و این سفرنامه و سفرنامۀ دیگرش، یعنی سفرنامۀ خوزستان را تقریر کرده و دبیراعظم [فرج‌الله] بهرامی برایش نوشته بود.بعد از دیدن آن کتاب، دیگر پدرم تا آخر عمرشان که خیلی هم به درازا نکشید، همیشه با احترام خاصی با من برخورد می‌کردند و حتی احساس می‌کردم که از من حساب می‌برند، یا اگر دقیق‌تر بگویم احساس می‌کردم از من واهمه دارند و می‌ترسند، هرچند وقتی سال‌ها بعد در سال 1314 کشف حجاب اجباری شد، مرحوم مادرم این را از چشم من می‌دیدند و همیشه شماتتم می‌کردند و هرچه می‌گفتم، من چنین نیتی نداشتم و هیچ وقت راضی به این نبودم که به زور چادر از سر زنها بردارند، بازهم دست از شماتت برنمی‌داشتند و مدام سرزنشم می‌کردند.

همان‌طور که می‌دانید جز آن حرف کودکانه‌ای که من به شاه زدم، قطعاً عوامل دیگری مانند سفر رضاشاه به ترکیه و توصیه‌هایی که برخی درباریان به‌ویژه [عبدالحسین] تیمورتاش به او می‌کردند در این تصمیم بی‌تاثیر نبود. حتی روایت شده که اولین باری که قرار بود زن و دختران بی‌حجاب در انظار عموم ظاهر شوند، او از فرط تعصب و اینکه این کار را وهن خود می‌دانست، به‌شدت ناراحت بود و حتی گریه می‌کرد. به هرحال هرچه که بود، درست یا غلط به این نتیجه رسیده بود که برداشتن حجاب زن‌ها لازمۀ تجدد و پیشرفت ایران است، و شاید به آن حد خشونت در اجرای این کار هم معتقد نبود اما طبعاً مثل همیشه که دستوری از بالا صادر می‌شود و زیردستان در اجرایش افراط را به منتهای درجه می‌رسانند و به جای کلاه سر می‌برند، وقایع بسیار ناگواری در این زمینه روی داد که حتی برای من که در عالم بچگی پیشنهاد اولیۀ این کار را به شاه دادم هم باعث شرمندگی و ندامت است.

بعدها شنیدم که رضاشاه می‌خواستند من را به دربار دعوت کنند تا هم‌بازی و راهنمای ولیعهد شوم، ولی یکی به دلیل حسادت درباریان که گفته بودند این پسر نوۀ آفتابه‌دارباشی و از وابستگان سلسلۀ قاجاریه است و ممکن است نسبت به ولیعهد سؤقصدی کند یا فکرش را تحت تأثیر قرار دهد، و دیگری به دلیل مخالفت شدید تاج‌الملوک [آیرملو] مادر ولیعهد که نمی‌خواست پسرش هم‌بازی کسی شود که پدرش دوست نزدیک یکی از بستگان هوویش است، از این کار منصرف شده بودند. ازهمه بامزه‌تر این بود که شنیدم یکی از درباریان گفته بود، پدر این بچه منقلی است و اگر با ولیعهد هم‌بازی شود ولیعهد را هم منقلی می‌کند! که شاه سرش داد زده و گفته بودند، احمق، اگر به این حرف‌ها باشد که پدر خود ولیعهد هم منقلی است! افسوس که محیط دربارهای شرقی همیشه مملو از این افکار پوچ و حسادت‌های کودکانه بوده، وگرنه چه‌بسا من هم نقش دیگری در عرصۀ سیاست ایران بازی می‌کردم و سیر تاریخ عوض می‌شد!

استاد نجیب مایل هروی بیش‌از ۱۰۰متن مهم ادب فارسی و عرفانی را تصحیح و منتشر کرده است.

فرزند استاد نجیب مایل هروی، در اعتراض به عدم رسیدگی به وضعیت اقامتی پدرش، در برابر نمایندگی وزارت خارجه ایران در مشهد خودسوزی کرد. علت خودسوزی او، فشار دولت بر پدرش بوده است.

روایت فلان‌السلطنه از تهران قدیم و رضا شاه 

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است. 

***

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۱،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۲،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۳،

مرحوم پدرم که متاسفانه در سنین جوانی هم فوت شدند، البته سوابق پدربزرگم را نداشتند ولی ایشان هم به‌نوبۀ خود از مدیران برجسته و به‌نام وزارت داخله بودند. خیلی شخص کم‌حرفی بودند و از خاطراتشان و حوادثی که دیده بودند زیاد در خانه صحبتی نمی‌کردند. خاطره‌ای که شخصاً از ایشان دارم مربوط به تنفرشان از نقاشی است.

حسب‌المعمول آن زمان والدین توجه چندانی به درس و مشق و تربیت فرزند نداشتند. تنها موردی که مرحوم پدرم در خصوص آن حساس بودند این بود که به شدت من را از نقاشی، که از قضا بسیار هم به آن علاقه داشتم منع می کردند. در آن زمان متاسفانه کاغذ و مداد رنگی مانند این روزها در دسترس نبود و اغلب اطفال نقاشی‌های‌شان را با گچ یا زغال روی در و دیوار می‌کشیدند و یادم هست هر وقت ایشان من را مشغول نقاشی می‌دیدند فوراً گوشم را می‌کشیدند و تنبیهم می‌کردند. بعدها وقتی در خصوص علت این حساسیت ایشان تأمل کردم، به ذهنم رسید شاید دلیلش خاطرۀ تلخشان از نقاشی روی طومار لقب پدربزرگم بوده، در حالیکه چنین رویه‌ای از نظر تربیتی درست نیست و من خودم شخصاً دختر بزرگم را به نقاشی تشویق کردم و حال هم در پاریس نقاش موفقی هستند و آتیۀ درخشان و آتلیۀ بزرگی دارند.

* از آداب و سنت‌های تهران قدیم نکته‌ای به ذهنتان می‌رسد؟

در تهران قدیم شب قبل از تحویل سال را شب علفه گویند که در این شب غذایی مانند سبزی پلو، کوکوسبزی و سیر تازه، ماهی خورده می‌شد، تا بدن در طول سال سالم بماند. در این شب سفرة هفت سین را پهن می‌کردند. پلو را باید خوب دم می‌کردی که شل و وارفته نشود. ماهی سرخ کردن هم مهارت خاصی می‌خواست و باید بلد بودی طوری برشته‌اش کنی که استخوانش هم برشته شود، طوری که بتوانی استخوانش را هم بخوری. (فلانی را در هیأت پیر سردوگرم چشیدۀ پختۀ کارآزموده‌ای می‌بینم که رنج تجربت را بر خود هموار کرده و گنجش را بی‌مزد و منت بر اهل و نااهل نثار می‌کند. چه زیبا و گرم و دلاویز سخن می‌گوید. طراوت کلامش جان خسته را چون نی می‌نوازد!) ماهی برای من در این سن با نقرسی که دارم خوب نیست، ولی باز هم گیر بیاید می‌خورم. (او ز جا برخاست من بوسیدمش!) آقای زبردست چه‌کار می‌کنید؟!

* هیچ، ببخشید یکهو احساساتی شدم.

خواهش می‌کنم، اشکالی ندارد. (این‌همه لطف و تواضع و بخشش الحق که سزاوار بوسۀ دیگری بود اگر اجازه می‌دادند!)

* به نظر امشب خیلی خسته می‌آیید. اگر خاطرۀ دیگری از کودکی دارید بفرمایید وگرنه ضبط خاطرات را همین‌جا تمام کنید.

عرض به حضور شما، خاطرۀ جالبی یادم آمد. اگر درست خاطرم مانده باشد، سال 1305 بود و یک سالی از پادشاهی رضاشاه می‌گذشت. یک روز غروب که مادرم من را بیرون برده بود، نمی‌دانم چه شد که حواسم به تماشای کباب‌هایی که جلوی دکان کبابی روی آتش جلزوولز می‌کرد رفت و به‌نظرم یک لحظه چادر مادرم را ول کردم و گوشۀ چادر خانم دیگری را گرفتم و مدتی هم دنبالش رفتم تا گوشۀ چادرش را از دستم کشید و با عتاب گفت، بچه مگر خودت خواهر مادر نداری؟ چرا گوشۀ چادر من را گرفتی؟همین‌جا خدمت شما این توضیح را عرض کنم که چادر در آن زمان غیر از چادرِ الآن و درواقع بیشتر شبیه چیزی بود که هم‌زبانان افغان ما در کشورشان به آن چادَری می‌گویند، یعنی چیزی شبیه به پیچه که نوعی نقاب و روبند از موی یال و دم اسب بود هم طوری جلوی صورت خانم‌ها را می‌گرفت که دیگر حتی نمی‌شد زن یا مادر خودت را هم بین زن‌های دیگر بشناسی، همین هم گاه در مورد مردان نابابی که دنبال زن‌ها می‌افتادند و گاه به اشتباه به مادر و خواهر یا همسر خودشان متلک می‌گفتند  باعث اشتباهات خنده‌آوری می‌شد.

خلاصه من که تازه فهمیدم گم شده‌ و مسافت طولانی را هم به اشتباه از محل اولیه‌ام دور شده‌ام، طبعاً در آن سن کم به شدت ترسیدم و شروع به گریه کردم. رهگذران هم با دیدن گریۀ من دورم جمع شده بودند و راستش همین ازدحام هم بیشتر باعث ترس و وحشت و درنتیجه گریه‌ام می‌شد، تا اینکه آژان پست از راه رسید و وقتی نام و نسب من را پرسید و گفتم نوۀ میرزا احمدخان آفتابه‌دارباشی فلان‌السلطنه هستم، پرسان‌پرسان من را به خانه‌ رساند.

حالا نگو در این میان مادرم که بچۀ یکی‌یک‌دانه‌اشان را گم کرده بودند توی خانه به سر و صورتشان می‌زدند و فغان و ناله می‌کردند و وقتی هم من و آن آژان را دیدند فریادی کشیدند و از هوش رفتند. خلاصه آن شب اوقات همه تلخ شد و مرحوم پدرم که اهل منقل بودند و عادت داشتند هر شب در پای منقل تمدد اعصابی کنند، آن شب از صرافت این کار افتادند و چون مادرم هم بعد از این واقعه، و به قول شما شوکی که به ایشان وارد شده بود در بستر بیماری افتاده بودند، از ترس این‌که مبادا کسی حواسش به من نباشد و بیرون بروم و باز گم بشوم صبح زود، ناشتا، دست من را گرفتند و به محل کارشان که وزارت داخله بود بردند.

آن‌قدر زود رسیدیم که جز دربان و یکی از دوستان صمیمی پدرم به نام آقای دولتشاهی که از شاهزادگان قاجاری و از اقوام عصمت‌الملوک [دولتشاهی]، همسر رضاشاه بود کسی در ساختمان نبود. مرحوم پدرم بعد از رسیدن به من گفتند همین‌جاها باش و جایی نرو، بعد هم خودشان داخل دفترشان شدند و در را بستند. من مشغول بازی با مورچه‌ها بودم که کمی بعد یک‌مرتبه خود رضاشاه با آن قد بلند و هیبتی که داشتند، با لباس نظامی همراه یک افسر که گویا آجودانشان بود و یک نفر سیویل در بازدیدی سرزده که قصد داشتند ببینند وزیر و کارکنان وزارت داخله کِی سر کار حاضر می‌شوند، وارد کریدور شدند و به من هم نهیب زدند که، بچه اینجا چه‌کار می‌کنی؟

من با کمال ادب گفتم، با پدرم اینجا آمدم. شاه دوباره پرسیدند، پدرت کجاست؟ اشاره به درِ بسته کردم و گفتم، این‌جا. رضاشاه خواستند در را باز کنند که قفل بود. محکم به در کوبیدند که پدرم گویا از ترس جرئت نکردند باز کنند. بعد با لگد درا شکستند و داخل اتاق رفتند. حالا من هم از لای در شکسته داشتم نگاه می‌کردم. همان‌جا شاه با لگد دیگری زیر منقل زدند و گفتند، مردک معلوم است این‌جا چه غلطی می‌کنی؟! خودت پای منقل نشستی و پسرت هم دارد توی ساختمان ول می‌چرخد! برای چه پسرت را با خودت آوردی؟

بعد یک‌مرتبه توجهشان به استکان چای‌خوری دمِ دست مرحوم پدرم که شیئی عتیقه و یادگار اجدادی بود جلب شد و آن را برداشتند و به‌اصطلاح با نگاه خریدار وراندازی کردند و بی هیچ حرفی توی جیبشان گذاشتند. پدر ما را می‌گویید، از ترس زبانش بند آمده بود، فقط با کلی من‌ومن توانست همین را بگوید که، دیروز گم شده بود قربان، مادرش هم هول کرده توی رختخواب افتاده. رضاشاه با شنیدن حرف‌های مرحوم پدرم، که به دلیل ترسش زیاد هم مفهوم نبود، بدتر عصبانی شدند و با چوبدستی‌ای که داشت به جان پدرم افتادند. شانس آوردیم که آقای دولتشاهی از راه رسیدند و ایشان که به سابقۀ قرابت با همسر شاه، قدری کمتر از دیگران از ایشان می‌ترسیدند به دست‌ و پای شاه افتادند که، قربانت گردم ایشان را به من ببخشید!

شاه گفتند در این وزارتخانۀ خراب‌شده از وزیر تا دربان فقط سه نفر سر کار حاضرند، آن‌وقت از این سه نفر هم یکی‌اش این مردک فلان فلان شده است که خودش پای منقل نشسته و بچه‌اش دارد دیوار ساختمان وزارت را سوراخ می‌کند!آقای دولتشاهی، با موقع‌شناسی گفتند، قربان ایشان فلان فلان شده نیستند و فلانی فلانی شده هستند. شاه پرسیدند، کدام فلانی؟ ایشان جواب دادند، پسر میرزا احمد خان آفتابه‌دارباشی فلان‌السلطنه. شاه باز دوباره عصبانی شدند و گفتند، شازده! مگر مجلس پارسال این القاب فلان فلان شده را لغو نکرد! شما کی دست از این القاب منسوخ‌تان برمی‌دارید؟ ایشان فوراً عذرخواهی کردند و گفتند، ببخشید اشتباه از من بوده. صرفاً از روی عادت عرض کردم. به قول معروف ترک عادت موجب مرض است!شاه قدری آرام شدند و گفتند، حالا پسرش را چرا آورده اینجا؟ ما صبح تا شب داریم توی این مملکت می‌سازیم و آباد می‌کنیم، آن‌وقت این بچه دارد دیوار دولت را سوراخ می‌کند! باز آقای دولتشاهی با آن موقع‌شناسی که داشتند گفتند، قربان مگر شما خودتان والاحضرت ولیعهد را به بازدیدها نمی‌برید که با گردش امور آشنا شوند؟ خب فلانی هم پسرش را آورده که با گردش امور وزارت آشنا شود و روزی بتواند جای ما را در اینجا بگیرد!

باید با تصویر تاریخی ایران در پایان جنگ جهانی اول آشنا باشیم و آسیب‌های انباشته شده از تباهی صفوی و دوران یکسره جنگ نادرشاهی و کریمخانی و آقامحمدخانی و جنگ‌های ایران و روس و هرج و مرج پس از مشروطه و هزینه‌ها و خرابی‌های جنگ جهانی اول و از هم گسستگی کشور را به یاد آوریم تا اهمیت کار بزرگ کسان اندکی را که به امید احیای آن بیمار نیمه جان رسالت انجام اصلاحات و تحول را در آن ویرانه بر عهده گرفتند و در آن راه کوشیدند قدر بدانیم. یکی از آن اصلاح‌گران علی اکبر داور بود.

 اما پیش از پرداختن به او لازم است با فراهم آمدن بستر تاریخی مناسبی بپردازیم که به داور و همکارانش فرصت داد به بخشی از آرزوهایشان واقعیت بخشند. ایران از قافله تمدن عقب مانده بود و فقر و رکود و بی قانونی و زورگویی و گردنکشی بیداد می‌کرد. کم نبودند کسانی که برای تحصیل به خارج رفته و تفاوت‌هایی را دریافته بودند، اما واکنش به دو گونه بود: گروهی کارشان عیب جویی بود و انتقاد که چرا ما آنچنان نیستیم و چرا این چنین هستیم. بسیاری از اینان برای بهره‌مندی از مزایای آنچنانی راه مهاجرت در پیش می‌گرفتند. گروهی هم بودند که می‌گفتند ما این چنین هستیم، اما نباید چنین باشد! باید بکوشیم و راه و چاره ای بیابیم تا از این وضع رها شویم. اما اوضاع پیچیده و نیازها بسیار و عرصه‌های کار بیشمار و امکانات اندک بود.

بهتر است مقدمه را از زبان و دیدگاه افرادی از همان نسل آغاز کنم. دکتر علی اکبر سیاسی در «گزارش یک زندگی» می‌نویسد: «پیش از رفتن به اروپا، آنچه در ایران می‌دیدیم طبعا به نظر ما عادی و طبیعی می‌آمد. ولی پس از چند سال اقامت در اروپا، دیدن فاصله بزرگی که ایران با کشورهای اروپایی داشت واقعا باعث تاسف و تاثر بود. . . »  سپس می‌افزاید که چگونه او و میرزاجوادخان عامری و اسماعیل خان مرآت و حسن خان مشرف الدوله نفیسی و علیقلی خان مهندس الدوله حسن خان شقاقی به امید برآوردن آرزوی خود «انجمن ایران جوان» را تشکیل دادند و برای جذب نیروهای تحصیل کرده مرامنامه ای نوشتند و در فروردین 1300 شمسی منتشر کردند. برای به دست آوردن پول به کار فرهنگی و نوشتن و ترجمه و اجرای نمایشنامه‌های روشنگر روی آوردند و توانستند روزنامه ایران جوان را منتشر کنند. دکتر سیاسی می‌نویسد: «چیزی از تأسیس ایران جوان نمی‌گذشت که سردار سپه نخست وزیر نمایندگان ایران جوان را به حضور خود خواند. . . . [ما] با اندکی بیمناکی به اقامتگاه او رفتیم. . . روی نیمکتی نزدیک او نشستیم و گفت: شما جوانان فرنگ رفته چه می‌ گویید؟ این انجمن ایران جوان چه معنی دارد؟ من گفتم: این انجمن از عده ای جوانان وطن پرست تشکیل شده است . . . .. و مرام انجمن ما بر همین مبنا و اصول گذاشته شده است» گفت: کدام مرام؟ و من مرامنامه انجمن را به او دادم. آن را گرفت و به‌دقت خواند. آنگاه . . . با کمال گشاده‌رویی گفت: اینها که نوشته اید بسیار خوب است. می‌بینم که شما جوانان وطن پرست و ترقی خواه هستید و آرزوهای بزرگ و شیرین در سر دارید. . . . حرف از شما ولی عمل از من خواهد بود. . . به شما اطمینان بلکه بیش از اطمینان به شما قول می‌دهم که همه این آرزوها را برآورم و مرام شما را که مرام خود من هم هست از اول تا آخر اجرا اکنم. این نسخه مرامنامه را بگذارید نزد من باشد . . . چند سال دیگر خبرش را خواهید شنید.» برخی از مواد آن مرامنامه که در خاطرات میرزا جوادخان عامری آمده به شرح زیر است:

ماده دوم: استقرار حکومت عرفی و . . . / ماده ششم: الغای کاپیتولاسیون و کلیه امتیازات قضایی . . ./ ماده هفتم: الغای محاکم خصوصی و ارجاع کلیه امور به محاکم عرفی و عمومی. / ماده هجدهم: احداث خطوط راه آهن در قسمت‌های مختلف ایران/ ماده نوزدهم: تجدیدنظر در قراردادهای تجاری و مخصوصا قراردادها و تعرفه‌های گمرکی. . ./ ماده بیستم: تجدید نظر در مالیات‌ها و وضع مالیات‌های تصاعدی و . . . / ماده بیست و یکم: محدود نمودن کشت تریاک در ایران و . . ./ ماده بیست و دوم: توجه مخصوص به معارف کشور و تعلیمات ابتدایی مجانی و اجباری در تمام کشور برای پسران و دختران و تأسیس مدارس متوسطه پسرانه، و دخترانه و مدارس عالیه مردانه و زنانه در کرسی ایالات . . . تأسیس کلاس‌های اکابر، تأسیس موزه‌ها و کتابخانه‌ها و قرائت خانه‌ها و تیاترها/ ماده بیست و پنجم رفع موانع ترقی . . . بانوان/

منظور از مقدمه فوق این است که چگونه جمعی از روشنفکران و آرزومندان اصلاحات در آن زمان از آن حمایت خشنود و دلگرم شدند. اما اجرای دو بخش‌ مهم مرامنامه فوق که ظاهرا دستور کار رضاشاه شده بود به عهده علی اکبر داور محول گردید. بخش اول مربوط به اصلاحات قضایی بود که داور در مقام وزارت دادگستری آنها را به انجام رساند. اقداماتی نظیر: تنظیم مجموعه قوانین حقوقی و کیفری کشور که به تشکیل دادگاه‌های حقوقی و کیفری در سراسر کشور و الغای کاپیتولاسیون منجر شد. بخش دوم مربوط به اصلاحات مالی بود که داور در مقام وزارت دارایی آنها را محقق ساخت؛ اقداماتی نظیر تنظیم مالیه عمومی و اصلاحات گمرکی و مالیاتی و بودجه اجرایی و عمرانی کشور.    عبدالحسین تیمورتاش دیگر اعضای اصلی انجمن ایران جوان و از نیروهای عمده اصلاحات و تحول بودند که در نیمه دوم سلطنت خودکامه او جان خود را بر سر آرمان‌های خود گذاشتند.

نام داور از نوجوانی در گوش من آشنا بوده است، زیرا پدرم که از فارغ التحصیلان مدرسه عالی سیاسی بود در سال 1301 در زمان وزارت دکتر مصدق وارد کادر سیاسی وزارت امور خارجه شده و در سال 1306 به دعوت داور به دادگستری منتقل و در تشکیلات جدید قاضی شده بود. با اینکه من 7 سال پس از مرگ داور به دنیا آمده بودم، بارها نام او را با افسوس در خاطرات پدرم می‌شنیدم. چندین سال پیش در کتاب خاطرات مرحوم گلشائیان که از دوستان نزدیک پدرم بود به مطلبی برخوردم که برایم جالب بود. نتوانستم آن کتاب را پیدا کنم اما مضمون آن تا جایی که به یاد دارم حاکی از این است که گلشائیان فارغ التحصیل مدرسه عالی حقوق در سال 1302 در وزارت دادگستری استخدام می‌شود. در 1305 که داور وزیر دادگستری می‌شود گلشائیان را که زبان فرانسه او خوب بود به دفتر موسیو پِرنی فرانسوی که خودش بانی مدرسه عالی حقوق نیز بود معرفی کردند تا در تیم تهیه مجموعه قوانین با او همکاری کند. روزی گلشائیان از اینکه ناچار است بعد از ساعت 2، چند ساعت بیشتر کار کند و به تمرین تار نزد درویش خان نمی‌رسید شکایت می‌کند. موضوع ظاهرا به گوش داور می‌رسد و به این تیم خبر می‌دهد که فردا بمانید که با شما کار دارم. فردا بیش از همیشه می‌مانند، تا پاسی از شب گذشته داور می‌آید و می‌گوید به خاطر شما کارم را زودتر تعطیل کردم . و می‌پرسد که آقایان می‌دانید که ریشه کاپیتولاسیون چیست؟ موضوع برای آنان ابتدایی بود و کسی پاسخ نمی‌دهد. داور به یکی از آنان می‌اشاره می‌کند که شما بگو. و او شرح می‌دهد که کاپیتولاسیون یا قضاوت کنسولی رسیدگی به جرایم بیگانگان در کنسولگری و طبق قوانین خودشان است. داور می‌گوید منظورم تعریف کاپیتولاسیون نبود، ریشه آن چیست و به نفر دیگر اشاره می‌کند. او می‌گوید طبق قرارداد ترکمانچای این امتیاز به اتباع روس داده شد و کشورهای دیگر با استناد به اصل دولت کامله الوداد از آن بهره مند شدند. داور می‌گوید ریشه کاپیتولاسیون این هم نیست بلکه دلیل اصلی اینکه از ما چنین توقعی داشتند این بود که ما قانون نداشتیم. بیگانگان می‌گفتند نمی‌توانیم اتباع خودمان را در شرایط اضطراری به نظامی بی‌قانون بسپاریم. چه جوابی داریم؟ تا وقتی کاپیتولاسیون وجود دارد استقلال قضایی نداریم. شما سربازان قضایی برای نیل به استقلال هستید. هر ساعتی که این مجموعه زودتر تکمیل شود کشورمان یک ساعت زودتر به استقلال می‌رسد. پس دیگر نبینم کسی از اضافه کار شکایت کند. ظاهرا این سخن وطن پرستانه بسیار کارساز بود و دیگر شکایتی نشد.

داور برای تکمیل مجموعه قوانین در ۲۷ بهمن‌ماه ۱۳۰۵ برای چهار ماه از مجلس اختیارات تام گرفت، ولی با توجه به اهمیت موضوع و وسعت کار، این فرصت را کافی نبود؛ لذا در تاریخ ۲۸ اردیبهشت‌ماه مجدداً تقاضای چهار ماه تجدید اختیار کرد. در واقع چنین تقاضایی از سوی داور حقوقدان عجیب بود و با مخالفت شدید دکتر مصدق مواجه شد که به‌درستی تفویض اختیارات مقننه را بر خلاف قانون اساسی می‌دانست. اما به هر حال درخواست تمدید او به تصویب رسید و وی توانست تدریجاً برنامه‌های قضایی خود را تکمیل کند.

 در بهار 1306 پس از تصویب مجموعه قوانین، از وزارت امور خارجه ایران طی بخشنامه‌ای به سفارتخانه‌ها با فرصتی یک ماهه برای ختم دعاوی قبلی، لغو کاپیتولاسیون را اعلام کرد. البته در گذشته چند بار دولت‌های ایران لغو کاپیتولاسیون را اعلام کرده بودند که به همین دلیل بی قانونی اجابت نشد.

علی اکبر  داور در 20 بهمن 1318 در شرایط افسردگی ناشی از اخبار حذف تدریجی و اهانت آمیز همکاران اصلاح‌گرش با قدرشناسی مورد عتاب ملوکانه قرار گرفته بود، خودکشی کرد. البته گفتند در اثر سکته مرده است. از آن وزیر خدمتگزار تشییع جنازه با شکوهی شد.

به نقل از:ماهنامه فرهنگی اجتماعیقلم‌یاران، / اردیبهشت و خرداد 1399

لبت صریح‌ترین آیه‌ی شکوفایی است
و چشم‌هایت ، شعر سیاه گویایی است

چه چیز داری با خویشتن که دیدارت
چو قله‌های مه آلود ، محو و رؤیایی است

چگونه وصف کنم هیئت غریب تو را
که در کمال ظرافت ، کمال والایی است

تو از معابد مشرق زمین عظیم تری
کنون شکوه تو وُ بهت من تماشایی است

در آسمانه‌ی دریای دیدگان تو ، شرم
گشوده‌بال‌تر از مرغکان دریایی است

شمیم وحشی گیسوی کولی‌ات نازم
که خوابناک‌تر از عطرهای صحرایی است

نمی‌شود به فراموشی‌ات سپرد و گذشت
چنین که یاد تو ، زود آشنا و هر جایی است

تو باری اینک ، از اوج بی‌نیازیِ خود
که چون غریبیِ من مبهم و معمّایی است

پناه غربت غمناک دست‌هائی باش
که دردناک‌ترین ساقه‌های تنهایی است

آيا همای چهرآزاد، فرزندِ بهمن شاه بود يا دختر خوانده ی او؟

همای چهر آزاد، پادشاهی بود که با توانايی بسيار 32 سال فرمانروایِ کشور شاهنشاهی ايران بود. همای را دختر شاه بهمن وُ نوه اسفنديار به شمار می آورند.
بررسی های اين پژوهشگر در زمينه شاهنامه، تاريخ وُ فرهنگ ايرانزمين، هنگامی که به دوره شاهنشاهی همای (چهرآزاد) رسيد، آن را پرسش برانگيز يافت وُ پژوهش بيشتری را نياز ديد تا دريافته شود که برای نمونه:
– آیا همای، فرزندِ راستين بهمن، شاهنشاه ايران بود؟
– آيا همای يکی از دوشيزگانی نبود که شاه ايران او را به فرزندی پذيرفته بود که در کاخِ شاهی وُ همراه با فرزندانِ راستين شاهنشاه ايران، زندگی می کرد وُ تنها خود شاه وُ يک يا دو تن از راز او آگاهی داشتند؟
– آيا فرزند شاه خواندن چنان دخترانی برای آن نبود که اگر در روندِ بر برخوردها وُ جنگ وُ آشتی های، ميان پادشاهان وُ فرماندهان، بنا می شد دختری از فرزندان شاهشاه، به همسری پادشاه ياُ فرماندهی در آيد، آن دختر فرزند راستين پادشاه نباشد تا چنانچه دشواری در ميان آنان رخ داد، دُخت شاه همچون گروگانی در بندِ شاه وُ فرماندهی نباشد که به رويارويی با شاهنشاه می پردازد؟
با چنين پيش زمينه هايی، پژوهش آغاز و اينچنينُ دنبال شد:
استاد سخن بنا بر نوشته های پيشين وُ گفته های ديگران در شاهنامه آورده است:
يکی دخترش بود نامش همای/ هنرمند وُ با دانش وُ پاک رای
همی خواندندی وَرا چهــر زاد/ ز گيتـی بـه ديـدار او بود شاد

اين پژوهنده، همای چهر آزاد را –(به گمانِ بسیار)-، دختر ِبهمنِ اسفنديار بر نمی شمارد وُ گمان دارد همای، يکی از دخترانی بوده که در کاخ شاهی وُ به نام دختر شاه زندگی می کرده است.
برای روشن تر شدن هوده/ نتيجه پژوهش ها، نگاهی گذرا خواهيم داشت به اين که:
١.آيا شاهنامه را فردوسی توسی، خود نوشته، يا آن را بر پايه داستان ها وُ رويدادهایِ کهن -(تنها وُ تنها)-، گردآوری وُ سرودين نموده است؟
٢. راز وُ رمزها وُ نمونه های پنهان کاری در شاهنامه؛
الف: يادآوری استاد به راز وُ رمزهایِ شاهنامه،
ب: راز وُ رمزهايی که اگر چه فردوسی دستی در آنها نداشته، در روندِ رويدادهای شاهنامه نقش داشته اند؟
پ: نوشداروی کی کاووس؛
ت: رازِ گياه جانبخش هندی که بايد نهفته وُپنهان می ماند،
ج: راز وُ رمز وُ پنهانکاری های درباره دختران پادشاهان در ايران وُ ديگر کشورهای جهان.
۳. دخترانی که فرزند خوانده بودند وُ همگان آنان را فرزندان شاه می پنداشتند!
۴. خواستگاری فريدون از دخترانِ سرو، شاه يمن، وُ برآشفتن او از درخواست او؛
۵. آمازيس، فرعون مصر، دخترِ کس ديگر را به نامِ دختر خود به دربار کمبوجيا می فرستد؛
۶. کوشش خاقان چين برای فرستادن دختر ديگری به جای دختر خود به دربار انوشيروان!
۷. هوده يا نتيجه ی پژوهش،

تاريخ ، اشکار وُ نهان های بسيار دارد. نهفته هايی که گاه گذر زمان وُ گاه پژوهش های ژرف، انگيزه ی آشکار شدن آنها می گردد که اين پژوهش، کوششی در اين زمينه است.
در پيوند با همای چهر آزاد ، نُخستين نگاه، به شاهنامه افکنده می شود وُ اينکه:
1. آيا شاهنامه را فردوسی توسی نوشته، يا آن را بر پايه داستان ها وُ رويدادهایِ کهن –(تنها وُ تنها)-، گردآوری وُ سرودين نموده است؟
استاد سخن، تاريخ وُ داستان های کهنی را که پيش از او نوشته شده وُ برای نمونه در خدای نامه ها آمده بودند، يا آنکه کسانی برايش می گفتند، سرودين کرد، بی آنکه دستی در آنها ببرد. استادِ توسی، چگونگی گردآوری وُ سامانِ سرودين گرفتن شاهنامه را در چندين جای به روشنی آشکار می سازد برای نمونه:
در “گفتار اندر فراهم آوردن شاهنامه”، ( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ٣)، آورده است:
يكـى نامـه بـُـد از گـه باستـان/ فـراوان بـدو انـدرون داستــان
پراگنـده در دست هـر موبـدى/ ازو بهـره ای نزد هـر بخـردى
پژوهنــــده روزگـــارِ نُخسـت/ گذشته سخنهـا همـه بــاز جُست
ز هر كشورى موبدى سالخورد/ بيـاورد كايـن نامـه را يـاد كـرد

– در بخش پادشاهی هرمز وُ پُرسشِ از ماخ/ ماخ پير خراسانی، ( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ۴۵۵):
ماخ از زرتشتيان هرات بود، که با همراهی سه تن ديگر به گردآوری شاهنامه ابومنصوری -(امير ابو منصور، فرمانروای توس در آن هنگام)- دست زدند:
يکـی پیـر بـُد، مَـرزبـانِ هــری/ پسندیـــده وُ دیـــده از هـــــر دری
جهاندیـده‌ای نــام او بـود مـاخ/ سخن‌دان وُ با فر وُ با برگ وُ شاخ
بپرسيدمش تا چـه داری به يـاد /زِ هُرمـز کـه بنشست بـر تختِ داد
چُنين گفت پير خراسان که شاه/ چــو بِنشسـت بــر نامــور پيشگــاه
…
اين چنين نمونه ها می نماياند آنچه در شاهنامه – (همانندِ داستانِ پادشاهیِ هُمای)- آمده است، سرودين شده های استاد سخن هستند وُ استاد، نقشی در پديد آمدن ِآن داستان ها يا رويدادها نداشته است وُ چنانچه از سرودها بر می آيد که همای فرزند بهمن می باشد، سخنِ فردوسی نيست.
در شاهنامه، در باره همای به نام دختر بهمن وُ نوه ی اسفنديار چنين می خوانيم( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ٣٢٠):
يکی دختـرش بـود نامـش همـای/هنرمنـد وُ با دانش وُ پاک رای
همی خواندنـدی وُرا چهـــر زاد/ ز گيتـی بـه ديـدار او بـود شـاد
همــایِ دل اَفــروز تابنــده مــاه / چنـان بُـد که آبستن آمد ز شــاه
چو شش ماهه شد پُر زِ تيمار شد/ چـو بهمن چنـان ديـد، بيمار شد
چو از درد، شاه اندر آمد ز پای/ بفرمـود تـا پيش او شـد همــای
بزرگان وُ نيک اختران را بخواند/ به تخت گرانمايگـی بـر نشانـد
چنين گفت کاين پاک تن چهرزاد/ ز گيتـی فـراوان نبودست شــاد
سِپَــردَم بِــدو تـاج وُ تخـتِ بلنــد/ همان لشکر وُ گنج وُ بختِ بُلند
وليعهــد مـن او بُــوَد در جهـــان /هم آن کس که زو زايد اندر نهان
اگــر دختــر آيــد ازو گــر پســر/ ورا باشد اين تاج وُ تخت وُ کمر

٢. راز وُ رمز وُ همچنين راز نگهداری وُ پنهان کاری در شاهنامه:
گذشته از آنچه آمد، فرمانفرمایی دينمداران بر کشور در دوران استادِ سخن، در رمز آلود بودن سرودهای فردوسی نقش داشته اند. روشن است شماری از رمز وُ رازها، از بيم جان وُ شماری بر پايه پافشاری ها يا تعصبِ مردم آن روزگار بوده است.
– الف: راز وُ رمزهایِ شاهنامه از زبان استاد سخن:
فردوسی رويدادها وُ داستان های سرودين شده خود را داستان ها وُ رويدادهایِ راستينی می خواند که بنا به چند وُ چون زمانه، گاه با رمز وُ راز رخ نموده اند ( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ٣):
تـو اين را دروغ وُ فسانـه مـدان /به يک سان روش در زمانه مدان
از او هر چه اندر خورد با خرد دگــر/ بــر ره رَمـز وُ معنی بـرد

– ب: راز وُ رمزهايی که در روندِ رويدادهای شاهنامه خودنمايی می کنند:
گونه ای از راز وُ رمزها، رازهایِ شاهان هستند که گاه هیچ کس درباره آنها نمی دانسته، يا تنها یک يا دو تن از نزديک ترين ياران شان از آن ها آگاهی داشتند، مانند:
پ: نوشداروی کی کاووس:
يکی از اين نمونه ها، نوشدارويی بود که کاووس شاه، در دسترس داشت و به جز از رستم وُ شايد تنی چند از ديگر نزديکانِ شاه، کسی از آن آگاهی نداشت.
در داستان رستم وُ سهراب، ( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ٩۶) پس از آن که رستم، پهلویِ سُهراب را می شکافد وُ پی می برد که آن جوان فرزند خود اوست، با دلی شکسته وُ نالان:
به گـودرز گفت آن زمان پهلـوان /که ای گُرد با نامِ روشن روان
پيامـی زِ مـن سـوی کــاووس بَــر /بگويش که مـا را چه آمـد به سـر
بـه دشنــه جگـرگــاهِ پــورِ دليـــر/ بريـدم، کـه دستــم ممانـاد ديــر
گَـَـرت هيـچ يـاد است کـردار مَن/ يکی رنجه کن دل به تيمارِ من
از آن نوشدارو که در گنج توست/ کجا خستگان را کُند تنـدرست
بـه نزديک مـن بـا يکی جـامِ مـی/ سِزد گر فرستی هم اکنون زِ پی
مگـر کـو به بخت تو بهتـر شــود /چو من پيش تخت تو کهتر شود

– ت: رازِ گياه جانبخش هندی:
نمونه ديگر از پنهان کاری در شاهنامه، درخواست انوشيروان از برزوی/ برزويه، پزشگ نامدار، برای پنهان داشتن رازِ گياه جانبخش ِهندی است.
داستان بدينگونه است که برزويه، در ميان نوشته های هندوان به نوشتاری درباره گياه شگفت آوری بر می خورد که در هند می رويد وُ به مردگان جان می بخشد. بی درنگ به نزد انوشيروان، می رود وُ از او درخواست سفر به هند می کند. شاه پس از آگاهی، با او همراهی می کند وُ پاسخ می دهد که راهی هند شو، زيرا پذیرفتن بی آزمايش کردن، شایسته نيست. راهی نود شود وُ نامه ای را که به رایِ هند می نویسم به او برسان وُ از او، برای دستيابی به آن گياه، ياری بخواه.
انوشيروان همچنين به او می گويد که، به ياد بسپار اگر به چنين گياه شگفت انگيزی دست يافتی، بايد راز آن را پنهان داری وُ نزد هیچ کس به جز از من، بر زبان نياوری. (شاهنامه- گفتار اندر آوردن “کليله وُ دمنه” از هندوستان، شاهنامه به گزينش خالقی، پوشينه هفت رويه ٣۶٣):
بدو گفت شاه، اين نشايد بُدن/ مَگـر کازمـون را ببايَـد شُـدن
ببَــر نامـه مَـن بَــرِ راىِ هند /نِگَر تا كه باشد بُت‏آراى هند
بِدين كار با خويشتن يار خواه /همی يارى از بخت بيدار خواه
اگــر نـو شگفتـى شـود در جهان/كه اين گفته رمزى بود در نهان

– ج. پنهانکاری درباره دختران پادشاهان، در ايران وُ ديگر کشورهای جهان.
پنهان نگاهداشتنِ نتم وُ نشان دخترانی که در دربارهای شاهان پيشين جهان زندگی می کردند وُ همگان آنان را دختران پادشاهان گمان می کردند، از ديگر نمونه های رازها وُ پنهان کاری هاست که آرمان اين سخن است.

۳. دخترانی که فرزند خوانده بودند وُ همگان آنان را فرزندان شاه می پنداشتند:
يکی از رازها وُ پنهان کاری ها در تاريخ جهان، رازپادشاهان درباره دوشيزگانی است که در دربار، همچون شاهزادگان زندگی می کردند وُ همگان آنان را فرزنانِ شاهان می پنداشتند!
نمونه های تاريخی گواهی می دهند در دربار شاهنشاهان ایرانزمین، يونان، چين و …، دوشيزگانی به دور از چشم دیگران زندگی می کردند که همگان آنان را فرزندان شاهان می پنداشتند.
راز آن دختران پنهان می ماند تا چنانچه بنا می شد دختری از خانواده شاهی به همسری شاهزاده يا فرماندهی از ديگر کشورها در آيد، يکی از آن دختران را به نامِ فرزند پادشاه، به همسری او در آورند تا اگر آن شاه يا فرمانده، پيمان شکنی کرد وُ به دشمنی با شاه پرداخت، فرزند شاه را، چون گروگان در دست نداشته باشند.
از اين گذشته، نمونه هايی نمايانگر آن است که کمتر شاهانی دوست داشتند فرزندانشان به همسری شاهزادگان وُ فرماندهان ديگر کشورها در آيند. نمونه آن نيز، سرو، شاه يمن می باشد.

۴. خواستگاری فريدون از دخترانی سرو، شاه يمن، وُ برآشفتن او از درخواست فرستاده ی فريدون:
“سرو”، شاه يمن، نمونه روشن يکی آن فرمانروايانی است که نمی خواست دخترانش را از خود دور کند، اگرچه خواستگاران دخترانش، سه فرزند برومند فريدون، شاهنشاه ايران باشد که خود نيز، در زير فرمان او، فرمان می راند.
فريدون سه پسر دارد که هنوز نامزدی برایشان برگزيده نشده است، پس از جندل از دانايان دربارش می خواهد برای يافتن سه خواهر از راهیِ سَفَر شود وُ به ياد داشته باشد که آن سه عروس؛ خردمند، زيباروی، همانند، نامزد نشده وُ از خانواده خوب وُ شايسته باشند. جندل در ميان دهگانان ايرانی چنان دخترانی نمی يابد( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ١۵):
فریـدون از آن نامداران خویـش/ یکی را گرانمایه ‌تر خواند پیش
کجــا نـام او جنـدل راه بَر هنــر/ به هـر کـار دلسـوز بر شـاه بر
بـدو گفت بر گـَرد، گِـردِ جهـان /سه دختـر گزین از نـژاد مهان
سه خواهر ز یک مادر وُ یک پدر/ پری چهره وُ پاک وُ خسرو گُهر

چو بشنید جندل ز خسرو سَخُن /یکی رای پاکیــزه افگنـــد بُـن
ز پیش سپهبـد بُرون شُـد به راه/ ابـا چنـد تن، مَر وَرا نیکخــواه
یکایک ز ایران سـرانـدر کشیـد/ پژوهید و هرگونه گفت وُ شنید
به هر کشوری کز جهان مهتری /به پـرده درون داشتـن دختـری
نهفـته بجستـی همــه رازشــان/ شنیــدی همـه نـام وُ آوازشــان
ز دهقــان پُر مایه کس را ندید/ کـه پیوسته ی آفریــدون سزیــد
جندل از جستجوی دست بر نمی دارد وُ پس از بررسی بسيار پی می برد که “سرو”، شاه يمن، سه دختر دارد که دانا، نامزد نکرده، همانند وُ دارای همان ويژگی هايی هستند که شاه از او خواسته است. پس راهی يمن شده، همراه با درود رسانی از سوی شاه فريدون، داستان را با شاه يمن در ميان می نهد( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ١۶):
خرامـان بیامـد بـه نزدیکِ سَـرو /به شـادی چو پیشِ گل اندر تَـذَرو
بدو گفت جنـدل که خُـــرم بُــدی/ همیشــه ز تــو دور دسـت بَــدی
درودِ فریــــدونِ فـَــــرُخ دَهَــــم/ سخن هر چه پرسی تو پاسخ دهم
بـــدان، ای ســر مایــهٔ تازیـــان /کـز اختـر بُـوی جاودان بی‌زیان
سه پورِ گرانمايـه دارم چـو مـاه/ ســـزاوارِ ديهيـم وُ تخـت وُ کلاه
زِ هَر کام وُ هـر خواسته بی‌نیـاز/ بـه هـَـر آرزو دست ایشـان دراز
مر این سه گرانمایه را در نهفت /ببایـد همی شاهـزاده، سه، جُفـت
ز کــار آگهــــان آگهـــی یافتـــم /بدیـــن آگهـــی، تیـــــز بشتافتـــم
کجا از پس پـرده، پوشیـده روی/ سـه پاکیـزه داری تو ای نامجوی
مَران هرسه را نـوز ناکرده نـام /چو بشنیـدم این، شُـد دِلَـم شادکام
کـه مـا نیــز نـام سـه فـرخ نـژاد/ چـو انــدر خـور آید نکردیـم یـاد
کنـون این گرامی دو گونه گُهِــر /ببایــد بـرآمیخــت بـــا یکدگـــــر
سه پوشيده رُخ را سه ديهيم جوی/ ســزا در ســزا کار بی گفتگوی
فریــدون پیامـم بدین گونـه داد /تـو پاسـخ گــزار آنچه آیدت یاد

سرو پس از شنيدن درخواست فريدون از زبان جندل، بسيار آشفته می گردد وُ زيرا آن دختران مانند ديدگانش هستند وُ نمی خواهد آنان را از خود دور سازد. با آن همه به روی خود نمی آورد وُ از جندل می خواهد برای دريافت پاسخ، به او بدهد. پس جايگاهی برای جندل فراهم می کند وُ به رايزنی با بزرگان می پردازد وُ از آنان راهِ چاره می جويد (شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، همان):
فراوان کس از دشت نیزه‌وران /بر خویش خواند آزمـوده سـران
نَهُفتـه بُــرون آوریـــد از نهفــت/ همـه رازهـا پیـش ایشـان بگفت:
فریـدون فرستـاد زی مــن پیـــام/ بِگُستَـرد پیشـم، یکی خــوب دام
اگــر گویـم آری وِ دل زان تهـی/ دروغَ ايچ نه اندر خورد با شهی
وُگـــر آرزوهــا سِپـــارَم بـِـدوی/ شود دل پُر آتش، پُر از آب روی
وُگــر سـر بپیچــم ز گفتــارِ اوی/ هراســان شـود دل ز آزار اوی
کسـی کـو بُـوَد شَهریـــارِ زَمیـن/ نه بازیسـت بـا او سگالیـد کیــن
ازین در سخن هـرچه تان هست یاد/ سراسـر بـه مـن بـر ببایـد گشـاد

رايزنان پاسخ می دهند که درخواست او را نپذير. از او درخاست های بزرگ کُن، چنانچه نياز افتاد به با او به جنگ خواهيم پرداخت.
سَرو پاسخ آنان را نپسنديد وُ سخنان آنها را بی سر و ته دانست وُ خود به چاره جويی پرداخت:
چو بشنید از آن نامداران سَخُن نه سـردید آن را به گیتی نه بُن
پس جندل را نزد خود می خواند وُ به او می گويد من فرمانبرو شاهنشاه ايران هستم، با اين روی پس از ديدار با فرزندان شاه در يمن وُ آزمايش کردن آنان، پاسخ خواهم داد.
فرزندان فريدون به در خواست سرو، راهی يمن می شوند وُ برای پيشگيری از فرستادن دخترانش، دست به نيرنگ های گوناگون می زند وُ تا آنجا به پيش می رود که برای کشتن فرزندان فريدون نيز برنامه ريزی می کند که اگر هشياری آنان نبود، هر سه تن، کشته می شدند!!!

۵. آمازيس فرعون مصر، دختر کس ديگر را به نامِ دختر خود به دربار کمبوجيا می فرستد:
نمونه ديگری برای نفرستادن دختر پادشاه به کشور ديگر، داستان آمازيس، فرعون مصر از تاريخ هرودت است. هرودوت درباره چگونگی خواستگاری شاهشاه ايران از دختر پادشاه مصر، چنين می نويسد:
“در پادشاهیِ آمازيس، کمبوجيه پور کوروش با سپاهی عظيم، شامل اقوام گوناگونِ امپراتوری خود وُ از آن جمله ايونی ها وُ آئولی ها به مصر لشکر کشيد. می گويند ماجرای زير از موجباتی بوده است که پادشاه را به آن کار بر انگيخت.
کمبوجيه سفيری نزد آمازيس فرستاد وُ از او خواست بهترين چشم پزشک مصری را برای احتياجی که پيش آمده بود روانه ايران کند.
پزشکی که انتخاب وُ فرستاده شده بود به قصد انتقام جويی که او را از شهر وُ ديارش دور کرده بود، کمبوجيه را بر آن داشت که دختر آمازيس را خواستگاری کند، زيرا می دانست اين تقاضا فرعون را کاملا در محضور می انداخت و امتناع از آن کار نيز روابط او و کمبوجيه را تيره می ساخت.
پادشاه طبق اين پيشنهاد رفتار و برای انجام منظور قاصدی روانه مصر کرد.
آمازيس که از سطوت دولت ايران بيمناک بود و نيز می دانست که کمبوجيه دخترش را به قصد نکاح نمی خواسته بلکه قصدش وارد کردن دختر در حرمسرای خود بود، دچار بغرنجی شد و توانايی جواب خواه مثبت يا منفی نداشت.
در همان روزها دختری رعنا و زيبا به نامِ نی ته تيس فرزند آپری ييس پادشاه پيشين مصر، تنها فردی از آن خاندان بود که هنوز در دربار مصر می زيست.
پس از انديشه ی طولانی آمازيس در صدد بر آمد اين دختر را در جامه های فاخر و آراسته، به عنوان فرزند خويش روانه ايران سازد.
چندی بعد از آن، روزی کمبوجيه دخترک را به نام خانوادگی اش فراخواند. او عرض کرد، اعليحضرتا نمی دانيد که آمازيس چگونه پادشاه را فريب داده است. او مرا در لباس فاخر به دختر خويش به پيشگاه فرستاده، من دختر او نيستم، آپری ييس پدر من است که ولينعمت آمازيس بود. او مصريان را ضد پدرم بر انگيخت و او را به قتل رسانيد.
(تواريخ، نوشته ی هرودت يونانی، کتاب سوم، برگردان کننده به زبان فارسی، وحيد مازندرانی، چاپخانه وزارت فرنگ و هنر، روي١٩١.)

۶. کوشش خاقان چين برای فرستادن دختر ديگری به جای دختر خود به دربار انوشيروان!
به خواستگاری رفتن مهران ستاد از سوی شاهنشاه ايران وُ به درخواست خاقان چين، نمونه ديگری است که خودداری خاقان از فرستادن فرزندِ خود به درباره شاهنشاه ايران را به نمايش در می آورد (مهران ستاد وُ دختر خاقان، رویه ١٢۴٠تا ١٢۴۴ژول مل-شاهنامه).
خاقان چين که همسايه پادشاهی ايران است وُ ترکستان وُ چين، تا کناره آمودريا/ جيهون را در زير فرمان دارد، خواستار دوستی بيشتر با شاهنشاه ايران می شود. پس ارمغان هايی را گردی می شود وُ همراه با نامه ای از خاقان، برای شاهنشاه انوشيروان روانه می گردد.
هنگام گذشتن هديه بران از سرزمين هيتاليان، غاتقر فرمانروای هيتاليان با آنکه فرمانبردار شاهنشاهی ايران است به هديه بران يورش برده، آنها را می کشتد وُ دارايی آنان را به تاراج می برد. سواری از سربازانِ چين می گريزد وُ خاقان را آگاه می سازد، خاقان دستور به نبرد با او می پردازد که در پايان،غاتقر به شکست سختی تن در می دهد.
پس از آن شکست، هيتاليان، فغانی را به فرمانروايی بر می گزينند وُ خود را دست نشانده انوشيروان شاهنشاه ايران می خوانند وُ به انوشيروان از خاقان چين گله می کنند.
انوشيروان با آنکه به گناه غاتقر پی می برد، يورش سربازان خاقان به هيتاليان که زير فرمانروايی شاهنشاها ايران بودند را نمی پسندد وُ با سپاهی برای رويارويی با سپاه خاقان، راهیِ گرگان می شود.
خاقان پس از آگاهی يافتن از خشم به خود می پيچد وُ با بُزُرگان وُ سرانِ سپاه به رايزنی می نشيند وُ بررسی جنگ با انوشيروان را با آنان در ميان می نهد، سپهدار او نيز خود را مهيای جنگ نشان می دهد وُ رايزنان جنگ وُ درگيری با انوشيروان وُ سپاهيان ايرانزمين را به زيان خاقان وُ چين برآورد می کنند وُ به او می گويند بهتر است با شاهنشاه ايران از درِ دوستی وُ بر آيی، خاقان نيز پيشهاد او را می پسندد( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ۴٣٢):
خردمنـد مردی به خاقان چين/ چنين گفت کای شهريار زمين
تو با شاه ايران مکن رزم ياد/ مده پادشاهی و لشگـر به بـاد
ز شاهان نجويد کسی جای /او مگـر تيـره باشد دل وُ رای او
چو بشنيد خاقان ز موبد سَخُن /يکـی رایِ شايستـه افکنـد بُـن
يکی نامـه بنوشـت پُـر آفريـن/ سخندان چينی چو ارژنگ چين

نامه خاقان به انوشيروان می رسد وُ شاهنشاه ايران نيز پاسخی درخور به نامه او می دهد وُ در آن از آنچه در نبرد با هيتاليان رويداده بود سخن می گويد.
فرستادگان خاقان که پاسخ نامه را آورده بودند از شکوه وُ بزرگی ايران وُ شاهنشاهش بری او می گويند. خاقان پس از شنيدن سخنان پيامبران، به بزرگان می گويد که خوب است با شاهنشاه ايران پيوند خونی داشته باشيد وُ يکی از دخترانی را که در پَسِ پرده خود داريم، برای همسری به او پيشنهاد کنيم. پس به شاهنشاه ايران نامه ای می نويسد (شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ۴٣٣):
چنين گفت خاقان كه اينست راه /كـه گُردی فرستيـم نزديـك شـاه
به انديشـه در كـار پيشى كنيـم/ بسازيم با شـاه وُ خويشى كنيـم
پـسِ پَـــرده مــا بسـى دخترنـد/ كـه بَـر تـارَكِ بانُـوان اَفسَرنــد
يكـى را به نـام شهنشــه كنيـم/ ز كــارِ وى انديشـه كوتـه كنيم
چـو پيوند سازيم با او به خون/ نباشـد كس او را به بد رهنمون
بـدو نـازش وُ سـرفرازى بُـوَد /و زو بگذرى جنگ و بازى بُوَد
ردان را پسند آمد اين راى شاه/ بـــه آواز گفتنـد كايـن اسـت راه
خاقان پس از پاسخِ بزرگانِ چین، نامه پُر آفرينی به شاهنشاه ايران می نويسد وُ پيشنهاد دختر دادن را با انوشيروان در ميان می گزارد( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١، همان):
گرامى‏ تر از خون دل چيز نيست/ خِرَدمَند فرزند با دل يكيست
يکـی پــاک دامَـن کـه آهستـه تـر /نکوتر به ديدار وُ شايسته تر
بخواهـد ز مـن گـر پسنـد آيـدش/ همانا كه اين سودمند آيدش
نباشـد جـدا مـرز ايـران ز چين/ فزايد ز ما در جهان آفرين
رويدادی از اينجا آغاز می شود که انوشيروان پيشنها خاقان چين را می پذيرد و “مهران ستاد” را برای گزينش وُ آوردن عروس به دربار خاقان می فرستد.
انوشيروان پيش از روانه شدنِ مهران ستاد، به او يادآور می شود که هشياری به کار ببندد زيرا در شبستان وُ پسِ پرده ی خاقان، دختران بسياری هستند که با آرايش چهر وُ پوشاک فريبنده، فرزند راستين خاقان نشان داده می شوند، پس آگاه باش که تو را فريب ندهند وُ يکی از دخترانی را که به نام فرزند خود در کاخ نگهداری می کند، به جای دختر تنی خود، به دربار ايران نفرستد( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ۴٣۴):
چنين گفت كسرى به مهران ستاد/ كه رو شاد وُ پيروز با مهر وُ داد
شبستـان او را نگـه كـن نکوی/ بـد وُ نيك او را سراسر بجــوی
بر آرايش چهر وَ با ُ فـر وُ زيب /نبايـد كــه گيرنـدت انــدر فريـب
پَـسِ پـرده او بسـى دخترسـت /كـه با بُرز وُ بالا وُ بـا افسرسـت
پرستــار زاده نيايـد بـه كـــار /اگـــر چنـد باشــد پـدر شهريــار
مهران ستاد در چين با پيشباز پر شکوهی روبرو می شود وُ پس از گفتگو وُ ديد وُ بازديدهای بسيار، هنگام گزينش عروس می رسد. اينک دنباله داستان را از زبان خود مهران ستاد، در گفتگو با هرمزد، فرزند انوشيروان بخوانيم( شاهنامه چاپ اميرکبير١٣۴١ ، رويه ۴۵٨):
بپرسيد هرمـز ز مهـران ستـــاد /كه از روزگاران چه دارى به ياد
چنيـن داد پاسـخ بـدو مـرد پيـــر/ كـه اى شـاه گوينــده وُ يادگيـــر
بدانگـه كُجـا مادرت را ز چيــن/ فرستـاد خاقـان بـه ايـران زمين
به خواهندگـى، من بُـدَم پيـش رُو /سـد وُ شست مـرد از دليران گُو
پـدرت آن شهنشاه با داد وُ راست/ ز خاقان پرستار زاده نخواست
مرا گفت:”جز دُختِ خاتون مخواه/ نَزيبَـــد پرستــــار هم جُفت شاه”
برفتــم بـه نزديـك خاقــان چيـــن/ بـه شاهـى بـرو خوانـدم آفريـن
وُرا پنـج دختــر بُـد انـــدر نهــان همه خوی وُ زيبایِ تَختِ شهان
به رفتن تَــذَرو وُ به ديـدَن بهـــار /سراسر پُر از بوی وُ رَنگ وُ نِگار
مــرا در شبستـان فرستــاد شــاه/ برفتــم بــران نامــور پيشگـــاه
رُخِ دُختــــــران را بياراستنــــــد/ ســر زُلـف بــر گـل بپيراستنـد
مَگر* مادرت بر سر افسر نداشت/ همان ياره وُ طوق وُ گوهر نداشت
از ايشان جز او، دُختِ خاتون نَبود/ به پيرايه وُ رنگ وُ اَفسون نبود
كه خاتــون چينـى ز فغفــور بود/ به گوهـر, ز كـردارِ بد دور بود
همى مادرش را جگر زان بِخَست/ كه فرزند جايى شود دور دَست
دُژَم بـود از آن دُختـــرِ پارســـــا /گُـسى كــرد، از خانــه پادشــا
من او را گزين كردم از دختران /نگـه داشتـم چشـم از ديگــران
مرا گفت خاتون كه ديگر گزين/ كه هر پنـج خوبنـد وُ با آفريـن
مرا پاسخ اين بُـــد كاين بايــدم /چـو ديگـر گزينـم گزنـد آيـــدم

۷. هوده يا نتيجه ی پژوهش،
در سرودِ استاد سخن درباره همای، سخنی از فرزند در میان نیست وُ به یکی دُخترش بود، بسنده شده است:
يکی دخترش بود نامش همای/ هنرمند وُ با دانش وُ پاک رای
در سرود پس از آن نیز زِ گیتی به دیدار او شاد بود وُ نه بد دیدار فرزند:
همی خواندندی وَرا چهــر زاد /ز گيتـی بـه ديـدار او بود شاد

بنا بر نمونه هايی که ديديم وُ خوانديم، شاهان، خاقان ها ، فرعون ها وُ سران کشورهای گوناگون، بنا بر آنچه پيشتر آمد دوشيزگان زيبا رويیِ را در درکاخ خود می پروراندند که جز از خودشان -(یا يک تا چند تنِ انگشت شمار)-، از آن آگاهی نداشتند تا چنانچه نياز افتاد، يکی از آنان را به جای فرزند خود، به دربار ديگر شاهان وُ سران بفرستند.

_____________________

پانویس ها:

*. مَگر* ولی، اما
*. در حماسهٔ داستانی بهمن‌نامه برای همای یک‌سرهٔ متفاوتی ارائه شده‌است. در این داستان گفته می‌شود که بهمن به سبب دسیسه‌های همسر نخستین‌اش[۶] از ایران بیرون رانده شد، و به‌طور ناشناس در مصر زندگی کرد و در آن جا به همای، دختر جنگ‌جوی شاه مصر، برخورد. بهمن پس از چند نبرد تن به تن با او، دل‌باخته‌اش شد و با وی ازدواج کرد و با یاری همای پادشاهی خود را بازیافت. سپس، هنگامی که بهمن احساس کرد زمان مرگ‌اش فرارسیده است، همای را به جانشینی خود منصوب کرد و او نیز به نیکی سلطنت کرد.
پیروان سایر ادیان ازدواج همای با پدرش بهمن را بهانه‌ای برای بی‌محتوا جلوه دادن کیش زرتشت قلمداد می‌کنند، و عامدانه برخی حقایق را عمداً یا سهواً کتمان می‌کنند مانند دشمنی هخامنشیان با عقیده مزدیسنا و علقه ایشان به عقیده تورات
https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%85%D8%A7%DB%8C_%D8%AF%D8%AE%D8%AA%D8%B1_%D8%A8%D9%87%D9%85%D9%86

پیشگفتار

فردوسی بزرگتر از آن است که بشود به آسانی از او گذشت و شاهکار جاودانه او بسی سترگ‌تر از آن است که بتوان به آن بی اعتنا بود. بزرگانی در نوع خود بی مانند چون فردوسی، هدف هر گروه و هر طیف فکری برای مصادره به مطلوب می‌باشند. شیعیان بسیار کوشیده‌اند تا حکیم توس را از خود بدانند و در این راه، استناد به چند بیت در برگهای آغازین شاهنامه می‌نمایند که در آنها ظاهرا فردوسی ارادت خویش را به امام نخست شیعیان و فرزندان او آشکار کرده است. اگر به دلایلی چون داشتن کنیه “ابوالقاسم”، حتی در مسلمان زاده بودن (و نه مسلمان بودن) فردوسی گمانی نکنیم، اینکه آیا فردوسی یک مسلمان مومن بوده یا نه و بویژه اینکه یک شیعه سرسخت دوستدار علی و آل علی بوده، بسیار گمان برانگیز و قابل تردید است.

در مسلمان زاده بودن فردوسی، فرض بر این است که دستکم بخشی از چهار مقاله نظامی عروضی ( اگر نه همه مطالب پیرامون فردوسی) درست بوده باشد و اینگونه، بردن پیکر بی جان فردوسی به گورستان مسلمانان معنی می‌دهد. چه اگر ایشان اصولا مسلمان زاده نبود، خاکسپاری که در آن روزگار رسم زرتشتیان نبود برای وی کاربردی نداشت. اگر وی را غیر مسلمان زاده و غیر زرتشتی هم فرض نماییم، باید جایی در شاهنامه امضایی از ایشان در باره باورها و نمادهای مسیحی، بودایی و یا یهودی ببینیم که جسته و نیافته‌ایم.

اگر همه داستان چهارمقاله در باره فردوسی را جعلی بدانیم (که احتمال آن نیز هست) آنگاه نمی‌توان توجیه کرد که چرا فردوسی حدود هزار بیت در پیوند با ظهور زرتشت و گسترش آیینش را کاملا از گشتاسب نامه همشهری خود (دقیقی توسی) در شاهنامه گنجانیده است هنگامی که می‌توانست مانند آن پنجاه هزار بیت دیگر، این هزار بیت را نیز به بهترین کیفیت بسراید. مگر آنکه اینگونه بیندیشیم که فردوسی در زمان خود معروف به “زرتشتی گری و گبری” شده بوده و برای جلوگیری از دامن زدن بیشتر به این سخنان، برآن شده که خود در باره زرتشت چامه‌ای که احتمالا ستایش‌آمیز از آب در می‌آمده، نسُراید. اگر وی مسلمان زاده نبوده، نباید نگرانی از پیوند زدنش به کیش زرتشت می‌داشته است چه مرتد بودن (یعنی ترک اسلام) جرم بزرگی بوده است نه زرتشتی و  یا مسیحی زاده شدن.

هدف از این پژوهش، ایجاد گمان و تردید در شیعه بودن (و حتی مسلمان بودن) استاد توس است. نگارنده این سطور ادعا ندارد که با قاطعیت، تشیع فردوسی را رد کرده است ولی در پی آن است که چند پرسش در پیش روی کسانی که مسلمانی و تشیع آن بزرگوار را به عنوان یک اصل مسلم و غیر قابل تردید پذیرفته‌اند، قرار دهد.

یادآوری می‌شود که کهن ترین نسخۀ در دسترس شاهنامه در حدود دویست سال پس از فردوسی نگاشته شده است[1] و این بازه زمانی خود شکاف بزرگی است که هر کارشناسی را وا می‌دارد تا با عدم قطعیت به بخشهایی از نسخه های موجود بنگرد. ابیاتی از شاهنامه که در نشان دادن مسلمانی و تشیع فردوسی بازگو می‌شوند از بخشهایی است که بیشترین تفاوتها را درنسخ چهارده گانۀ شاهنامه دارا هستند. در شمار ابیات و همچنین در واژه‌ها و جملات مندرج در این ابیات، ناهمگونی بسیاری به چشم می‌خورد. در هر حال، همه این ابیات را اگر در یکجا گرد آوریم، بدینگونه خواهند بود:

به گفتار پیغمبر راستگوی[2]                       دل از تیرگیها بدین آب شوی

چه گفت آن خداوند تنزیل و وحی                خداوند امر و خداوند نهی

که خورشید بعد از رسولان مه                   نتابید بر کس ز بوبکر به

عمر کرد اسلام را آشکار                         بیاراست گیتی چو باغ بهار

پس از هر دوان بود عثمان گزین                خداوند شرم و خداوند دین

چهارم علی بود جفت بتول                        که او را به خوبی ستاید رسول

که من شهر علمم، علی ام دَرَست                درست این سخن قول پیغمبرست[3]

گواهی دهم کاین سخنها ز اوست                 تو گویی دو گوشم پرآواز اوست

علی را چنین گفت و دیگر همین                 کز ایشان قوی شد به هر گونه دین

نبی آفتاب و صحابان چو ماه                                به هم بسته یکدگر راست راه

منم بنده اهل بیت نبی                              ستاینده خاک و پای وصی

حکیم این جهان را چو دریا نهاد                  برانگیخته موج ازو تندباد

چو هفتاد کشتی برو ساخته                       همه بادبانها برافراخته

یکی پهن کشتی بسان عروس                     بیاراسته همچو چشم خروس

محمد بدو اندرون با علی                          همان اهل بیت نبی و ولی

خردمند کز دور دریا بدید                         کرانه نه پیدا و بن ناپدید

بدانست کو موج خواهد زدن                      کس از غرق بیرون نخواهد شدن

به دل گفت اگر با نبی و وصی                   شوم غرقه دارم دو یار وفی

همانا که باشد مرا دستگیر                        خداوند تاج و لوا و سریر

خداوند جوی می و انگبین                        همان چشمه شیر و ماء معین

اگر چشم داری به دیگر سرای                   به نزد نبی و علی گیر جای

گرت زین بد آید گناه منست                       چنین است و این دین و راه منست

برین زادم و هم برین بگذرم                      چنان دان که خاک پی حیدرم[4]

دلت گر به راه خطا مایلست                      ترا دشمن اندر جهان خود دلست

نباشد جز از بی پدر دشمنش                      که یزدان به آتش بسوزد تنش

هر آنکس که در جانش بغض علیست            ازو زارتر در جهان زار کیست

نگر تا نداری به بازی جهان                      نه برگردی از نیک پی همرهان

همه نیکی ات باید آغاز کرد                      چو با نیکنامان بوی همنورد

از این در سخن چند رانم همی                    همانا کرانش ندانم همی

در این پژوهش، ضمن پرداختن به برخی از این ابیات و به زیر پرسش بُردن اعتبار آنها، به دلایل دیگری نیز که در مسلمان بودن و شیعه بودن فردوسی، خدشه وارد می‌کنند نیز پرداخته خواهد شد. پرسشهایی که مطرح هستند و مسلمان بودن و بویژه شیعه بودن فردوسی را در هاله‌ای از ابهام می‌گذارند به شرح زیر هستند:

یکم: در باره ابیاتی در شاهنامه که فردوسی را مسلمان و شیعه می‌شناسانند

الف: تردید جدی در اصالت ابیات ستایش بزرگان اسلام

در باره ابیات زیر که اتفاقا در سه نسخه خطی مهم شاهنامه یعنی نسخه‌های قاهره (۷۴۱ هجری)، لندن (۸۹۱ هجری) و استانبول (۹۰۳ هجری)، وجود ندارند:

كه خورشید بعد از رسولان مه                    نتابید بر كس ز بوبكر به
عمر كرد اسلام را آشكار                         بیاراست دین را بسان بهار
پس از هر دوان بود عثمان گزین                 خداوند شرم و خداوند دین
چهارم علی بود جفت بتول                        كه او را به خوبی ستاید رسول

نکته جالبی یادآوری می‌شود: همانندی بسیار میان ابیات بالا با ابیات منظومه ” یوسف و زلیخا ” دیده می‌شود. برای سنجش و مقایسه، به ستایش خلفای راشدین در آغاز” یوسف و زلیخا ” می‌نگریم كه از شاعری ناشناس است:

ابوبكر صدیق شیخ عتیق                          كه بد روز و شب مصطفا را رفیق
پس از وی عمر بُد كه قیصر به روم             ز سهمش نیارست خفتن به بوم
سیم نیز عثمان دیندار بود                          كه شرم و حیا زان پدیدار بود
چهارم علی ابن عم رسول                         سر شیرمردان و جفت بتول

به احتمال بسیار بالا، ستایش بزرگان اسلام از سوی سراینده یا كاتب منظومه ” یوسف و زلیخا ” به شاهنامه راه یافته است.[5] منظومه‌ای كه در آغاز گمان می‌شد از آثار فردوسی هست و سپس این گمان به کلی رد شد. از آنجا که فردوسی سراینده منظومه ” یوسف و زلیخا ” نبوده است، همانندی شگفت انگیز این دو مجموعه ابیات را می‌توان به انتقال آنها از متن ” یوسف و زلیخا ” به شاهنامه فردوسی انگاشت. پس این ابیات در شاهنامه اصل نبوده اند.

ب: ایراد منطقی به ابیات ستایش از بزرگان اسلام

به غیر از یک نسخه، همه نسخ کهن شاهنامه، پیش از ابیات ستایش آمیز در باره امام علی، شامل ابیاتی در تمجید از سه خلیفۀ نخست خلفای راشدین است. نکته دیگر این است که فردوسی شیعی مذهب که باید آن سه تن را غاصبان حق علی و جانشینان ناحق پیامبر بداند، چگونه در ستایش آنان می سراید؟![6]ولی مورد مهمتر از این مقوله، لحن بی پروا و ادبیات زشت و لجام گسیختۀ ابیاتی است که در هیچ جای دیگر شاهنامه دیده نمی‌شود.

پ: تردید جدی در دریافت درست برخی ابیات ستایش بزرگان اسلام

در دیباچه شاهنامه، آمده است:

ز گفتار پیغمبر راستگوی              دل از تیرگیها بدین آب شوی

برخی “پیغمبر راستگو” را پیامبر اسلام پنداشته‌اند. از آنجا که دیگر پیامبران پرآوازه به دروغگویی نبوده‌اند، پذیرش اینکه پیغمبر راستگو، “محمد صدیق” است کمی دشوار است. شاید راستگویی پیامبر برابر با گفتن سخن راست (غیر دروغ) نباشد و اشاره به چیز دیگر و کس دیگری باشد. پیغمبر راستگوی باید اشاره به زرتشت باشد که ” اشا” را در هستی مطرح کرد. ” اشا ” که واژه‌ای در زبان اوستایی است[7] به عنوان ستون ویژه‌ای از آیین زرتشت، واژه برابری در پارسی دری ندارد. معمولا “اشا” را با ترکیبی همچون ” راستی و درستی” از اوستایی به زبان فارسی ترجمه می‌کنند. در حقیقت، “پیغمبر راستگو” پیامبری نیست که تنها سخن دروغ نمی‌گوید (چه اصولا هیچ پیامبری به دروغگویی زبانزد نبوده است که حالا محمد را به عنوان پیغمبر راستگو شناسایی نماییم) بلکه کسی است که از راستی (اشا) سخن به میان آورده است.

در همان شاهنامه (در داستان پدیدار شدن زرتشت) از زبان گشتاسپ می‌خوانیم:

سوی گنبد آذر آرید روی                         به فرمان پیغمبر راستگوی

فردوسی در چند بیت، از یک «در» سخن می‌راند:

تو را دانش و دين  رهاند درست                 درِ رستگاری ببايدت جست
ابا ديگران مر، مرا كارنيست                                جز اين در، مرا راه گفتار نيست
بر اين زادم و هم بر اين بگذرم                  چنان دان كه خاك كف اين دَرم
از اين در، سخن چند رانم همی                  همانش كرانه ندانم همی
مرا با كسان دگر كار نيست                      بر آن در مرا هيچ بازار نيست
اگر زيرِ دارِ برومند، جای                       نيابي، از این در شدن، نيست رای

“درِ رستگاری” در بیت نخست و یا “این در” در بیت دوم و “در” ی که از آن در بیت سوم یاد می‌شود، چه دری است؟ در پایان پادشاهی شاپور یکم، فردوسی درباره بینش خویش می‌گوید:
درِ اورمزدی به پیش آورم              سخن بر ره دین و كیش آورم
و در داستان پادشاهی بهرام گور:

وزان پس گشادم درِ ایزدی

در همان بیتهای دیباچه آمده است:

كه من شارستانم رهِ صد دَر است                درست این سخن، گفت پیغمبرست

گواهی دهم کین سخن راز اوست                توگویی دوگوشم پُر آواز اوست

از دیرباز، دفترها و نامه‌هایی به گونه سروده و نوشته، درباره آیینها و اندرزهای دینی و بهداشتی و غیره، رواج داشته به نام “صد در” كه دربردارنده صد دستور بوده‌اند.[8] در یكی از این دفترها كه سروده “شهمرد پسر ملک شاه ” می‌باشد درباره زرتشت می‌خوانیم:

ز علمی كه او را خداوند داد                     از آن علم صد در برین برگشاد
ز هر كردنی و ز ناكرده نیز                      بیانش در این صد در است ای عزیز
زراتشت شهری بناكرده است                     بر او صد در از غیب واكرده است
به هر در كه یابی در این شهر راه     بیابی بهشت و رهی از گناه
بزرگان ز اُستا و پازند و زند                     مر این صد درش را برون كرده‌اند
زراتشت بنگر چه دین‌پرور است      كه در شهر دینش ره از صد در است
كه تا اهل دینش بخوانند شاد                      بیابند از این صد در او مراد

همچنین در یکی دیگر از متون زرتشتی سده های گذشته می بینیم: “ایزد، اُستا و زند به زرتشت عنایت فرمود و هرچه از ازل تا ابد هست، همه را به علم الهی دریافت. و این شهریست صد در كه از جهان حقیقت كه كتاب آسمانی است، باز كردند”.[9]

دوم : دشنام گویی، منش فردوسی نیست

این ابیات را از زبان فردوسی در بخشهای آغازین شاهنامه می‌بینیم:

بر این زادم و هم بر این بگذرم                  چنان دان که خاک پی حیدرم

نباشد جز از بی پدر دشمنش                      که یزدان به آتش بسوزد تنش

هر آنکس که در دلش بغض علیسیت            از او زارتر در جهان زار کیست

استاد توس که حتی در نکوهش دشمنان ایران، سیاهکاران و بیدادگران زبانش به درشت گویی در کام نمی‌چرخد و در جای جای اثر جاویدانش، شرم و آزرم و رعایت منش انسانی و اخلاقی موج می‌زند، به ناگاه دشمنان علی را بی پدر (حرامزاده) می‌نامد و از خدا می خواهد که آنان را در آتش بسوزاند!! فردوسی در سرزنش نمودن سودابه، گرسیوز، شغاد و ماهوی سوری که بانیان کشته شدن چهره‌های دوست داشتنی در شاهنامه بوده‌اند اینگونه به نفرین و دشنام گویی نپرداخته است. چگونه می‌توان پذیرفت سخنوری که در همه شاهنامه، خامه‌اش را با ناسزاگویی و تهمت آلوده نکرده، در دیباچۀ شاهنامه، اینگونه با تندگویی و زشت‌گویی به تحریک هممیهنان سنی مذهب خود پرداخته باشد؟! فراموش نباید کرد که در روزگار فردوسی با اینکه هنوز زرتشتیان در روستاها جمعیت چشمگیری داشتند ولی در بیشتر شهرها، مسلمانان دارای اکثریت شده بودند و البته بیشتر این جمعیت مسلمان، سنی مذهب بودند نه اهل تشیع.

سوم: روح چیره بر شاهنامه

در سراسر شاهنامه، از آغاز بخش استوره‌ای تا پایان بخش تاریخی آن، گرایشی به تبلیغ دینی (دین به معنی امروزۀ آن مترادف با کیش و شریعت  Religion نه به معنای کهن آن، “دئنا” در زبان اوستایی که به معنای نگریستن و دیدن بوده و بار مفهومی برابر با وجدان و اخلاق در زبان پهلوی یافته است) دیده نمی‌شود. در حقیقت، رویارویی جهان پهلوان شاهنامه که یک جریان عرفی را نمایندگی می‌کند با اسفندیاری که می‌کوشد تا دین بهی را در گیتی بگستراند، زیباترین و ژرف ترین داستان شاهنامه را رقم می‌زند. گشتاسب شاه که به عنوان نخستین شاه زرتشتی در اوستا ستوده شده است در شاهنامه، دارای دو چهره است و در سالهای پایانی، ریاکار و نابکار تصویر می‌شود. البته شاهنامه با آموزه‌های خردگرایی، دادورزی و آبادسازی زرتشت سراسر هماهنگ است. شاهنامه با دین مانوی و با جریان مزدکی سر دوستی ندارد. نگاه شاهنامه به اسلام گستران نیز که به ایران تاختند بسیار منفی و از سر بی مهری است. اصولا شاهنامه دغدغه کیش و مذهب ندارد. از اینرو، پهلوانانش از فریدون، رستم، سیاوش و کیخسرو تا بزرگمهر حکیم نه کیش گسترند و نه شریعتمدار هر چند که می‌توانند دیندار باشند. آنچه در بطن این شاهکار فرهنگی جهان موج می زند آزادگی، خردگرایی، یزدان پناهی، میهن دوستی و داد و دهش است.

چگونه سرایندۀ اثری که درونمایه آن این اندازه رها از قید و بندهای کیش پرستی و کیش زدگی است، ناگهان در دیباچۀ اثرش، مانیفست اعتقادی تندی در دین و دینداری صادر می‌کند و وجود آزاده اش را با “خاک پی حیدر” همسان می کند؟!

چهارم: فضای ضد اسلامی در شاهنامه

جو غالب بر شاهنامه درهر سه بخش استوره ای، پهلوانی و تاریخی در پیوند با تازیان، غیر دوستانه و منفی است. پیر توس از زبان رستم فرخزاد در بارۀ آیندۀ ایرانشهر پس از جنگ قادسیه اینچنین پیشبینی می‌کند:

چــو بـــــا تـخـت مـنـبـر بـرابـر کـنـنـد                     هــــمـه نــام بـوبـــکـر و عـمـر کــنـنــد

تــبــه گــردد ایــــــن رنــج هــای دراز                    نــــشیـبـی دراز است پــــیـش فــــراز

ز پـیـمـان بـگــــــــردنـد و از راسـتـی                     گـــــرامـی شـود کــــــژی و کـاسـتـی

نـهــــــان بــــدتــر از آشـکــــارا شـود           دل مـردمــــــان سـنــگ خـــارا شـــود

شـود بـــنـده ی بـی هــنـر شـهـریـار             نــــژاد و بــــــزرگـی نـیـــــایـد بـه کـــار

بـه گـیـتـی کـسـی را نـمـانــــد وفــا              روان و زبـــانــهـــــا شـــود پـــر جــفـــا

هـمـه گــنـــج ها زیــــر دامـن نـهـنـد            بـمـیـرنـد و کـوشش بـه دشمن نـهنـد

چـنـان فـاش گـردد غـم و رنـج وشـور           کـه شـادی بـه هـنـگـام بـهـرام گـــــور

زیــان کـسـان از پـی ســود خـویـش                       بـجـویـنـــد و دیــــن انــــدر آرنـد پـیـش

چــو بـسـیـار از ایـن داستـان بـگـذرد                      کـسـی ســــوی آزادگـــی نــنــگـــــرد

بــریــزنــد خــــــون از پـی خـواسـتـه           شــود روزگـــار بد آراسته

بازگویی احساسات و اندیشه‌های سردار ناکام ایرانیان به خامه فردوسی، لبریز از نگرانی و ناامیدی خود استاد توس است. از همدلی و همدردی که در این سروده فردوسی با رستم فرخزاد و ایرانیان همراه او دیده می‌شود، نشانه‌ای از یک مسلمان باورمند به چشم نمی‌خورد. چگونه می‌توان یک مسلمان مومن را در رویارویی ایرانیان نامسلمان و اعراب مسلمان، در اردوگاه ایرانیان دید؟!

از زبان یزدگرد سوم در هنگام آوارگی او در ایران، در بارۀ اعراب مسلمانی که به ایران تاخته‌اند، اینچنین می‌گوید:

ازین مارخوار اهرمن چهرگان                   ز دانایی و شرم بی بهرگان

ازین زاغ ساران بی‌آب و رنگ                  نه هوش و نه دانش نه نام و نه ننگ

یادآوری می‌شود که این صفات نکوهنده به اعراب مسلمان صدر اسلام که بسیاری از آنان صحابۀ پیامبر در جنگهای بدر و احُد بوده‌اند، داده می‌شود، چه بسیاری از آنان در قادسیه و جلولا حضور داشتند. فراموش نکنیم که فرماندۀ اعراب مسلمانان در قادسیه (سعد ابن ابی وقاص)، از ده نفری ( عشره مبشره) بود که پیغمبر به او قول قطعی بهشت داده بود. آیا اصولا یک مسلمان می‌تواند اینگونه در باره بزرگان و جهادگران کیش خود سخن بگوید؟!

فردوسی در جایی که از پیام “سعد ابن ابی وقاص” به رستم فرخزاد سخن می‌گوید، لحنش در بارۀ تبلیغات و شعایر دین نوین با ارج و احترام همراه نیست. شاید رگه هایی از کنایه زنی به سطحی نگری اینگونه تبلیغات نیز در آنها دیده می‌شود:

و ز جنی سخن گفت و از آدمی                  ز گفتار پیغامبر هاشمی

ز توحید و قرآن و وعد و وعید                  ز تایید و از رسمهای جدید

ز قطران و از آتش و زَمهریر                   ز فردوس و جوی می و جوی شیر

سخن از جن و زمهریر و جوی شیر به همراه گفتگو از پیامبر هاشمی و قرآن، آن چیزهایی است که نزد فردوسی، معرفی اسلام است از زبان سردار سپاه اسلام برای سردار ایرانشهر. انسان خردگرا و خردمندی همچون فردوسی، در هیچ جای دیگر از اینگونه باورها (جن و قطران و جوی شیر و …) یادی نکرده است. در این ابیات، آشکارا گونه‌ای ریشخند به باورهای اسلامی به چشم می‌خورد که مسلمان بودن فردوسی را به زیر پرسش می‌برد. انسانی مومن به اینگونه باورها، با این لحن همراه با ریشخند در باره کیش و مذهب خود سخن نمی‌راند.

فردوسی در جایی که بتکدۀ بودایی نوبهار در بلخ را معرفی می‌کند، آن جایگاه را در ردیف چیزی چون کعبه برای تازیان می‌داند:

چو گشتاسپ را داد لهــــــراسپ تخـت                     فــــرود آمد از تخت و بر بست رخت

بـه بــــلخ گــز یـن شـد بـر آن نـوبـهـا ر                   که یــزدان پـرســــتـان بـدان روزگـار

مــر آن جــای را داشـتــنـــدی چـنـان            که مــر مـکه را تــازیان ایــن زمـان

نیاز به یادآوری نیست که استاد توس به روشنی خود و ایرانیان را از دوستداران و ستایشگران کعبه ندانسته و آن را تنها برای تازیان، ارجمند و مقدس معرفی کرده است. او آشکارا می‌نویسد که بتکده نوبهار همانگونه برای بوداییان مقدس بوده است که کعبه برای تازیان تقدس داشته است. هیچ یادی از ایرانیان و یا حتی واژه “مسلمانان” در اینجا نیست. انگار که استاد توس، اسلام را آیینی برای تازیان و نه برای همه انسانها می‌داند.

پنجم: فردوسی و دیلمیان

دودمان ایرانی و شیعه آل بویه در سالهایی که شاهنامه فردوسی رو به پایان بود در استانهای مهمی چون ری و فارس بر سر قدرت بود. “مجدالدوله دیلمی” از  ۹۹۷  تا  ۱۰۲۹ در ری و “فیروز فناخسرو” از همان دودمان بویه در شیراز فرمانروایی می‌کردند. آل بویه شیعه زیدی بودند و در مقاطعی هم نشانه‌های آشکار ایران گرایی در بزرگان این تبار (همچون علاالدوله) دیده شده است. همزمان با مجدالدوله در ری، محمود غزنوی از سال  ۹۹۹ در غزنین بر اریکۀ قدرت تکیه زده بود و سنی مذهب بسیار متعصبی بود که «انگشت در جهان فرو برده بود تا قرمطی بیابد» و بکُشد. محمود پس از چند سال وانمود کردن به ایران خواهی و پارسی دوستی، برای گرفتن مشروعیت از خلیفه عباسی و توجیه نمودن یورش‌هایش به هند، از قالب یک فرمانروای فرهنگ دوست و دادگستر درآمد و جهادگری متعصب و امیری کافرکوب و البته شیعه کش گردید و این تغییر روند را با زندانی نمودن وزیر ایران دوست و فرزانه‌اش، فضل ابن احمد اسفراینی، آغاز کرد.

فردوسی زاده سال ۹۴۰ است و بنابر متن شاهنامه، سرودن شاهکار خویش را باید از  ۹7۷ آغاز نموده باشد. شاهنامه در  ۱۰۱۰ پایان گرفت و میان سالهای ۱۰۱۰  تا  ۱۰۱۲ به غزنین فرستاده شده تا به پیشگاه سلطان محمود عرضه شود. اگر فردوسی شیعه بود چرا باید بجای فرستادن کتابش به حضور فرمانروای دیلمی شیعه مذهب در ری، آن را به حضور سلطان بسیار متعصب و حتی خطرناک سنی مذهب بفرستد؟! استاد توس که خود، آموزگار و ستاینده خرد و خردورزی است، آن اندازه نابخرد است که خود و شاهنامه بزرگش را در معرض نابودی قرار دهد؟! و تازه در برگهای آغازین کتاب، هرکه را ارادتمند و ستاینده علی نیست (که شامل محمود نیز می‌شود)، حرامزاده بخواند؟!! یعنی حکیمی چون او، در آغاز کتابش عملا محمود و محمودها را اینچنین دشنام می‌دهد و در همان حال از وی چشمداشت دارد که کتابش را پشتیبانی کند و فرمان به تکثیر و پخش آن دهد؟!!

یک جای کار ایراد دارد. بدینگونه، فرضیه‌ای که فردوسی را شیعه زیدیه می‌پندارد، به چالش کشیده می‌شود.

ششم: ناصر خسرو و فردوسی

ناصرخسرو قبادیانی شاعر و داعی شیعه اسماعیلی تنها چند دهه پس از درگذشت فردوسی، از توس دیدن کرده است. وی در سفرنامه‌اش، از کاروانسرا و حصار شهر توس سخن رانده و فردوسی را نیز مانند بیشتر مردم زمان خود می‌شناخته است ولی جالب است که در باره کیش فردوسی هیچ نمی‌گوید. چگونه انسانی چون ناصرخسرو که بشدت زیر تاثیر باورهای شیعی خویش است و بخش بزرگی از زندگی‌اش را در این راه گذاشته است، از شیعه بودن سخن سرایی برجسته همچون فردوسی که هم مرام اوست می‌گذرد و به آن اشاره نمی‌کند؟! ناصرخسرو که از هر نکته کوچکی برای تبلیغ آیین خود بهره برداری می‌کرد، چرا باید از همچنین موهبتی، فرقه شیعه اسماعیلی را محروم نماید؟! مگر اینکه اصلا استاد توس به تشیع، نامی و مشهور نبوده است.

اینگونه، احتمال اینکه حکیم توس از شیعیان اسماعیلی یعنی از هم مرامان ناصرخسرو بوده باشد، ناچیز جلوه می‌کند.

هفتم: فردوسی و امام هشتم شیعیان

امام هشتم شیعیان در سال  ۸۱۸ یعنی حدود دویست سال پیش از فردوسی در مرو درگذشت و در دو سه فرسنگی زیستگاه فردوسی به خاک سپرده شد. بر پایۀ کتاب “حدودالعالم” که در سالهای میانسالی فردوسی نوشته شده، نه تنها گورستان امام رضا ناشناس نبوده بلکه گروهی از مردم برای زیارت به آنجا می‌رفتند. در همه شاهنامه و در درازای همه آن سی و چند سالی که فردوسی بر روی آن کار می‌کرد، هیچ اشاره‌ای به این تنها امام شیعیان که در ایران به خاک سپرده شده است، نمی‌شود. مگر می‌شود فردوسی که از شدت دلبستگی به علی، بدخواهان او را حرامزاده می‌داند! و خویشتن را با خاک پای علی یکی می‌کند!، از تنها فرزند علی و وصی او که در نزدیکی باغش به خاک سپرده شده، غفلت کند؟!

شاید فردوسی ارادت ویژه‌ای به امام رضا نداشته و بنابراین سناریوی شیعه دوازده امامی بودن حکیم بزرگ نیز مردود جلوه می‌کند.

هشتم: گفته‌های پیشینیان در باره فردوسی

عطار نیشابوری، در “الهی نامه” خود از زبان شیخ ابوالقاسم گرگانی که جلوی خاکسپاری فردوسی در گورستان مسلمانان را گرفت، فردوسی را گبر و نامسلمان می‌نامد:

چنین گفت او که فردوسی بسی گفت             همه در مدح گبران چون کسی گفت

به مدح گبرکان عمری به سر بُرد               چو وقت مُردن آمد بی خبر مُرد

مرا در کار این برگ ریا نیست                            نمازم بر چنین شاعر روا نیست

به این ترتیب آوازۀ فردوسی تا زمان عطار با گبری و زرتشتی بودن پیوند خورده بود. اگر در زمان مرگ فردوسی، آوازۀ وی با تشیع آمیخته بود چرا باید از خاکسپاری او در گورستان مسلمانان جلوگیری شود؟! این همه شیعیان آمدند و زیستند و رفتند. اگر حتی مانند حسنک وزیر نیشابوری بر دار هم کشیده شده باشند، برای دفن آنان، مانع شرعی وجود نداشته است. نویسنده‌ای نیز مانند عبدالجلیل رازی قزوینی که شیعه بوده ‌است (سده هشتم هجری) شاهنامه را “ستایش  گبرکان” و خواندن آن را “بدعت و ضلالت” می‌دانست.

به این ترتیب فردوسی تا زمان عطار به این ویژگی، نامدار شده بود که از سویی با شیعه‌گری و از سوی دیگر با گبری و زرتشتی‌گری پیوند خورده بود. جالب آن است که عطار در ادامه‌ی همین ابیات فردوسی را همچون یکی از اولیای مقدس باز می‌نمایاند که شب در خواب بر دیگران ظاهر می‌شود و همچون سروشی آسمانی اندرزشان می‌دهد، بی آنکه برچسب گبر بودن بر فردوسی را رد کند.

چو فردوسی مسکین را ببردند         به زیر خاک تاریکش سپردند

در آن شب شیخ او را دید در خواب       که پیش شیخ آمد دیده پر آب

زمرد رنگ، تاجی سبز بر سر                      لباسی سبزتر از سبزه در بر

…

خطم دادند بر فردوس اعلی                         که “فردوسی” به فردوس است اعلی

خطاب آمد که ای فردوسی پیر                     اگر راندت ز پیش، آن توسی پیر

پذیرفتم منت تا خوش بخفتی                        بدان یک بیت توحیدم که گفتی

نهم: بُرونمایۀ شاهنامه

گرچه نسخه های خطی و کهن شاهنامه با هم همسانی کامل ندارند ولی آماری که در اینجا می‌آید کمابیش وضعیت بیشتر این نسخ را بازتاب می‌دهند. فردوسی واژه ایزد را بیش از چهل بار، واژه خدا را بیش از صد و هفتاد بار، خداوند را نزدیک به پانصد بار و واژه دادار را نزدیک به هفتاد بار به کار گرفته است. واژه یزدان به تنهایی بیش از هزار بار در شاهنامه آمده است. جالب آن که نام الله که حضورش می‌تواند نمادی از حضور اسلام در باورهای شاعر باشد، در شاهنامه دیده نمی شود. فردوسی از مفاهیم بنیادین در دین اسلام مانند مومن و کافر حتی یکبار هم بهره نگرفته است.

واژگان و ادبیات بکار گرفته شده در هر اثری به اندازۀ بسیاری بازتاب دهندۀ اندیشه و باورهای سازنده اثراست. همچنانکه اگر در نوشتۀ شخصی، عباراتی چون “امپریالیسم جهانخوار”، “رنجبران جهان” و “خلقهای ستمدیده” ببینیم، پیش از خواندن همه مطلب درمی‌یابیم که خاستگاه فکری نویسنده، طیف چپ است. با همین نگاه، چون فرهنگ واژگان شاهنامه خالی از عناصر اسلامی و نمادهای مسلمانی است، به دشواری می‌توان پذیرفت که آفریننده اثر یک مومن مسلمان شیعه بوده است.

از سویی دیگر، گرایش فردوسی و قهرمانان شاهنامه در انجام فعل حرامی در شریعت همچون شادخواری و میگساری در شاهنامه پنهان نمی‌شود. نوشیدن می که فردوسی چندین بار گرایشش را برای آن بیان می‌کند، در اسلام حرام است. از یک مسلمان مومن بعید بنظر می‌رسد که اینگونه آشکارا، انجام آن فعل حرام را بیان نماید.

در پایان نیاز به یادآوری است که از آنجایی که شاهنامه، حماسۀ ملی ایرانیان و اثری عرفی است و فردوسی به روشنی وظیفه خویش را از سرودن آن، برپا داشتن کاخ بلند هویت ایرانی و زنده نگهداشتن اندیشه های ژرف و والای این کهن دیار می‌دانسته است، اینکه فردوسی شیعه مذهب بوده یا نبوده هیچ تاثیری بر دستاورد بزرگ او برای هممیهنانش ندارد. او و شاهکار او برای ایرانیان، گرانمایه و ارجمندند. پرداختن به دین رادمردی که به گفتۀ شاهرخ مسکوب، شاهکارش «نه تنها خاطرات تاریخی را در ما نگهداشت بلکه مهمتر از آن، ما را در خاطرات تاریخی‌مان حفظ نمود»، نه برای جدا کردن او از مذهب و نه برای پیوند زدن او با مذهب اهمیت دارد چه او با یا بدون مذهب، خویشکاری خود را به بهترین کیفیت انجام داده است. این نوشتار تنها کوششی در راستای ایجاد “اگر و اما” در مسایلی است که ما آنها را حقیقت مطلق می‌پنداریم و به عنوان یک آگاهی تاریخی در درستی آنها جای بحث و گمانه زنی برجای نمی‌گذاریم.

 شاهین نژاد، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ، سال ۲۰۱۲

___________________________

[1]– نسخه خطی شاهنامه‌ فلورانس که کهن ترین نسخه جهان است به سال ۱۲۱۷ ميلادی که حدودا دویست سال پس از درگذشت فردوسی است، برمی گردد. این نسخه از نسخه لندن نیز شصت سال کهنه تر است.

[2]– اینگونه نیز در برخی نسخه ها آمده است: “به گفتار پیغمبرت راهجوی” که درست بنظر نمی رسد چه در ایرانی که در آن زمان، چند دینی بوده است (بخش بزرگی زرتشتی مانده بودند و بخش چشمگیری هم مسلمان شده بودند و ترسایان و یهودیان هم بسیار از امروز بیشتر بودند)، منظور از “پیغمبرت” کدام پیغمبر است. همه مردم یا حتی بیشتر آنان که مخاطب شاعر هستند که پیامبر یکسانی ندارند.

[3]– بدینگونه نیز آمده است:

كه من شارستانم رهِ صد دَر است                       درست این سخن، گفت پیغمبرست

[4]– مصراع دوم این بیت، اینگونه نیز نوشته شده است:   «چنان دان كه خاك كف اين دَرم»

[5]– از پژوهش “دیباچه شاهنامه” نوشته امید عطایی فرد در این بخش بهره گرفته شده است.

[6]– فریدون جنیدی در نسخه‌ای که دستاورد پژوهشهای وی در تصحیح شاهنامه است همه ابیات موجود در ستایش پیامبر و چهار خلیفه بزرگ از جمله علی را ابیات افزوده شده به شاهنامه می‌داند. دلایل وی قابل تعمق و بررسی است.

[7]– اشا در زبان اوستایی در زبان پارسی باستان که بسیار به اوستایی نزدیک است بگونه “آرتا” آمده است.

[8]– از پژوهش “دیباچه شاهنامه” نوشته امید عطایی فرد در این بخش بهره گرفته شده است.

[9]– دبستان مذاهب، جلد دوم، یادداشتهای رحیم رضازاده ملک

مناظرات و مبالات فکری(۱):هوشنگ معین زاده،دکترمیترا مقبوله

نقد سوم دکتر میترا مقبوله بر عقاید هوشنگ معین زاده

دوست گرامی سرکار آقای معین زاده

بهتر دیدم برای کاهش تشنج, اینبار نقد خود را با یک داستان طنز آغاز کنم. حکایت شده که پس از قتل تزار الکساندر دوم حاکم روسیه, یکی از مقامات امنیتی عالی رتبه روس, ربای یهودی محل را  با لحن تهدیدآمیزی چنین مواخذه کرد: “مسلمنا شما به جزییات این قتل واقفید و خوب میدانید مرتکبین این جنایت چه کسانی بوده اند, اینطور نیست؟!” ربای سری تکان داد و گفت: “والله چه عرض کنم, من چیزی نمیدانم, اما یقینا مثل همیشه دولت و ملت روس تقصیر را گردن یهودیان و رفتگرها خواهند انداخت.”  مقام امنیتی با تعجب پرسید: “چرا رفتگرها؟!” ربای پاسخ داد: “چرا یهودیها؟!”

در دو نقد پیشین تنها پرسش من از شما یاور ارجمندم نیز همین بوده:

 “چرا یهودیها؟!” و یا “چرا سامی ها؟!”

درطی سی سال گذشته بخش مهمی از اوقات من صرف جدال آکادمیک در راه بی اعتبار ساختن باورها و بیانات “یهودستیزان/سامی ستیزان” از یکسو, و به چالش کشیدن باورها و بیانات “یهودپرستان/سامی پرستان” افراطی از سوی دیگر بوده است,  جای بسی خوشوقتی است که از جانب هر دوگروه مورد حملات بسیار زننده و حتی تهدید به مرگ قرار گرفته ام, و بدینگونه بیطرفی خود را اثبات کرده ام. خصومت شدید این دو گروه نشانگر اینست که بعنوان یک پژوهشگر و محقق, حقیقت را بر هرگونه هویت قومی و ملی و مذهبی و عقیدتی ترجیح داده و حقیقت گویی را از همه ارزشها بیشتر ارج میگذارم. به این خاطر است که تحت هیچ شرایطی حاضر نیستم بهر تایید و تملق “عامی چند”  و یا حتی بخاطر خوشایند دوست نازنینی مانند شما, واقعیاتی را که طی چندین دهه پژوهش و تجربیات گوناگون به آنها دست یافته ام زیرپا بگذارم. در راه همین حقیقت جویی است که همواره میکوشم ذهنی عاری از تعصب و  آماده شنیدن سخن مخالف را نیز داشته باشم.

          پاك گردان از تعصب جان من   گو مباش این قصه در دیوان من!

شوربختانه, از مفاد دومین پاسخ سرکارعالی چنین بنظر میرسد که بحث و تبادل نظر میان ما دو دوست قدیمی, بکلی از مسیر پژوهشی و علمی منحرف گردیده و به سراشیب اسفناک دل آزردگی های شخصی و جراحت های عاطفی سقوط نموده است. با آنکه من بارها و بارها در دو نوشتار انتقادی خود تاکید ورزیده بودم که نقد من صرفا به مفاد نوشته شما بود و نه به موجودیت والا و شخصیت شریف شما, با این وصف,  سرکار انتقاد مرا کاملا شخصی تلقی نموده اید, و مطالبی از روی رنجش شخصی به قلم آورده اید. با این حال, بخاطر ارادتی که به شما دوست نازنین ام دارم, باز هم امید دارم با همکاری یکدیگر بتوانیم  این قطار را به مسیر علمی و پژوهشی برگردانیم و بسوی مقصدی سوق دهیم که برای طالبان معرفت و حقیقت ارزشمند واقع گردد. بسیار سپاسگزار خواهم شد اگر در پاسخ آتی خود, به متن هریک از نکات و پرسشهای زیر دقیقا توجه نموده و درصورت امکان با ذکر شماره پاسخ دهید تا تبادل نظر منظم تری میان ما امکان پذیر گردد.

۱)  سرکار عالی پاسخ خود را با برداشتی قشری از داستان “میوه ممنوعه ” تورات آغاز نموده و شکوه  کرده اید که بنده با خشم و غضب شما عزیز را بخاطر “گناه خوردن سیب/میوه ممنوعه” از” باغ بهشت” بیرون انداخته ام . نگاهی سرسری به مفاد دو نوشتار پیشین که مملو از مهر بی شائبه و بی قید و شرط من به شخص شماست, نادرستی این مدعا را به راحتی روشن میسازد.  اما اینکه شما بطور ناخودآگاه به داستان “میوه ممنوعه معرفت درخت نیک و بد” متوسل گشته اید, بی اندازه جالب و قابل تامل است, زیرا که مفهوم عمیق درونی و عرفانی این داستان با ایراد اساسی که من از نوشته شما در فیسبوک گرفته بودم, عمیقا ارتباط دارد! بطور بسیار خلاصه اشاره میکنم که نماد سمبلیک “خوردن میوه معرفت نیک و بد” به معنای بدست آوردن اراده آزاد خداگونه,  کسب توانایی تشخیص نیک و  بد و قدرت خلق پدیده های خیر و شر از جانب نوع انسان, و شکل گیری نفس منیت در ضمیر انسان میباشد. خوردن بیموقع این میوه ممنوعه کال توسط انسانهای خام و فاقد رشد روانی و روحانی که تحت وسوسه و تسلط غریزه های “مارگونه”مانند خودشفتگی و خودخواهی و قدرت طلبی  میباشند,  سرآغاز “دوگانه بینی” و “فرافکنی” و فاجعه آفرینی در بنی آدم است. اگر تک تک مصیبت های عظیم تاریخ بشری را زیر ذره بین ببریم, براحتی خواهیم دید که خوردن بیموقع این میوه ممنوعه توسط انسان های کودک روان و دوگانه بینی و فرافکنی های ناشی از آن, عامل همه بدبختی های انسان است, و نه “تصویر خدای یکتا در ادیان سامی” ! اما برای جلوگیری از هرگونه سوء تفاهم, بازهم تاکید میکنم که قصد من خدای نکرده این نیست که شما را به کودک روان بودن و دوگانه بینی و فرافکنی عمدی متهم کنم و ان بزرگوار را در زمره بیخردان ضدیهود بشمار آورم. بلکه منظور من صرفا نشان دادن این واقعیت است که بیانیه سرکار در ربط دادن همه بدبختی های بشر به ادیان سامی, هم نادرست است و هم توهم دوگانه بینی و فرافکنی شدیدی را در ذهن خواننده برمی انگیزد.

۲) دوست عزیز من, درجایی که شما بخوبی میدانید که یهودیان, هم مسیحیت و هم اسلام را رد کردند, و بخاطر این مسیله بیش از دوهزارسال است که مورد قهر و غضب شدید پیروان این ادیان و آماج شنیع ترین مجازات ها و شکنجه ها و نسل کشی های تاریخ بشری گشته اند, چگونه است که مسیحیت و اسلام را “دوبازوی” سامیان/یهودیان قلمداد نموده اید؟! و شگفت آور تر اینکه برای توجیه این بیانیه خود, در پاسخ واپسین تان چنین وانمود کرده اید که منظور شما از سامیان, قوم یهود نبوده؟! مگر بغیر از یهودیان اقوام سامی دیگری نیز با زرتشت ارتباطی داشتند؟! اگر چنین است لطفا بنده را روشن بفرمایید. 

۳) پس از آنهمه نمونه های بارز جنایات ضد بشری و مصیبت ها و کشت و کشتارهایی که توسط پیروان ادیان غیرسامی و افراد ضد دین مانند هیتلر و استالین و خمر روژ و غیره و غیره برای اطلاعتان ارایه کردم, چه عامل درونی موجب میشود که شما هنوز هم پافشاری کنید که “خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل همه بدبختی های انسان است!” ؟! چرا و چگونه است که اندیشمندان و نویسندگان شهیری چون تولستوی, مارک تواین, و گوته نبوغ روحانی و عقلانی یهودیان سامی را اینچنین به صراحت ستایش نموده اند, اما سرکار عالی تمام بدبختی های بشر را ناشی از تصویر خدای یکتا در آیین یهود و ادیان سامی میپندارید؟! (نوشته تولستوی و مارک تواین را در خاتمه این بحث به زبان انگلیسی و بطور جداگانه ضمیمه خواهم کرد).

۴) پرسیده اید که: “، فرض کنیم من دوگانه بین هستم! کجای این کار فرافکنی مهلک است؟ و اصلاً چرا مهلک!!؟” بسیار سوال مهمی را عنوان نموده اید, و بهتر است پاسخ ان را از زبان انسان شناسان, روانشناسان, و عرفا بشنوید. فرانتس كافكا نویسنده معروف چکسلواکى و دوستدار کبالا/عرفان یهود مى نویسد: »ما خطاكاریم نه فقط به این خاطر كه از میوه درخت معرفت نیك و بد خورده ایم، بلكه بخاطر اینكه هنوز میوه درخت زندگی را نچشیده ایم.«. “میوه درخت زندگی” نماد هارمونی و پیوند میان اضداد است, از زبان مولانا: من از نوشتهٔ این نویسنده معروف چیزی نفهمیدم

           زندگانی آشتی ضدهاست    مرگ کاندر میانشان جنگ خواست

و پس از رهایی از دوگانه بینی و چشیدن میوه درخت زندگى است كه این عارف بلخ میسراید:

چه تدبیر اى مسلمانان، كه من خود را نمى دانم       

  نه ترسا، نه یهودم من، نه گبرم نه مسلمانم

دویى از خود برون كردم، یكى بینم دو عالم را            

یكى بینم، یكى جویم، یكى دانم، یكى خوانم

گرچه دوآلیسم یا دوگانه بینى به سهم خود فاجعه ساز است، اما هنگامىکه با نارسى سیزم یا خودشیفتگى توام مى شود مضرات آن چندین برابر مى گردد. شدیدترین لطمه ها و سهمناک ترین مصیبت هایى که در روابط انسانى و رابطه میان اقوام بشرى رخ داده و مى دهد از وصلت نامیمون میان دوآلیسم و نارسى سیزم ناشى مى باشد. انسانى که در پنجه این دوعامل اسیر است نه تنها میان “من و غیر من”، “ما و آنها”، و “خودى و غریبه” جدایى و ضدیت و تفاوت و نفاق متصور است، بلکه مدام درپى این است که به هر نحو شده یا با زور شمشیر و توپ و تفنگ یا با قدرت بیان و زور قلم و سفسطه بازى هاى ایدیولوژیکى ثابت کند هرآنچه از آن اوست، یا از آن فک و فامیل و قبیله و قوم و ملت و نژاد وفرهنگ اوست  بهترین و برترین است, و چنین فرد کودک روانی تاب و تحمل کوچکترین انتقاد و رویارویى با جنبه هاى تاریک وجود خود را ندارد. در مورد چنین کسانى است که مولانا مى سراید:

در من و ما سخت كردستى دو دست

هست این جمله خرابى از دو هست

همانند عرفاى جهان، دانشمندان پراعتبار و پژوهشگران بنامى چون پروفسور ویلیام جیمز، فریتجف شوون، پروفسور الوین بوید كیون، دکتر کارل یونگ، پروفسور جوزف کمپبل، پروفسور جان هوستون، و متفکر نابغه معاصر کن ویلبر، بطور قاطع تقسیم بندی های سطحی میان ادیان را نادرست اعلام نموده, و بر این باورند که اکثر تفاوت هاى میان ادیان جهان دراثر تعبیرات قشرى از سمبلیسم این ادیان و آلوده شدن كتب دینى به خرافات و قوانین پیچ در پیچى است كه كاهنان و كشیشان و ملایان برای مستحكم ساختن رل خود و حفظ منافع طبقاتى خود وارد این كتب عرفانى نموده اند، درحالیکه حقیقت عرفانی و متافیزیکى كه هسته اصلی تمامى ادیان است, یك حقیقت بیش نیست كه به صور مختلف و به زبان هاى سمبلیک مختلف جلوه گر گشته است. براساس حکمت عرفا و یافته هاى این دانشمندان وپژوهشگران، اصرار در تقسیم بندى و فرق گذاشتن میان ادیان “سامى و غیر سامی”، “ابراهیمى و غیرابراهیمى” و “توحیدى و غیرتوحیدى” همانقدر بى معنى است كه تقسیم بندى و فرق گذاردن میان “فیزیك و شیمى و ریاضیات سامی” و “فیزیك و شیمى و ریاضیات غیرسامى”!  دوست خوب من, پس از آنکه بشریت میزان فاجعه آفرینی و مهلک بودن دوگانه بینی را به کرات در جنگهای مذهبی و نژادی و قومی و قبیله ای تجربه کرده,  آیا وقت آ ن نرسیده که در رفتار و گفتار و کردار و نوشتار خود اندکی مراقبت روا داریم و از دامن زدن به این دوگانه بینی های مهلک خودداری کنیم؟ باز هم از زبان مولانا جلال الدین:

         از نظرگاه است  اى  مغز وجود        اختلاف مومن  و گبر و یهود

        از نظرگه گفتشان  شد  مختلف          آن یكى دالش لقب داد این الف          

        در كف هر كس اگر شمعى بدى        اختلاف از گفتشان  بیرون شدى

۵) در دومین نقد خود, پیرامون رابطه میان زرتشت و یهود, از منابع موثقی چون تاریخ طبری و انسیکوپدیا ایرانیکا شواهد متعددی نقل کرده بودم  منبی براینکه خلاف بیانیه قاطعانه سرکار که “یهودیان یکتاپرستی را از زرتشت آموختند”, چنین امکان میرود که در واقع زرتشت یکتاپرستی را از آمیزش با پیامبران و عرفای یهود در بلخ آموخته باشد. سپس با  رعایت از  اصول علمی و پژوهشی,  چنین نتیجه گیری کرده بودم که :  “همانند ادعای سرکار عالی, هیچکدام از این گزارشها نیز از اعتبار صد در صد تاریخی برخوردار نیست, و بنابراین باید از بیانات و ادعاهای قاطع در اینباره به شدت پرهیز کرد.” اما جای شگفتی است که سرکار عالی این  بخش از نوشته بنده را بطور ناقص عنوان نموده و چنین وانمود کرده اید که من فقط بر شواهد ذکر شده خود خط بطلان کشیده ام و نه بر نظریه سرکار! یار مهربان من, گرچه کمی شیطنت اینجا و آنجا میتواند چاشنی یک مباحثه باشد, اما  آیا این نوع ترفندهای زیرکانه صرفا برای جلوگیری از فروپاشی باورهای نادرست, در یک تبادل نظر  پژوهشی روا میباشد؟! خواهشمندم نگاهی بیفکنید  به این دو نمونه از شباهتهای میان زرتشت و پیامبران یهود که سرکار آنها را موجب مصیبت و بدبختی بشر میدانید, و از خود بپرسید آیا حقیقتا زرتشت یک تافته جدا بافته بود و با این پیامبران یهود و خدای آنها هیچ تجانسی نداشت؟

زرتشت در اوستا مى گوید:”خداوندا، كى خواهد بود كه روساى این سرزمین از گمراهى نجات یابند؟ چه هنگام آیا مردم از نابكارى كرپان ها و كوى ها (كاهنان دین مغان) نجات خواهند یافت؟ آیا روزى خواهد رسید كه این شراب ناپاكى كه مردم را به وسیله آن فریب مى دهند ریشه آن از زمین كنده شده و اثرش از جهان گم شود؟”,  و در جاى دیگر زرتشت مى گوید: “این گمراهان همه قربانى مى كنند و حیوانات را مى كشند و از كردار خود نیز خورسند هستند.«

درمقایسه, یشعیاى نبى پیامبر یهود نیز، پیام خداوند را چنین به گوش اولیاى گمراه مذهبی عصر خود و دکانداران دین میرساند: “قربانى هاى فراوانتان به چه كار من مى آید؟ اعیاد مذهبى و اجتماعات شما كه همراه با بیعدالتى وظلم است دیگر قابل تحمل نیست. اگر نیایش هاى فراوان هم بخوانید، چون دستهایتان به خون آغشته است دعاهایتان را مورد توجه قرار نخواهم داد.” و یرمیاى نبى رهبران دینى عصر خود را چنین ملامت مى کند: “از کوچکترین تا بزرگترین آنها فقط به فکر حرص و سودجویى هستند. از پیامبر گرفته تا کاهن هرکدام با دروغ و نادرستى عمل مى کند. اینها بر جراحات قوم من مرهم بى ارزشى مى نهند، گویى چیز مهمى نیست! اینها مى گویند شالوم! شالوم! (صلح! صلح!) درحالیکه هیچ صلحى دروجودشان نیست.”

دوست من, آقای معین زاده عزیز, با وجود چنین شباهتهای فاحشی, چگونه است که شما زرتشت را پیامبر نمیشمارید؟!

۶) در آخرین قسمت پاسخ تان نوشته اید که: “یکی از معنی های اصلی واژه تورات، در زبان عبری «قانون» است و در حقیقت تورات قانون یا رسم و رسوم قوم یهود است که به توصیه پادشاه هخامنشی تهیه و تدوین گردیده است.”  ناچارم  به اطلاعتان برسانم که این بیانیه سرکار نیز نادرست میباشد. وازه “توراه یا تورات” به زبان عبری بهیچوجه به معنای “قانون” نمی باشد, بلکه به معنای “آموزش” است. اما گفته جنابعالی تا اندازه ای درست میباشد, زیرا میدانیم که عزرای کاتب بسیاری از قوانین زرتشتی را وارد آیین یهود ساخت و برخی بر این باورند که این عمل عزرا موجب جزمی گری و قانون گرایی شدیدتری در آیین یهود شد. برای مثال, در داستانهای کتب اولیه تورات به موارد زیادی از ازدواج میان بنی اسراییل و سایر اقوام  برمیخوریم ( مانند ازدواج موسی با سیپورا و سپس با یک زن حبشی و تنبیه میریام و هارون خواهر و برادر موسی از جانب خداوند به خاطر ایرادی که بر این وصلت موسی گرفته بودند), اما پس از بازگشت این قوم به سرزمین موعود در زمان هخامنشیان و تحت رهبری عزرا و نحمیا, این دو تن بنی اسراییل را به زور شمشیر به جدایی از همسران غیریهودی و  پیروی از قوانین جدید وادار ساختند (رجوع کنید به کتاب عزرا, فصل دهم,  بندهای ۴۴-۱) . این نوع سختگیری در ازدواج با غیرهمدین به احتمال قوی از آیین زرتشتیگری (و نه از جانب خود زرتشت) وارد یهودیت گردیده, کما آنکه امروز هم این سختگیری هنوز میان زرتشتیان حتی بیشتر از یهودیان رایج میباشد.  تورات معانی زیادی دارد که مهمترین آنها عبارتند از :   قانون

۷) این امکان نیز وجود دارد که آیین زرتشت و آیین یهود هردو از یک ریشه سوم که عرفان کبالا /قبالا میباشد سرچشمه گرفته باشند.  آلبرت پایک پژوهشگر معروف (غیریهودی) دررشته ادیان و آیین های جهان, به این نتیجه رسیده بود که عرفان کبالا ریشه بسیاری از مهمترین ادیان و آیین های جهان است, و این آیین عرفانی بسیار قدیمی تر از آیین یهود است و آثار آنرا در سومر باستان نیز میتوان یافت, و چنانکه میدانیم, بر طبق روایت تورات, ابراهیم عبرانی از شهر “اور” که پایتخت سومریان باستان بود به کنعان مهاجرت نمود. زبان اصلی کبالیستهای عبرانی زبان آرامی/سریانی بوده, و چنانکه قبلا اشاره شد, نام زرتشت (ستاره زرین) به احتمال زیاد از زبان آرامی/سریانی مشتق شده, و همچنین واژه “یلدا” یا “زایش” مهر/خورشید از ریشه آرامی/سریانی است. حتی امکان میرود نام “اورمزد” یا “اورمشت” نیز  با معنای زیبای “نور سرشار” یک نام  آرامی/سریانی باشد. و فراموش نکنیم که هخامنشیان که بهترین رابطه ممکنه را با قوم یهود داشتند, زبان  آرامی/سریانی را زبان رسمی و تجاری در سراسر امپراتوری خود قرار دادند. و شگفت تر از  همه اینکه چنانکه در تصاویر ضمیمه شده مشاهده میفرمایید, نقش منوراه/شمعدان هفت شاخه که یکی از مهمترین سمبل های کبالا میباشد, در تخت جمشید یافت شده است. در نوشتارهای پیشین خود در فصلنامه “ره آورد” با ذکر منابع موثق از محققین بنام, نشان داده ام که در سراسر تاریخ بشر, پدیده های بسیار مهم فلسفی, مذهبی, ادبی, و علمی گسترده ای از همین ریشه عرفانی کبالا برخاسته اند, و این ریشه عرفانی هنوز هم زاینده و پابرجاست و بهیچوجه فقط مختص یهودیان نیست و به همه بشریت تعلق دارد. بانوی گرامی ما در باره ادیان صحبت می کنیم نه عرفان. ابراهیم هم که از شهر «اور» به کنعان آمده است، پیغمبر است نه عارف و هیچ نقشی هم در عرفان نداشته است.

هنگامی که به بحث های انتقادی و فلسفی بیست و چندساله اخیر که بر سر همین مقولات میان بنده و اندیشمندانی مانند دکتر رکن الدین همایون فرخ, مهندس جلال الدین آشتیانی, روانشاد شجاع الدین شفا, دکتر بهرام جاسمی, و هم اکنون با شما دوست گرانمایه ام در جریان بوده, عمیقا  می نگرم,  این پرسش برایم مطرح میگردد که چرا همه این عزیزان که همدوره هستند, اینچنین مصرانه انگشت تهمت بسوی ادیان سامی بخصوص آیین یهود و خدای یهود دراز نموده و با تمام قوا کوشیده اند تمامی بدبختی ها و مصیبت های وارده نه تنها به ایران و ایرانیان, بلکه بر همه  جهان و جهانیان را,  به گردن ادیان سامی و خدای یهود بیاندازند؟ (بنگرید به نوشتارهای متعدد من در نشریه ره آورد و در کتاب “چلچراغ”). تنها دلیلی که برای این پدیده شگفت انگیز پیدا نمودم اینست که این اندیشمندان میهن پرست همگی چنان از بلای عظیمی که ملایان قشری دغل باز بنام اسلام بر سر ایران عزیزمان آورده اند دستخوش شوک روانی و تلاطم های روحی و عاطفی گشته اند که لاجرم به تکاپو افتاده و با شمشر قلم به خیال خود به جان “مقصران اصلی”  این فاجعه سهمگین افتاده اند! شوربختانه این عزیزان بیراهه رفته و بجای پرادختن به درک طبیعت مارگونه بنی آدم و چاره اندیشی برای خنثی نمودن مرض دوگانه بینی و فرافکنی در ذهنیت انسانهای خام,  لبه تیز حملات خود را متوجه ادیان سامی و پیامبران و خدای آنها نموده و به نابودی مقام و وجهه این “مقصرین خارجی” غیرایرانی درمیان قوم خود کمر همت بسته اند. غافل از آنکه با این روش نادرست, در واقع موجب تشدید ویروس مهلک دوگانه بینی و فرافکنی درمیان هموطنان ما میگردند.  با تقسیم ادیان به “سامی و غیر سامی” و “ابراهیمی و غیرابراهیمی” و دوگانه بینی های دیگر از این قبیل, و فکندن تمام تقصیرات بر گردن ادیان سامی, در واقع بجای تقویت روحیه دموکراسی و ایجاد صلح و هارمونی میان ادیان و اقوام و ترغیب درون نگری و خودسازی, این اندیشمندان گرامی ملت ما را  در اسارت نبردی خیالی میان “دیو و فرشته” های بیرونی باقی میگذارند. و اینچنین است که ملت توانمند و ثروتمندی چون ما ایرانیان, باردیگر و بارهای دیگر با شعار “چو دیو برون رود فرشته درآید” عنان هستی خود را بدست دیکتاتورهای مذهبی و غیرمذهبی جور و واجور خواهد سپرد و فجایع نوینی بر سرخود خواهد آورد.

گرچه میدانم چندان مهری نسبت به پیامبران یهود ندارید و بدون شک این پیامبران نیز مانند سایر انسانها از عیب و خطا مبرا نبوده اند, اما به مصداق “عیب می جمله بگفتی, هنرش نیز بگوی!”, مهم است بدانیم که انبیای یهود همواره درپس تمامی مصیبتهای وارده بر این قوم, انگشت تهمت را فقط بسوی یهودیان نشانه گرفتند و ملت خود را به خودنگری و خودسازی فراخواندند.  آقاى محمد زرنگار بيش از هر انديشمند ایرانی ديگرى اين مطلب را درك نموده و با فصاحت بيان كرده است:

“به مواردى در تاريخ ديگران نگاهى بياندازيد. مى بينيم كه قومى پس از شكست از دشمن، نام دريا و خليج و رودخانه ممالك همجوار و دوست را بنام و به سود خويش تغيير داده و در نقشه هاى جغرافيايى قسمتى از خاك ديگران را روى كاغذ متصرف شده، و يا فى المثل قسمتى از تاريخ ناپسند خويش را به كلى از قلم انداخته است. شكست را پيروزى، غالب شدن خصم را به مغلوبى تعبير كرده و با جعل تاريخ، خود را انگشت نماى خاص و عام ساخته است. اما اين قوم عبرانى حتى در كتب مقدسه خود هرگز اين شيوه مذموم را پيش نگرفته، وقايع را واقعا، صريح و پوست كنده بر صفحه كاغذ نقش كرده است. اين شهامت اخلاقى درخور تجليل عميق و شايسته است سر مشق ساير ملل قرار گيرد.”

درخاتمه, باوجود تمام تاکیدهای مکرر که من هرگز شما را شخصا بهیچوجه “ضد یهود” نمیدانم, بازهم یکبار دیگر  از شما دوست عزیز پوزش میطلبم اگر چنین استنباط نادرستی از فحوای کلام من به ذهنتان خطور نموده, و امیدوارم که پس از این توضیحات, رنجشی از من در قلب پاک تان نمانده باشد. اما بازهم توصیه من اینست که بخاطر عشقی که نسبت به ایران و ایرانیان و همه جهانیان در شما سراغ دارم,  در کلام و نوشتارتان از مطالبی که موجب دوگانه بینی و فرافکنی میگردد, حتی الامکان پرهیز کنید. به امید روزی که همه ما انسانها وحدت وجود را تجربه کنیم و بدانیم که ما برای وصل کردن آمده ایم نه برای فصل کردن…

          خوشا آنان كه  از پا  سر ندونند          ميان شعله خشك  و تر ندونند

          كنشت و كعبه و بتخانه و دير            سرايى  خالى  از دلبر  ندونند

ارادتمند همیشگی شما, دکتر میترا مقبوله

پاسخ  معین زاده به نقد سوم  دکتر میترا مقبوله

با درودی گرم به سرکار دکتر مقبوله گرامی و سپاس فراوان از نقد سوم ایشان، نقدی که آن را با یک داستان طنز زیبا آغاز کرده‌اند تا به زبان طنز هم بپرسند:

چرا یهودیها؟! و یا چرا سامی‌ها؟!.

بعد هم شرح مفصلی می‌دهند از سی سال وقتی که صرف جدال آکادمیک در راه بی اعتبار ساختن باورها و بیانات یهود ستیزان/سامی ستیزان و همینطور یهودپرستان /سامی پرستان افراطی که بسیار جالب است، اما متاسفانه ربطی به موضوع بحث ما ندارد.

واقعیت این است که من با خواندن نقدهای ایشان به این نتیجه رسیده‌ام که سرکار دکتر مقبوله گرامی، بی آنکه نوشتهٔ‌ مرا مدّ نظر قرار بدهند، آن را بهانه قرار داده‌‌اند تا به موضوع مورد علاقهٔ خود که همانا جدال با یهود ستیزان! و سامی ستیزان! است بپردازد. و از بد حادثه هم، این بار نوشتهٔ مرا، بی آنکه التفاتی به موضوع آن بکنند، پیراهن عثمان کرده‌اند که بتوانند حرف‌های به دل ماندهٔ خود را با بزرگان اندیشه به سر نوشتهٔ من سرریز کند. در حالی که نظریهٔ من هیچ ربطی به موضوع مورد علاقهٔ ایشان که جدال با یهود ستیزان/سامی ستیزان است، ندارد.

ایشان در نقد خود می‌فرمایند: قطار تبادل فکری ما از مسیر علمی و پژوهشی خارج شده است. من علاوه بر اینکه با نظر ایشان موافقم، با تاکید هم می‌گویم که این  قطار، از مسیر یک تبادل فکری معمولی هم بیرون رفته است. از اینرو، برای برگرداندن آن به مسیر درست، تنها راهش این است که از حاشیه پردازی‌هایی که ربطی به موضوع مورد بحث ما ندارد، بپرهیزیم. لزومی هم ندارد که به موضوعاتی بپردازیم که سالیان سال پیروان نحله‌های فکری مختلف، مشغول آن هستند و به نتیجه‌ای هم نرسیده‌اند.

برای سر و سامان دادن به این تبادل فکری، به نظر من، بهترین راه این است که تنها به موضوع مورد بحث خودمان بپردازیم. برای این کار هم بهتر است نظریهٔ‌ مطرح شده را یک بار دیگر از نو مطرح و از ایشان خواهش کنیم، هر ایرادی به «موضوع مورد بحث!» دارند، بفرمایند. قصه‌های تورات و مشکلات جامعهٔ یهودیان با پیروان ادیان دیگر را سرریز موضوع بحث ما نکنند.

****

داستان تبادل فکری ما چنین آغاز شد که من یک نظر فلسفی در باره پیدایش خدای یگانه ارائه کردم که آن را عیناً ذکر می‌کنم:«به باور من، اگر اشو زرتشت خدای یگانه را جایگزین خدایان«حرفه‌ای» نکرده بود، بشریت با فهم و درک و شعور رو به رشد خود، آرام آرام از دست خدایان حرفه‌ای، مانند خدای مسئول باد و باران، سلامتی و بیماری، باروری و نازائی، جنگ و صلح، عشق و محبت و غیره رها می‌شدند و واژه و مفهوم خدا، نیز خود به خود با برطرف شدن نیاز انسان‌ها از میان می‌رفت.»

 این، مقدمهٔ نظریهٔ من بود که با «اگر» آغاز می‌شود، که یک جملهٔ شرطی است و مخاطب خاصی هم ندارد. قصد من هم  بررسی و روشن کردن این موضوع است که «اگر زرتشت خدای یگانه را ابداع نمی‌کرد»، (‌موضوعی که هیچ ربطی به هیچ دین و مذهبی ندارد)، بشریت دچار هیولائی بنام خدای یکتا نمی‌شد. به قول دوست عزیزمان جناب سهراب چمن آرا، زندگی ما را هم با این اگرها به پیچ و خم نمی‌انداخت. 

ایراد دکتر مقبوله به مقدمهٔ‌ نظر من این است که: خیر! «خدای یگانه نه ابداع زرتشت است و نه ابداع پیامبران یهود و نه ابداع اخناتون فرعون مصر…. بلکه برچسبی است که بر یک تجربه عرفانی از وحدت وجود یا وحدت هستی  نهاده شده».

 در اینجا قصد و غرض من اثبات نام کسی نبود که خدای یگانه را ابداع کرده است، بلکه نظرم این بود که بگویم: ایدهٔ خدای یگانه درست نبوده است. فکر می‌کنم، خوانندگان فهیم ما به روشنی این منظور را از نوشته من دریافت می‌کنند.

با این همه در پاسخ ایراد دکتر مقبوله عزیز،‌ ناچارم این اشاره را بکنم که در زمان ابداع خدای یگانهٔ زرتشت، هنوز دین یا شریعت یهود توسط موسی بر پا نشده بود که بخواهیم به نمودی از این دین که عرفان دین یهود (کبالا/قبالا) باشد، ارتباط دهیم. از آن گذشته خود دین یهود هم بعد از اسارت بابل، تحت تأثیر فرهنگ و تمدن بین النهرین، آرام آرام به یگانه پرستی کشیده شد. در اینجا از کتاب یکی از پژوهشگران سرشناس ایرانی ادیان و عرفان، بنام استاد مهندس جلال الدین آشتیانی و کتاب فاخر او «تحقیقی در دین یهود» نکاتی را به نقل از تورات ذکر می‌کنیم که حاکی از بی اطلاعی پیامبران دین یهود از خدای یگانه است.

در تورات، کتابی که پیروان دین یهود مدعی هستند از طرف خدا به موسی نازل شده آمده است که:

–  یهوه یکی از هفتاد خدائی است که وجود اعلا، همه آنها را آفریده و خدایان هفتاد قوم جهان کرده است و سهم یهوه نیز قوم بنی اسرائیل است. (وجود اعلا ترجمه کلیسا است که آن را برترین خدایان‌می‌نامند)

– آنگاه که وجود اعلا، اقوام را به خدایان داد، آنگاه که او بشریت را تقسیم کرد. او سرزمین ملت‌ها را مطابق تعداد خدایان مشخص ساخت. یهوه قوم خود را سهم برداشت، یعقوب(اسرائیل) میراث او گردید.۸/۳۲

– و در اولین فرمان از فرامین دهگانهٔ موسی نیز می‌خوانیم که «یهوه خدای غیوری است که نمی‌تواند تحمل کند قوم او به خدای دیگری سر فرود آورد».

 یعنی موسی از زبان خدای قوم یهود، می‌گوید که: غیر از او خدایان دیگری هم هستند!

بنابراین، وقتی کتاب مقدس دین یهود به زبان موسی کلیم الله به صراحت می‌گوید که «برترین خدایان» یهوه را خدای قوم بنی اسرائیل کرده است، گفتن اینکه پیامبران دین یهود خدای یکتا را ابداع کرده‌اند، یک تحریف آشکار واقعیت‌ تاریخی است. فکر می‌کنم بیشتر از این نیازی به توضیح این موضوع نباشد.

– در متن نظریه‌ام نوشته‌ام: خدای یگانۀ زرتشت، وقتی به دست سامیان افتاد، آنها با دو بازوی (مسیحیت و اسلام)، او را جهانگیر و خدای عالم و آدم قلمداد کردند. و از آن به بعد، مصیبت‌های عالم بشری مانند، کشت و کشتارهای بزرگ دینی، بنام خدای یکتا و استثمار بشر به دست بشر به بهانهٔ احکام الهی آغاز شد!

نگاهی به تاریخ ادیان، به روشنی نشان می‌دهد که تا پیش از پیدا شدن «ادیان توحیدی» که اقوام سامی پایه گذار آن بودند، در هیچ کجای دنیا جنگ دینی رخ نداده بود و به اسم خدا و شریعت او و امر و نهی‌های الهی، افراد بشر با هم نمی‌جنگیدند و همدیگر را نمی‌کشتند!

داستان کشت و کشتار ادیان یکتاپرست تنها مربوط به ادیان سامی نیست. آئین زرتشت هم وقتی در زمان ساسانیان آئین حکومتی خسروان ساسانی شد، همان راهی را رفت که ادیان سامی پیموده‌‌اند. آنها هم پیروان مانی را به دلیل پرستش خدای دیگر قتل عام کردند. در حقییقت نظر من ار انعکاس فرازی از کتاب در دست انتشارم، تجزیه و تحلیل یک واقعیت تاریخی بود. هیچ نوع قصد و غرض عیب و ایراد گرفتن به قوم و دین خاصی را نداشتم.

نتیجه‌ای که از مقدمه و متن نظرم گرفتم هم این بود که خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل بسیاری از بدبختی‌های انسان است!». با نگاهی دقیق به نتیجه گیری من از مقدمه و متن، می‌بینیم که نظر من «یکتاپرستی» است که به دنبال ابداع خدای یگانه پا به عرصه می‌گذارد. و اینکه یکتاپرستی را در حال حاضر سه دین توحیدی یا ابراهیمی (یهود، مسیحیت و اسلام) نمایندگی می‌کنند، شکی نیست، ربطی هم به یهود ستیزی یا سامی ستیزی ندارد. بگذریم از اینکه متاسفانه بسیاری از دوستان کلیمی ما در تبادل افکار و اندیشه، بدون توجه به محتوا و منظور مورد بحث، به دنبال رد پای یهود ستیزی می‌گردند که آن را پیراهن عثمان کنند تا یک تبادل فکری اصولی را بقولی از جاده منحرف کنند.

با توجه به مطالبی که مطرح شد، ایشان دو نقد بر نظریهٔ من نوشته بودند که من به هر دو نقدشان پاسخ دادم و این بار سوم است که به پاسخگوئی به نقد دیگر ایشان می‌پردازم.

برای اینکه خوانندگان از این گفتگوی طولانی ما که تبدیل به ضرب المثل معروف «‌دلبر جانان من، برده دل و جان من / برده دل و جان من، دلبر جانان من» شده است، نتیجه بگیرند، پاسخ خود را با داستان موسی و شبان مولانا آغاز می‌کنم که بسیار به داستان من و دکتر مقبوله شباهت دارد.

مشکل من (شبان عامی) با دکتر مقبوله (موسی عارف) در اینجاست که شبانی که مولانا از او یاد می‌کند، خدائی داشته که بموقع به داد او رسید و خطاب عتاب آمیزش را بر سر موسی فرو ریخت که چرا بندهٔ ما را از ما جدا می‌کنی. ولی مابین من عامی و دکتر مقبوله عارف، خدائی نیست که چنین داوری و حکم صادر کند. چرا که من خدائی مانند شبان ندارم. به خدای دکتر مقبوله هم باور ندارم که بخواهد میان من و ایشان داوری کند. از اینرو ناچارم دست به دامان خوانندگان فهیم این تبادل فکری بشوم که در حقانیت گفتار ما، بخصوص سرکار دکتر مقبوله گرامی که با قلم شیرین خود مرا نه در أصول فکری‌ام، بلکه به استناد محتوای کتاب تورات و آموخته‌هایشان از عرفان یهود می‌نوازد، قضاوت کنند، و بجای خدایی که مولانا به کمک شبان فرستاده بود، به کمک من بیایند تا بیش از این تیرهای شماتت ایشان را متحمل نگردم.

با این همه حیف است که پاسخ نقد سوم ایشان را که بسیار هم  جالب و آموزنده است،‌ را در هفت بند، نداده بگذرم. البته فقط به پاسخ نکات اساسی هربند بسنده خواهم کرد.

۱ – دکتر مقبوله گرامی، نخستین پرسش خود را با داستان«میوه ممنوعه» من آغاز کرده و می‌نویسد:‌ سرکار عالی پاسخ خود را با برداشتی «قشری»! از داستان “میوه ممنوعه” تورات آغاز نموده و شکوه کرده اید و…. در پی این مطلب شرح مفصلی از مفهوم عمیق درونی و عرفانی این داستان می‌دهد و می‌نویسد: نماد سمبلیک خوردن میوه معرفت نیک و بد به معنای بدست آوردن اراده آزاد خداگونه کسب توانائی تشخیص نیک و بد و… نتیجه می‌گیرد که خوردن بی موقع این میوه ممنوعه کال توسط انسانهای «خام و فاقد رشد روانی و روحانی»(منظورهم حتماً افرادی مانند من است)… سرآغاز«دوگانه بینی» و«فرافکنی» و«فاجعه آفرینی» در بنی آدم است و ….

و، تنها پاسخی که به ذهنم می‌رسد، این است که اگر خدای عزّ و جلّ این نوشتهٔ دکتر مقبوله عزیز ما را بخواند، او هم مانند من انگشت حیرت به دندان خواهد گزید و به خود خواهد گفت: این بانو بزرگوار این سخنان را از کجا آورده؟ و بر پایهٔ چه اصولی می‌گوید؟ آنچه من در باره خلقت «آدم و حوا» به موسی فرستادم، همانی است که در تورات آمده است: ساده، روشن و بدون ابهام. قصد ما هم این بود که مردم عامی زمان موسی بفهمند که ما چه می‌گوئیم. برداشت قشری و غیر قشری هم از نقل این داستانّ منظور ما نبود! چرا که هنوز نهادهائی مانند عرفان و غیر هم ابداع نشده بودند که چنین تعبیراتی در کلام ما بدهند!!.و….

۲– پرسش دوم ایشان این بود که:‌ شما بخوبی می‌دانید که یهودیان, هم مسیحیت و هم اسلام را رد کردند, و بخاطر این مسأله بیش از دوهزارسال است که مورد قهر و غضب شدید پیروان این ادیان و آماج شنیع ترین مجازات‌ها و شکنجه‌ها و نسل کشی‌های تاریخ بشری گشته‌اند, چگونه است که مسیحیت و اسلام را “دوبازوی” سامیان/یهودیان قلمداد نموده‌اید؟!

پاسخ من: نظر شما درست است که یهودیان نه مسیحیت را قبول دارند و نه اسلام را، ولی فراموش نکنیم که این دو دین جهان شمول، جهان بینی دین خود را از دین یهود گرفته‌اند. مسیحیت عهد عتیق را پیش درآمد بیبل، کتاب مقدس خود قرار داده‌ و اسلام نیز طی آیات متعدد علاوه بر جهان بینی دین یهود، به صراحت هم اذعان نموده که خدای ما همان خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب و موسی و عیسی است. از سوی دیگر می دانیم که پایه گذار هر دو دین، یهودی و از فرزندان ابراهیم بودند. مسیحیت را عیسی بن مریم از فرزندان داود و پائولوس یهودی برپا کرده‌اند که هر دو از فرزندان اسحاق بن ابراهیم بودند. اسلام را هم محمد ابن عبدالله از فرزندان دیگر ابراهیم، اسماعیل برپا داشته است. یعنی بنیان گذاران مسیحیت و اسلام هر دو یهودی تبار بودند.

به همین علت هم من مسیحیت و اسلام را مذاهب دین یهود می‌دانم، چرا که این دو دین هیچ یک جهان بینی خاص یک دین مستقل را ندارند.هر دوي آنها از جهان بینی دین یهود استفاده کرده‌اند. ضمن اینکه هم عیسی و پائولوس جزو انبیاء دین یهود بودند و هم محمد خود را خاتم انبیاء می‌دانست. و می‌دانیم که انبیاء فقط در دین یهود وجود دارند. بنابراین، نامیدن مسیحیت و اسلام به عنوان دو بازوی دین یهود بی پایه و اساس نیست!

۳- پرسش سوم “خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل بسیاری از بدبختی‌های انسان است!”

همانطور که در همین نوشته ذکر شد، تاریخ مدون جوامع انسانی به ما نشان می‌دهد که پس از پیدایش خدای یگانه توسط زرتشت، بخصوص با برپائی ادیان توحید توسط اقوام سامی، جنگ‌های دینی و مذهبی آغاز شد. تا پیش از ابداع خدای یگانه در هیچ یک از جوامع بشری نشانی از جنگ و کشت و کشتار بنام دین خدایان وجود نداشت. با این اوصاف می‌توانیم بگوئیم که ابداع خدای یگانه نه تنها مفید و سودمند نبود، بلکه یکی از بدترین ابداعات بشر بوده است.

این را هم یادآوری کنیم که ابداع خدای یگانه دلیل اشتباه زرتشت شمرده نمی‌شود. چرا که او با نیت پاک و مصلحت جامعهٔ بشری چنین ابتکاری به خرج داده بود. اما مانند بسیار از اختراعات و اکتشافات و ابداعات خیرخواهانه بشر، به مسیر نادرست کشیده شد. بی شک قصد و غرض اقوام سامی هم از یکتاپرستی جنگ و کشت و کشتار نبوده، ولی دیدیم که یکتا پرستی ادیان توحیدی هم جز مصیبت حاصلی ببار نیاورد.

۴- در پرسش چهارم ایشان بنده را به نویسندهٔ معروف چکسلواکی جناب کافکا حواله داده و گفته‌ای از ایشان را ذکر کرده‌اند. به نظرمن، سخن ایشان بیشتر یک تعبیر شاعرانه است، نه پاسخ یک پرسش فلسفی. لذا نظر این نویسنده معروف برای من ارزشی ندارد.

۵- در پرسش پنجم، ایشان در رابطه میان زرتشت و یهود از منابع موثقی چون تاریخ طبری و انسیکوپدیا ایرانیکا نقل کرده‌اند که زرتشت یکتاپرستی را از آمیزش با پیامبران و عرفای یهود در بلخ آموخته است (جل الخالق»! من پاسخی به این پرسش ندارم. آنچه می‌دانم، پیامبر شریعت گذار یهود که موسی کلیم الله باشد، بعد از زرتشت ظهور کرده و یکتاپرست هم نبود. حال اشعیا نبی یا ارمیای نبی عزیز ما چطور به زرتشت یکتاپرستی را آموخته‌اند!! الله اعلم!

دکتر مقبوله گرامی در پایان همین پرسش پنجم، از من پرسیده‌اند:

دوست من, آقای معین زاده عزیز, با وجود چنین شباهتهای فاحشی, چگونه است که شما زرتشت را پیامبر نمیشمارید؟!

پاسخ این پرسش ایشان هم ساده است، زیرا پیامبر یعنی کسی که از جانب خدا برگزیده و به نبوت مبعوث شده باشد که دین یا شریعت خدا را بر پا دارد و تبلیغ و ترویج کند. زرتشت نه از جانب خدا برگزیده و نه به پیامبری مبعوث شده بود. او اهورا مزدا را با بینش و خرد خود یافته و دیدگاهش را نسبت به او برای ما مطرح کرده است. زرتشت نه نماد خدا را مانند موسی دیده بود، نه سخن او را شنیده بود، نه با او کباب بره خورده بود و نه به خوابش آمده بود. فرشته حامل وحی خدا هم به دیدار او نیامده بود. لذا او پیامبر نبود، بلکه بینشوری بود مانند من و دکتر میترا مقبوله که دیدگاهش را نسبت به جهان و هستی به دوستدارانش عرضه کرده بود.

۶- پرسش ششم ایشان در مورد معنی تورات که من نوشته بودم که یکی از معانی تورات قانون است. ایشان نوشته‌اند که واژه « توراه یا تورات» به زبان عبری به هیچوجه به معنای قانون نمی‌باشد، بلکه به معنای «آموزش» است.

پاسخ ایشان در فرهنگ دهخدا چنین آمده است:‌« تورات نامی است که عبرانیان به قانون موسی می‌دهند». باتوجه به اینکه تورات نوشته‌های موسی است، پس یکی از معانی تورات، قانون است.

انجمن کلیمیان تهران هم در سایت خود در باره تورات چنین نوشته‌اند:

الف) «تورات»: تورا به معنای «شریعت» یا «قانون» و مهمترین قسمت تنخ است که از جانب خداوند مشه رینو به ما ابلاغ شده و متشکل از ۵ سفر(جلد) است. و آنها عبارتند از سفر پیدایش، سفر خروج، سفر لاویان، سفر اعداد، سفر تثنیه…..

۷- پرسش هفتم ایشان نوشتاری است بسیار طولانی  که دکتر مقبوله گرامی، پای عرفان یهود ‌(کبالا/قبالا) را به میان کشیده و می‌خواهد آئين زرتشت و دین یهود را به نوعی به آن گره بزند. و بحث فلسفی ما را مرتبط به دریافت‌های اشراقی عارفان یهود بنماید، که به نظر من، نظریهٔ ارائه شدهٔ در بحث ما هیچ ارتباطی به عرفان ندارد. بعد هم  دکتر مقبوله گرامی، مطابق معمول، ما را به صحرای کربلا می‌برد و داستان «یهود ستیزی» فرزانگان ایرانی را یاد‌آور می‌شوند. و پای چهار نفر از شخصیت‌های اندیشمند ایران، مانند دکتر رکن الدین همایون فرخ، مهندس جلال الدین آشتیانی، روانشاد شجاع الدین شفا، دکتر بهرام جاسمی را به میان می‌اورد که در گذشته با آنان به تبادل فکری پرداخته بود و اکنون هم نوبت تبادل فکری ایشان با من است..

و در نتیجه هم این پرسش را مطرح می‌کند که چرا همهٔ این عزیزان که همدوره هستند، ‌این چنین مصرانه انگشت تهمت بسوی ادیان سامی بخصوص آئين یهود و خدای یهود دراز نموده و با تمام قوا کوشیده‌اند، تمامی بدبختی‌ها و مصیبت‌های وارده را …. به گردن ادیان سامی و خدای یهود بیندازند…

 به عبارتی سرکار دکتر مقبوله آسمان و ریسمان را به هم می‌بافند تا ثابت کنند‌ که هر کس سخن از عیب و ایراد ادیان توحیدی بگوید، این معنی را می‌دهد که یهود ستیز است، و شخص ایشان هم نه به عنوان یک اندیشمند آزاده، به رد نظرات آنان بپردازد، بلکه به عنوان وکیل مدافع اقوام سامی و دین یهود از حق و حقوق پایمال شدهٔ آنها دفاع می‌کند. 

خوشبختانه ایشان در پایان بند هفتم نقد سوم خود، مرا از زمرهٔ یهودی ستیزان تبرئه کرده و به عبارتی کنار گذاشته‌اند. از اینرو حرفی دربارهٔ خودم ندارند. ‌اما در بارهٔ دو فرزانه عالیقدر کشورمان که هر دو از استادان مورد احترام من بودند و در قید حیات نیستند که پاسخگوی ایشان باشند، خود را موظف می‌دانم که از ایشان و یهود ستیز نبودنشان دفاع کنم. زیرا به باور من، هیچ یک از این دو فرزانه یهود ستیز نبودند.

یکی از افتخارات دوران فعالیت فرهنگی من، شاگردی دو تن از فرزانگان نامدار ایرانی است که ایشان از آنان نام برده است. نخستین این فرزانگان، زنده یاد مهندس جلال الدین آشتیانی است. شخصیتی که از محققین نامدار و سرشناس ادیان و مذاهب و عرفان است. آثار گرانبهای باقی مانده از این فرزانه بزرگ، او را در ردیف محققین معروف و سرشناس ادیان و عرفان ایران و جهان قرار می‌دهد. زنده یاد آشتیانی در چند جلد کتاب فاخر خود، با تیتر:

«ایده آل بشر، تجزیه و تحلیل افکار» با نام‌های « مدیریت نه حکومت»، «زرتشت – مزدیسنا و حکومت»، «تحقیقی در دین یهود»، «تحقیقی در دین مسیح» و «عرفان، بودیسم و جینیسم» و… بزرگترین و مستندترین تحقیق علمی را در بارهٔ ادیان و عرفان به زبان فارسی ارمغان فرهنگ ایران کرده است. آثاری که برای هر پژوهشگر ایرانی مطالعهٔ آنها ضروری است. من از زمانی که شروع به مطالعهٔ فلسفه، دین، عرفان و سیر تحولات تاریخی این نهادها کردم، تا زمانی که زنده یاد سلامت بودند، چه توسط تلفن و چه به صورت مکاتبه با ایشان در تماس بودم. بخش بزرگی از دانش دینی و عرفانی من هم حاصل آموخته‌هایم از کتب گرانبهای ایشان است.

 از اینرو، به جرأت می‌توانم بگویم که زنده یاد آشتیانی یکی از پژوهشگرانی است که با بیطرفی و بدون حب و بغض در باره ادیان و عرفان تحقیق کرده است. من که در عرصهٔ تحقیق، در حد یک دانش‌آموز کوچک محسوب می‌شوم،‌ کوچکترین اثری از یهود ستیزی در نوشته‌های استاد جلال الدین آشتیانی ندیده‌ام. و باورم هم این است که بسیاری از پژوهشگران نیز در این باره با من هم رأی باشند. نام و یادش گرامی باد.

دومین شخصیتی که ایشان را هم از جملهٔ استادان بزرگ خود می‌دانم، زنده یاد استاد شجاع الدین شفا است. من با نوشته‌های زنده یاد، مانند بسیار از همنسلانم در زمان نو جوانی آشنا شدم. زمانی که ترجمهٔ دلنشین ایشان از کتاب «نغمه های شاعرانه لامارتین» در ایران منتشر و از طرف جوانان دست به دست می‌گشت. در خارج از کشور هم آثار روشنگرانهٔ ایشان را مانند بسیاری از ایرانیان با علاقه می‌خواندم، بی آنکه شانس دیدار و آشنائي حضوری با ایشان را داشته باشم.

بعد از انتشار دومین کتابم «آنسوی سراب» به تصادف در منزل دوست زنده یادم، دکتر آبتین ساسانفر، شانس دیدار ایشان را پیدا کردم و از آن روز به بعد تا زمان درگذشت استاد همیشه در کنارشان بودن و به قول قدیمی‌ها، عصای دست استاد بودم که قدر و منزلتش برایم بسیار گرامی بود.

استاد شجاع الدین شفا در سه دورهٔ زندگی خود، همیشه یکی از شخصیت‌های برجستهٔ زمانهٔ خود بود. چه دورانی که آثار بزرگان فرهنگ ادب جهان را به فارسی ترجمه می‌کرد، چه دورانی که معاون فرهنگی دربار شاهنشاهی بود و چه دوران بعد از انقلاب که یکی از نخستین پیشگامان و پرچمدار «حرکت روشنگری عصر جدید ایران» بودند که بزرگترین و کارسازترین جنبش فرهنگی ایرانیان بشمار می‌رود.

آثار منتشر شدهٔ استاد نشاندهندهٔ تلاش بی وقفه او در بیداری و آگاهی ایرانیان بود. از عجایب روزگار اینکه خود استاد در سرآغاز کتاب فاخر«تولدی دیگر» خود، در صفحه ۵۲ به صراحت نوشته است که من خود هیچ نظری ندارم و هر چه نوشته‌ام، همه نوشته‌های پٰژوهشگران و محققین سرشنان ایران و جهان است که گردآوری کرده در اختیار علاقمندان گذاشته‌ام. عین عبارت استاد (من جز در موارد ضروری دخالتی نکرده‌ام، برداشت خاصی را نیز ارائه نداده‌ام، زیرا هر گونه نتیجه گیری از آنچه نقل شده است…در صلاحیت خود خواننده کتاب می‌دانم.)

 به عبارت دیگر اگر هم از دید دکتر مقبوله رگه‌هائی از یهود ستیزی در این کتاب دیده شود، نظر و گفتهٔ محققین و پژوهشگران مشهور جهان است که در کتابشان آمده و استاد ما آن را نقل کرده‌ است. با این باورکه «نقل کفر، کفر نیست»، ازینرو، گناهی به گردن استاد شفا نباید گذاشت.

پاسخ خود را به نقد سوم سرکار دکتر مقبوله با سپاس صمیمانه از ایشان، بپایان می‌برم که مرا بیاد دو تن از استادان بزرگوارم انداخت که به کوتاهی یادی از ایشان شد که شخصیت‌های بزرگ فرهنگی کشورمان بودند.

پاریس- پانزدهم خرداد ماه ۱۳۹۹

 هوشنگ معین زاده

نان و کباب مشروطه

روایت فلان‌السلطنه از چگونگی ترویج مشروطه در بین عوام / بخش سوم

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۱،

فلان‌السلطنه(طنزِ تاریخی)،بخش ۲،

* واقعاً موضوعی که دربارۀ مظفرالدین‌شاه فرمودید صحت دارد؟

بله، می‌گویند شمار زیادی عکس‌های نامناسب در دربار قاجار وجود داشته که رضاشاه پس از رسیدن به سلطنت، برای حفظ آبرو دستور معدوم کردنشان را داده بوده.

* از این قرار گویا مظفرالدین‌شاه هم به تأسی از پدرشان که پیشگام هنر عکاسی بودند، خواسته بودند پیشگام صنعت تولید صوَر قبیحه شوند! علت رد پیشنهاد این منصب توسط پدربزرگتان چه بود؟

مرحوم پدربزرگم هم‌زمان با مجمع آدمیت و کمیتۀ اجتماعیون عامیون ارتباط داشتند و هم عباسقلی‌خان‌‌ رییس مجمع آدمیت، و هم حیدرخان عمواوغلی معروف به حیدرخان برقی و حیدرخان بمبی، رییس فرقۀ اجتماعیون عامیون، جداگانه با ایشان تماس گرفته و اصرار زیادی به پذیرفتن منصب آفتابه‌دارباشی محمدعلی‌شاه داشتند، البته اولی نیتش این بود که پدربزرگم در زمان حضور شاه در خلا، نرمک نرمک ایشان را با اصول دمکراسی و نظام مشروطه و فواید حاکمیت قانون آشنا کنند، اما دومی می‌خواست به کمک پدربزرگم در خلای شاه بمب کار بگذارد یا در آفتابه‌اش اسید یا به قول آن‌روزی‌ها تیزاب بریزد!  که این هم یکی دیگر از ابداعات حیدرخان عمواوغلی است و تا جایی که می‌دانم اولین کسی بوده که به فکرش رسیده با ریختن اسید در آفتابۀ کسی ترورش کند!

شما همین جا تفاوت روش‌های فرقۀ اجتماعیون عامیون و مجمع آدمیت را که یکی معتقد به روش‌های انقلابی و دیگری مقید به روش‌های اصلاحی بود می‌بینید که بعدها در اختلاف میان روش‌های حزب توده و جبهۀ ملی ایران هم جلوه‌گر شد.

* از قرار معلوم پدربزرگتان با درخواست‌شان موافقت نکردند، وگرنه به قول شما چه بسا سیر تاریخ عوض و ضمناً لقب حیدرخان تیزابی به دیگر لقب‌های ایشان اضافه می‌شد.

بله، طبعاً ایشان هم در عین ارادت به هر دوی این بزرگواران با صراحت گفته بودند، من که مانند آن خائن‌السلطان نیستم. حاضرم جانم را هم در راه مشروطه بدهم، اما نه شأن دمکراسی و نظام مشروطه را در حد صحبت در خلا پایین می‌آورم و نه به اعتماد کسی که قرار است آفتابه‌اش را دست من بدهد، و در حقیقت ناموسش را به من بسپارد خیانت می‌کنم! بدین ترتیب پدربزرگم هم‌زمان به نوعی هم از سوی جناح تندروی مشروطه‌خواهان و هم از سوی جناح اعتدالی طرد شدند، درست همان سرنوشتی که سال‌ها بعد نصیب نوه‌شان یعنی بنده شد. به قول شاعر،

 نه در مسجد گذارندم که مستی/  نه در میخانه کاین خمار خام است

 میان مسجد و میخانه راهی است/  بجویید ای عزیزان کاین کدام است

مرحوم پدربزرگم با وجود سواد اندک، درس اصلی را در مدرسۀ بزرگ زندگی آموخته بودند و نسبت به دیگر معاصرانشان دید خیلی روشن‌تر و جامع‌تری نسبت به معنای واقعی مشروطه داشتند. معروف است که آن زمان یکی از وعاظ برای تهییج عامه، بر سر منبر عبای خود را نشان مردم داده و گفته بود، مردم اگر مشروطه شود نان سنگک درِ خانه‌تان می‌آورند این اندازه، بعد هم آرنجش را نشان داده و گفته بود کباب هم می‌آورند این هوا!

درحالی‌که پدربزرگم با این سطحی کردن عامیانۀ مفهوم مشروطه، حتی برای عوام‌الناس هم به‌شدت مخالف بودند و همیشه می‌گفتند، خیر! مشروطه مطلقاً ربطی به پهنای نان و درازای کباب ندارد و نباید چنین مفهوم عمیقی را با این تعاریف عوامانه و سطحی بیان کرد! این اندازه‌ از نان و کباب هم طی صدها سال بر اساس خِرد جمعی و سنت‌های ما ایرانیان شکل گرفته و قطعاً حکمتی در آن بوده، لزومی هم به پخت نان یک ذرعی و کباب به کلفتی بازوی آدم نیست و چه‌بسا اصولاً تهیه و مصرف چنین نان و کبابی هم به سادگی ممکن نباشد!

درواقع مشروطه بیشتر با کیفیت و قیمت نان و کباب مرتبط است. یعنی در صورت استقرار مشروطه و حاکمیت قانون، نان و کباب را با کیفیت مناسب و در اندازۀ معین و قیمت تعیین شده به حکم قانون، در نانوایی و کبابی به شما عرضه می‌کنند، یا اگر خواستید درِ خانه‌تان می‌آورند و شما هم به حکم همان قانون باید فی‌المجلس و بی‌کم‌وکاست بهایش را پرداخت کنید، یا حالا اگر نسیه خرید کردید در موعدش تسویه نمایید!

* گویا این علاقۀ شما به چلوکباب هم از همان‌جا ناشی شده! ایشان در حوادث مشروطه  نقش دیگری هم داشتند؟

 بله، نقش خیلی مهمی هم داشتند، ولی اگر بخواهم داستان شیرین زندگی پرافتخار و حماسی ایشان را نقل کنم، از موضوع مهم خاطرات خودم منحرف می‌شویم. فقط چون فرمودید، خاطرۀ جالبی از ایشان را که با پیشوای نهضت ملی جناب دکتر ]محمد[ مصدق هم ارتباط دارد نقل می‌کنم و بعد به داستان زندگی خودم برمی‌گردم.

عرض به حضور شما که مرحوم پدربزرگم با وجود اینکه سناً از آقای دکتر مصدق بزرگتر بودند، ولی همیشه ارادت خاصی به ایشان داشتند و حتی از روی تواضع به خود ایشان گفته بودند حاضرم آفتابه‌دار شما باشم. متقابلاً جناب دکتر مصدق هم ارادت فراوانی به ایشان داشتند و هر وقت من را می‌دیدند ضمن یادآوری خاطرات شیرینی از آن مرحوم می‌گفتند، هرگز یادت نرود که تنها نوۀ پسری میرزا احمدخان آفتابه‌دارباشی هستی و باید همیشه اعتبار و نام نیک آن مرحوم را حفظ کنی.

باری، مدتی بعد از به توپ بستن مجلس و بر باد رفتن آن‌همه مجاهدت‌های مجاهدین مشروطه‌خواه، پدر بزرگم که دیگر دل‌ودماغ ماندن در تهران و مشاهدۀ جولان و یکه‌تازی مستبدین را نداشتند، وقتی از جناب دکتر مصدق، که البته آن زمان هنوز دکتر نشده بودند، شنیدند که به بهانه تحصیل اجازۀ رفتن به فرنگ را از شاه گرفته‌اند، ایشان هم خدمت شاه رسیده، خواستار اجازۀ رفتن از تهران برای تحصیل شده بودند. شاه هم با کمال تعجب، با همان لهجۀ ترکی غلیظی که داشتند پرسیده بودند، خان‌عمو، چطور شده در این سن و سال چنین فکری به سرت زده؟ حتماً این فکر را هم آن رفیقت میرزا محمدخان به سرت انداخته! به او هم گفتم که تا این حرف را نزده بود فکر می‌کردم برای خودش افلاطونی است! ولی از شما دیگر اصلاً توقع چنین حرفی نداشتم! حالا بفرما ببینم علم آفتابه‌داری را در کدام مملکت تعلیم می‌دهند که خیال داری آنجا بروی؟! پدربزرگم با وجود اطلاع از خوی تند و استبدادی شاه، با کمال شجاعت گفته بودند، اعلیحضرتا! من نمک‌پروردۀ این آب و خاکم و تا زنده‌ام پایم را به لوث خاک بیگانه آلوده نمی‌کنم! الآن هم قصد دارم با اجازۀ شما به سر ملک و املاکم در لواسان بروم!

شاه دوباره با کمال تعجب گفته بودند، خب حالا در لواسان قصد تحصیل چه چیزی داری؟ پدربزرگم هم با شیطنت جواب داده بودند، قبلۀ عالم به سلامت باد! قصد تحصیل رزق و روزی دارم.

شاه تندخو، با شنیدن این حاضرجوابی پدربزرگم به حدی به خنده افتاده بودند که به روایت ایشان حتی از روی صندلی‌ای که رویش نشسته بودند به زمین افتاده، و وقتی دیده بودند ایشان فقط قصد رفتن به سر ملک و املاکشان را دارند، با وجود رنجشی که به خاطر هواخواهی‌شان از مشروطه‌خواهان و عدم همراهی‌شان با مستبدین داشتند، نهایتاً در همان حال خنده با دست اشاره کرده و گفته بودند، برو! برو گم شو! هر گوری می‌خواهی بروی برو!

پدربزرگم هم با رسیدن به خواستۀ باطنی‌شان خوش‌وخرم از نزد شاه برگشته و همان روز همراه خانواده عازم لواسان شدند و تا مدتی پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان در آنجا ماندند. البته متاسفانه همین اقامت هم باعث شد مشروطه‌خواهان که ابتدا قصد داشتند پدربزرگم را به پاس مجاهدت‌های فراوانشان به عنوان وزیر معارف انتخاب کنند، به دلیل عدم دسترسی به ایشان و عجله‌ای که در تشکیل دولت و استقرار نظم داشتند، بالاجبار شخص دیگری را که اگر اشتباه نکنم مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله بودند به عنوان وزیر معارف انتخاب کردند.

هرچند پدربزرگم با علو طبعی که داشتند مطلقاً رنجشی از این بابت نشان ندادند و همواره به کسانی که این مطلب را عنوان می‌کردند هم می‌گفتند، اصل کار پیروزی مشروطه‌خواهان و برافتادن نظام استبداد بوده، حالا دیگر وزارت عمرو و زیدش فرقی نمی‌کند، اما به نظر خود من حیف شد و اگر آن موقع در تهران بودند لابد بعد از مدتی تصدی وزارت به مقام ریاست وزرا هم می‌رسیدند و چه بسا سیر تاریخ عوض می‌شد و با استقرار حاکمیت قانون و مشروطه به معنی واقعی، دیگر گرفتار پنجاه سال حکومت خاندان پهلوی و تبعات و عوارض آن هم نمی‌شدیم!

ادامه دارد

اشاره:

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است. 

   بخش نخست

****

نقش امین‌السلطان در قتل ناصرالدین شاه

گذار از عهد ناصری به عهد مظفری به روایت فلان‌السلطنه

* واقعاً شاه آفتابه‌دارش را صدراعظم کشور می‌کرد؟

بله! مگر خود همین امین‌السلطان در ابتدا صاحب‌جمع یا خیلی ساده بگویم شتردار و قاطرچی نبود؟ یا امیرکبیر که بچۀ ‌آشپز صدراعظم بود و بعدها خود به صدراعظمی رسید.

عرض می‌کردم که شاه یک روز پیش از مرگش، جلوی همۀ درباریان آن فرمایش را در مورد پدربزرگم کردند و همان‌جا هم ایشان را ملقب به لقب دبوس‌السلطنه نمودند. باید به استحضارتان برسانم که در آن دوران القاب اشرافی دارای سلسله‌مراتبی بودند که مثلاً از ایاله و ملک و دوله شروع می‌شد و به سلطان و سلطنت می‌رسید. اگر هم شاه می‌خواست به کسی از عملة خلوت و ندیمانش لطف و مرحمتی کند و لقبی به او ببخشد، مثلاً لقبی با پسوندِ حضور یا خلوت و امثالهم می‌بخشید.

* اجمالاً از این سلسله‌مراتب اطلاع داشتم، ولی یادم نمی‌آید که لقب دبوس‌السلطنه را جایی شنیده یا خوانده باشم.

خود همین بی‌سابقه بودن لقب، نشان از خاص بودن پدربزرگم در چشم شاه بود که می‌خواست بگوید او با بقیۀ درباریان تفاوت دارد. از طرفی می‌دانید که ناصرالدین‌شاه هم شیطنت‌های خاص خود را داشت و همچنین در زمان خودش شخص بسیار نوآوری بود. کما این‌که یکی از پیشگامان هنر عکاسی در ایران و حتی خاورمیانه و شاید کل آسیا، همچنین نقاشی چیره‌دست بود که یک بار هم که اجابت مزاجش به درازا کشیده بود، همانجا در خلا تصویر پدربزرگم را آفتابه به دست کشیده و به یادگار به خودش داده بود که من در کودکی میان اوراق پدرم دیده بودم ولی بعدها نمی‌دانم چه شد. از این گذشته شاه اولین ایرانی بود که در روز ولنتاین از فرنگ کارت تبریکی را، البته با رعایت جوانب شرعی برای یکی از زنانش فرستاده بود.نمی‌دانم می‌دانستید که ناصرالدین‌شاه نویسندۀ اولین داستان معاصر به زبان فارسی و همچنین مصنف این تصنیف معروف است:

 عقرب زلف کجت با قمر قرینه        تا قمر در عقربه کار ما چنینه

کیه کیه در می‌زنه من دلم می‌لرزه   درو با لنگر می‌زنه من دلم می‌لرزه

( در حال خواندن این تصنیف لبخندی بلیغ و چشمکی هم به خانم زدند که ایشان قدری سرخ شدند و به بهانۀ آوردن چای به آشپزخانه رفتند. من هم که قدری معذب و ناراحت شده بودم گفتم، شما هم می‌دانستید که ناصرالدین‌‌شاه در نگارشش خیلی بی‌قید بود و مثلاً اگر می‌خواست بنویسد فلانی خواهرت فلان شد، واو خواهرتان را ندیده می‌گرفت و می‌نوشت فلانی خاهرت فلان شد؟ ایشان جوابی ندادند و سکوت سنگینی بر فضا حاکم شد، ولی بعد که خانم چای تازه‌دم و زولبیا بامیه‌های تازه‌ای را که به ما چشمک می‌زدند، آوردند یک‌باره جو عوض شد و آن چشمک نامناسب فراموش شد و همگی شاد و خوشحال شدیم و گفت‌وگو به همان روال عادی‌اش ادامه یافت. همین‌جا اضافه کنم، به قدری از این کارشان شاد شدم که می‌خواستم همان‌جا دست‌شان را ببوسم، ولی گرچه همسر شرعی و قانونی هم بودند، به دلیل حضور غیر به فرصت مناسبی موکول کردم.)

* شنیده بودید مظفرالدین‌شاه یک بار به اتابک گفته بود، اتابک کی می‌شود ماه رمضان بیاید و زولبیا بامیۀ سیری بخوریم؟!

مرحوم پدربزرگم که برعکس ناصرالدین‌‌شاه، به پسرش مظفرالدین‌‌شاه هیچ علاقه‌ای نداشتند، هر وقت زولبیا بامیه می‌دیدند این را تعریف می‌کردند و غش‌غش می‌خندیدند! (خودشان هم موقع تعریف این خاطر غش‌غش خندیدند.)

* علت این بد آمدن مرحوم پدربزرگتان از مظفرالدین‌‌شاه چه بود؟

داشتم عرض می‌کردم که دادن لقبی با پسوند سلطان به پدربزرگم، آن هم بلافاصله بعد از این‌که شاه صراحتاً از صدراعظم مقتدرش با عنوان خائن‌السلطان یاد نموده، به خوبی نشان‌دهندۀ نیت شاه در ارتقای قریب‌الوقوع ایشان به مقام صدراعظمی و عزل امین‌السلطان است، و طبعاً چنین امر مهمی از چشم درباریان که مراقب هر گوشه‌چشم و نیشخند و ریشخند شاه بودند، بخصوص خود امین‌السلطان زیرک و موقع‌شناس که به خوبی می‌دانست عزلش از مقام صدراعظمی چه بسا توأم با مصادرۀ اموال یا حتی خوراندن قهوۀ قجری و مرگش باشد، دور نمی‌ماند. جدای از این، مطمئناً سفارت‌های روس و انگلیس هم که همواره جاسوسانی در دربار داشتند به سرعت برق‌وباد از این موضوع مطلع ‌شدند و چون علیرغم رقابتی که با هم داشتند، نفع مشترکشان را در حفظ نوکر بی‌اراده‌ای مثل امین‌السلطان می‌دیدند و از روی کار آمدن جوان شجاع و وطن‌پرستی چون پدربزرگم که شاه هم به درستی او را تالی امیرکبیر خطاب کرده بودند بیم داشتند، به تکاپو افتادند تا هر طور شده جلوی این اتفاق مساعد، البته از دید خودشان، را بگیرند.

مرحوم پدربزرگم عقیده ‌داشتند که قتل شاه در ظاهر به دست میرزا رضای کرمانی، اما در باطن بر اساس توطئۀ اتابک صورت گرفته، چه بسا سیاست استعماری روس و انگلیس هم در آن نقش داشته. این موضوعی است که در خاطرات برخی از نزدیکترین افراد به شاه هم ذکر شده. از آن گذشته مرحوم پدربزرگم تعریف می‌کردند روزی که شاه قصد زیارت شاه عبدالعظیم را داشتند، ایشان هم مثل همیشه قصد داشتند همراه شاه باشند و از او جدا نشوند، اما اتابک به این بهانه که شاه در حرم نیازی به آفتابه‌دار ندارد و تو هم حق نداری با این آفتابۀ نجست داخل حرم مطهر شوی، مانع او شده بودند و پدربزرگم همیشه می‌گفتند که اگر این خائن‌السلطان مانع من نشده بود، با همان آفتابه به مغز میرزا رضا می‌زدم و اجازه نمی‌دادم به شاه سوءقصدی بکند. البته ایشان بنا به شعر عامیانه‌ای که همان زمان بر سر زبان‌ها افتاده بود، که، این میرا رضای […] کمونچه    زده شاه شهیدو با طپونچه، با همین لفظ نامناسب هم از میرزا رضا یاد می‌کردند که من علیرغم تمام احترامی که برای پدربزرگ مرحومم قائل هستم، به دلیل مجاهدات آن شهید راه آزادی طبعاً با آن موافق نیستم.

طبیعی است بعد از مرگ شاه، و با آمدن مظفرالدین‌شاه به تهران که آفتابه‌دار خودش را داشت، پدربزرگم از کار بیکار شدند. از طرفی شاهِ تازه، اطرافیان خودش را که موسوم به دارودستۀ ترک‌ها بودند و از تبریز همراهش آمده بودند بر سر کار آورده بود و از طرف دیگر اتابک هم که هنوز حرف ناصرالدین‌شاه در گوشش زنگ می‌زد و در پدربزرگم سیمای رقیبی بالقوه را می‌دید، به هر نحو ممکن سعی در طرد او از دربار داشت.

کار به جایی رسید که حتی وقتی پدربزرگم درخواست فرمان لقب دبوس‌السلطنه را هم ـکه حقشان بود ـ کردند، ابتدا قدری به مماطله گذراندند که، شاه همین تازگی مرده و ‌مطالبۀ فرمان لقب در این میان کار زشتی است و باید صبر کنید که ولیعهد از تبریز بیاید و رسماً شاه شود تا فرمان لقب را تایید کند. بعد هم که مدتی از این موضوع گذشت، کلاً موضوع را منکر شدند و حتی آن گروه از درباریان که آن روز در خدمت ناصرالدین‌شاه بودند و به گوش خود اعطای این لقب توسط شاه را شنیده بودند هم یا از سر حسادت یا به تحریک و بعضاً تهدید اتابک، مدعی شدند که لقب اعطایی شاه به پدربزرگم نه دبوس‌السلطنه بلکه دیوث‌‌السلطنه بوده.

این بی‌شرمی کم نبود، شاهِ بی‌آزرمی که خودش ملقب به لقب آبجی مظفر بود و حتی به شهادت خواهرش تاج‌السلطنه رابطۀ خلاف عرف با چهارپایان داشت، چنین لقب زشتی به پدربزرگم داد. به قول معروف، تو که با قاطرت […] کنی     با دیگران چه‌ها کنی؟!

ایشان هم با دیدن این‌همه بی‌اخلاقی و بی‌انصافی و بی‌مروتی، قید خدمت در چنین دربار هرزه و فاسدی را زدند و برای همیشه از خدمات درباری کناره گرفتتند و حتی در دورۀ محمدعلی‌شاه قاجار هم که از روی لطف به ایشان خان‌عمو می‌گفتند، هرچه اصرار کردند که به دربار برگردند، یکی به دلیل همان رنجیدگی، و دیگری به دلیل خوی مستبد شاه و مخالفتش با مشروطه‌خواهان، که پدربزرگم هم جزوشان بودند، قبول نکردند و حتی پیشنهاد شاه به قبول سمت آفتابه‌دارباشی را هم رد کردند.

* واقعاً موضوعی که دربارۀ مظفرالدین‌شاه فرمودید صحت دارد؟

بله، می‌گویند شمار زیادی عکس‌های نامناسب در دربار قاجار وجود داشته که رضاشاه پس از رسیدن به سلطنت، برای حفظ آبرو دستور معدوم کردن شان را داده بوده.

* از این قرار گویا مظفرالدین‌شاه هم به تأسّی از پدرشان که پیشگام هنر عکاسی بودند، خواسته بودند پیشگام صنعت تولید صوَر قبیحه شوند! علت رد پیشنهاد این منصب توسط پدربزرگتان چه بود؟

مرحوم پدربزرگم هم‌زمان با مجمع آدمیت و کمیتۀ اجتماعیون عامیون ارتباط داشتند و هم عباسقلی‌خان‌‌ رییس مجمع آدمیت، و هم حیدرخان عمواوغلی معروف به حیدرخان برقی و حیدرخان بمبی، رییس فرقۀ اجتماعیون عامیون، جداگانه با ایشان تماس گرفته و اصرار زیادی به پذیرفتن منصب آفتابه‌دارباشی محمدعلی‌شاه داشتند، البته اولی نیتش این بود که پدربزرگم در زمان حضور شاه در خلا، نرمک نرمک ایشان را با اصول دمکراسی و نظام مشروطه و فواید حاکمیت قانون آشنا کنند، اما دومی می‌خواست به کمک پدربزرگم در خلای شاه بمب کار بگذارد یا در آفتابه‌اش اسید یا به قول آن‌روزی‌ها تیزاب بریزد!  که این هم یکی دیگر از ابداعات حیدرخان عمواوغلی است و تا جایی که می‌دانم اولین کسی بوده که به فکرش رسیده با ریختن اسید در آفتابۀ کسی ترورش کند!

شما همین جا تفاوت روش‌های فرقۀ اجتماعیون عامیون و مجمع آدمیت را که یکی معتقد به روش‌های انقلابی و دیگری مقید به روش‌های اصلاحی بود می‌بینید که بعدها در اختلاف میان روش‌های حزب توده و جبهۀ ملی ایران هم جلوه‌گر شد.

* از قرار معلوم پدربزرگتان با درخواست‌شان موافقت نکردند، وگرنه به قول شما چه بسا سیر تاریخ عوض و ضمناً لقب حیدرخان تیزابی به دیگر لقب‌های ایشان اضافه می‌شد.

بله، طبعاً ایشان هم در عین ارادت به هر دوی این بزرگواران با صراحت گفته بودند، من که مانند آن خائن‌السلطان نیستم. حاضرم جانم را هم در راه مشروطه بدهم، اما نه شأن دمکراسی و نظام مشروطه را در حد صحبت در خلا پایین می‌آورم و نه به اعتماد کسی که قرار است آفتابه‌اش را دست من بدهد، و در حقیقت ناموسش را به من بسپارد خیانت می‌کنم! بدین ترتیب پدربزرگم هم‌زمان به نوعی هم از سوی جناح تندروی مشروطه‌خواهان و هم از سوی جناح اعتدالی طرد شدند، درست همان سرنوشتی که سال‌ها بعد نصیب نوه‌شان یعنی بنده شد. به قول شاعر،

 نه در مسجد گذارندم که مستی/  نه در میخانه کاین خمار خام است

 میان مسجد و میخانه راهی است/  بجویید ای عزیزان کاین کدام است

مرحوم پدربزرگم با وجود سواد اندک، درس اصلی را در مدرسۀ بزرگ زندگی آموخته بودند و نسبت به دیگر معاصرانشان دید خیلی روشن‌تر و جامع‌تری نسبت به معنای واقعی مشروطه داشتند. معروف است که آن زمان یکی از وعاظ برای تهییج عامه، بر سر منبر عبای خود را نشان مردم داده و گفته بود، مردم اگر مشروطه شود نان سنگک درِ خانه‌تان می‌آورند این اندازه، بعد هم آرنجش را نشان داده و گفته بود کباب هم می‌آورند این هوا!

درحالی‌که پدربزرگم با این سطحی کردن عامیانۀ مفهوم مشروطه، حتی برای عوام‌الناس هم به‌شدت مخالف بودند و همیشه می‌گفتند، خیر! مشروطه مطلقاً ربطی به پهنای نان و درازای کباب ندارد و نباید چنین مفهوم عمیقی را با این تعاریف عوامانه و سطحی بیان کرد! این اندازه‌ از نان و کباب هم طی صدها سال بر اساس خِرد جمعی و سنت‌های ما ایرانیان شکل گرفته و قطعاً حکمتی در آن بوده، لزومی هم به پخت نان یک ذرعی و کباب به کلفتی بازوی آدم نیست و چه‌بسا اصولاً تهیه و مصرف چنین نان و کبابی هم به سادگی ممکن نباشد!

درواقع مشروطه بیشتر با کیفیت و قیمت نان و کباب مرتبط است. یعنی در صورت استقرار مشروطه و حاکمیت قانون، نان و کباب را با کیفیت مناسب و در اندازۀ معین و قیمت تعیین شده به حکم قانون، در نانوایی و کبابی به شما عرضه می‌کنند، یا اگر خواستید درِ خانه‌تان می‌آورند و شما هم به حکم همان قانون باید فی‌المجلس و بی‌کم‌وکاست بهایش را پرداخت کنید، یا حالا اگر نسیه خرید کردید در موعدش تسویه نمایید!

* گویا این علاقۀ شما به چلوکباب هم از همان‌جا ناشی شده! ایشان در حوادث مشروطه  نقش دیگری هم داشتند؟

 بله، نقش خیلی مهمی هم داشتند، ولی اگر بخواهم داستان شیرین زندگی پرافتخار و حماسی ایشان را نقل کنم، از موضوع مهم خاطرات خودم منحرف می‌شویم. فقط چون فرمودید، خاطرۀ جالبی از ایشان را که با پیشوای نهضت ملی جناب دکتر ]محمد[ مصدق هم ارتباط دارد نقل می‌کنم و بعد به داستان زندگی خودم برمی‌گردم.

عرض به حضور شما که مرحوم پدربزرگم با وجود اینکه سناً از آقای دکتر مصدق بزرگتر بودند، ولی همیشه ارادت خاصی به ایشان داشتند و حتی از روی تواضع به خود ایشان گفته بودند حاضرم آفتابه‌دار شما باشم. متقابلاً جناب دکتر مصدق هم ارادت فراوانی به ایشان داشتند و هر وقت من را می‌دیدند ضمن یادآوری خاطرات شیرینی از آن مرحوم می‌گفتند، هرگز یادت نرود که تنها نوۀ پسری میرزا احمدخان آفتابه‌دارباشی هستی و باید همیشه اعتبار و نام نیک آن مرحوم را حفظ کنی.

باری، مدتی بعد از به توپ بستن مجلس و بر باد رفتن آن‌همه مجاهدت‌های مجاهدین مشروطه‌خواه، پدر بزرگم که دیگر دل‌ودماغ ماندن در تهران و مشاهدۀ جولان و یکه‌تازی مستبدین را نداشتند، وقتی از جناب دکتر مصدق، که البته آن زمان هنوز دکتر نشده بودند، شنیدند که به بهانه تحصیل اجازۀ رفتن به فرنگ را از شاه گرفته‌اند، ایشان هم خدمت شاه رسیده، خواستار اجازۀ رفتن از تهران برای تحصیل شده بودند. شاه هم با کمال تعجب، با همان لهجۀ ترکی غلیظی که داشتند پرسیده بودند، خان‌عمو، چطور شده در این سن و سال چنین فکری به سرت زده؟ حتماً این فکر را هم آن رفیقت میرزا محمدخان به سرت انداخته! به او هم گفتم که تا این حرف را نزده بود فکر می‌کردم برای خودش افلاطونی است! ولی از شما دیگر اصلاً توقع چنین حرفی نداشتم! حالا بفرما ببینم علم آفتابه‌داری را در کدام مملکت تعلیم می‌دهند که خیال داری آنجا بروی؟! پدربزرگم با وجود اطلاع از خوی تند و استبدادی شاه، با کمال شجاعت گفته بودند، اعلیحضرتا! من نمک‌پروردۀ این آب و خاکم و تا زنده‌ام پایم را به لوث خاک بیگانه آلوده نمی‌کنم! الآن هم قصد دارم با اجازۀ شما به سر ملک و املاکم در لواسان بروم!

شاه دوباره با کمال تعجب گفته بودند، خب حالا در لواسان قصد تحصیل چه چیزی داری؟ پدربزرگم هم با شیطنت جواب داده بودند، قبلۀ عالم به سلامت باد! قصد تحصیل رزق و روزی دارم.

شاه تندخو، با شنیدن این حاضرجوابی پدربزرگم به حدی به خنده افتاده بودند که به روایت ایشان حتی از روی صندلی‌ای که رویش نشسته بودند به زمین افتاده، و وقتی دیده بودند ایشان فقط قصد رفتن به سر ملک و املاکشان را دارند، با وجود رنجشی که به خاطر هواخواهی‌شان از مشروطه‌خواهان و عدم همراهی‌شان با مستبدین داشتند، نهایتاً در همان حال خنده با دست اشاره کرده و گفته بودند، برو! برو گم شو! هر گوری می‌خواهی بروی برو!

پدربزرگم هم با رسیدن به خواستۀ باطنی‌شان خوش‌وخرم از نزد شاه برگشته و همان روز همراه خانواده عازم لواسان شدند و تا مدتی پس از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان در آنجا ماندند. البته متاسفانه همین اقامت هم باعث شد مشروطه‌خواهان که ابتدا قصد داشتند پدربزرگم را به پاس مجاهدت‌های فراوانشان به عنوان وزیر معارف انتخاب کنند، به دلیل عدم دسترسی به ایشان و عجله‌ای که در تشکیل دولت و استقرار نظم داشتند، بالاجبار شخص دیگری را که اگر اشتباه نکنم مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله بودند به عنوان وزیر معارف انتخاب کردند.

هرچند پدربزرگم با عُلوِّ طبعی که داشتند مطلقاً رنجشی از این بابت نشان ندادند و همواره به کسانی که این مطلب را عنوان می‌کردند هم می‌گفتند، اصل کار پیروزی مشروطه‌خواهان و برافتادن نظام استبداد بوده، حالا دیگر وزارت عمرو و زیدش فرقی نمی‌کند، اما به نظر خود من حیف شد و اگر آن موقع در تهران بودند لابد بعد از مدتی تصدی وزارت به مقام ریاست وزرا هم می‌رسیدند و چه بسا سیر تاریخ عوض می‌شد و با استقرار حاکمیت قانون و مشروطه به معنی واقعی، دیگر گرفتار پنجاه سال حکومت خاندان پهلوی و تبعات و عوارض آن هم نمی‌شدیم!

ادامه دارد

به نقل از:روزنامۀ سازندگی

* مهدی اخوان لنگرودی در درازای غربتی 47 ساله ، هماره  از « وطن » و « خانه »(ایران) سخن گفته بود!

 * تبعید، تنهـا یـک مفهوم جغرافیـائی نیست، بلکـه بیشتر – و مهم تر – یـک مفهوم درونی، عاطفی و فرهنگی است. تبعید: حسرتِ «خواستن»هـائـی ست که در حیرتِ «نتوانستن»ها پَر پَر می شوند و می سوزند … و تبعیدی کسی ست که تنها از پشتِ شیشـه های اشک، میهن و مجبوب خویـش را بخاطر می آورد. بنا بر اين: «تبعيدی کسی است که خود، در جائی، و رؤياها و خاطرات و عاطفه هايش در جای ديگراند»، و اينهمه، يعنی؛ پريشانی جان و پراکندگی های ذهن و زبان.

***

 ازدفتر بیداری ها و بیقراری ها 

دوشنبه،5 خرداد 1399 / 25 می 2020

مهدی اخوان لنگرودی، شاعرِترانۀ معروفِ «گُل یخ» (باصدای کورش یغمائی) -پس ازیک بیماری طولانی- بامدادِ امروز در بیمارستان وین (اتریش) درگذشت.

مهدی اخوان لنگرودی به سال ۱۳۲۴ در لنگرود به دنیا آمد: در شهرِ برنج وُ باران  وُ چای.ازاین رو،این پدیده ها عناصراصلی شعرهای وی را تشکیل می دهند.

نخستین دفترشعر اخوان لنگرودی «سپیدار» بود که با مقدّمۀ شیوای محمود پایندۀ لنگرودی در سال ۱۳۴۵منتشرشد.او سپس در رشتۀ جامعه شناسیِ دانشگاه ملّی به تحصیل پرداخت و دراین دانشگاه ضمن آشنائی با کورش یغمائی ترانۀ«گُل یخ» را سرود که بعنوان نخستین کوشش در «ترانۀ راک» شهرتی  فراوان یافت.

-غم میونِ دوتا چشمونِ قشنگت

                           لونه کرده

شب  توی موهای سیاهت ، خونه کرده…

بهار از  دستای من  پَر زد وُ رفت

گُلِ یخ توی دلم

    جوونه کرده

اخوان لنگرودی درسال 1352 برای ادامۀ تحصیل  به اتریش رفت و در ویَن اقامت گُزید، ولی در همۀ این «سال های دوری و دلتنگی»، مفهوم «خانه» (وطن) جایگاهی سبز و ماندگار در شعرهای او داشت.به جرأت می توان گفت که  کمتر شاعری مانند مهدی اخوان لنگرودی در درازای غربتی 47 ساله ، اینهمه  از «وطن» و «خانه»(ایران) سخن گفته باشد:

خانه!

همه چیز از برابرِ تو می گذرد

چشم های سبزت

برهم می نشیند

و جای پای موج هایت

برساحل

تو در من

تا کجا می آئی

و از من

تا کجا می روی

کاش انتهای سرنوشت اینجا نبود!

خانه!

تو دور نیستی!

اینجائی

               -در دلم-

    با پایه هائی از آتش…

درمقالۀ « ناصر خسرو قباديانى؛ صداى طغيان، تنهائى و تبعيد» نوشته ام:

 تبعید، تنهـا یـک مفهوم جغرافیـائی نیست، بلکـه بیشتر – و مهم تر – یـک مفهوم درونی، عاطفی و فرهنگی است. تبعید: حسرتِ «خواستن»هـائـی ست که در حیرتِ «نتوانستن»ها پَر پَر می شوند و می سوزند … و تبعیدی کسی ست که تنها از پشتِ شیشـه های اشک، میهن و مجبوب خویـش را بخاطر می آورد. بنا بر اين: «تبعيدی کسی است که خود، در جائی، و رؤياها و خاطرات و عاطفه هايش در جای ديگراند»، و اينهمه، يعنی؛ پريشانی جان و پراکندگی های ذهن و زبان …

مهدی اخوان لنگرودی از نادر شاعرانی بود که در سراسردورانِ دوری خود از وطن این مفهومِ «خواستن» و «نتوانستن»را تجربه کرده بود و باحسرت وُ آه می گفت:

-کاش انتهای سرنوشت اینجا نبود

درمجموعۀ شعر«سالیا»-که گفتگوی بلندی است با دخترکم (سالیا)- این «غربتِ غریب» و مفهوم«خواستن» و «نتوانستن» بیشتر خود را نشان می دهد:

-سالیا!

سالیا!

خراب جهانم و سرگردان

راهِ خانه را در مه ای نامنتظر

گُم کرده ام.

آه…

ای درختِ کوچک گیلاس

سالیا!

بادست های جوانت

خستگی این سال های پیر را از من بچین

و به مرداب های دور  رهایش کن!

در دوران دوری از وطن،مهدی اخوان لنگرودی شعر وُ ادبیّات ایران را سنگر وُ سایه بان خود کرده بود و ازاین رو، خانه اش در وین، میعادگاهِ عاشقانِ شعر وُ فرهنگ وُ ادبیّات ایران بود،ازجمله احمد و آیدای شاملو،محمود دولت آبادی، اکبر رادی ، محمّد عاصمی، شاهرخ مِسکوب ، داریوش آشوری، رضا براهنی ، بهمن مقصود لو ،علیرضا نوری زاده،میرزا آقا عسگری(مانی)، غلامحسین سالمی،رضامقصدی ،شکوه میرزادگی ، اسماعیل نوری علا، پشوتن آل بویه  و… کتاب« یک هفته با شاملو» (۱۳۷۳) دقایق جالبی از زندگیِ مشترک او با احمدشاملو و آیدا را ثبت کرده است.او در پاسخ به منتقدان چپ گرای کتاب«یک هفته با شاملو» در نامه ای  به وی می‌نویسد:

-«من چرا یک هفته با شاملو را برایت نوشته‌ام و چرا تو را دوست داشته‌ام؟ چرا چهرۀ سرخ عشق را با تو به تماشا نشسته‌ام… برای الیوت هزاران کتاب نوشته‌اند، من فقط یک کتاب به نام تو نوشته‌ام که سبیل کلفت‌های استالینیسم، چوب تکفیر را بر سرم کوبیدند… در روزگار آتش و آهن باید… هیتلر و موسولینی را دوست داشت. باید به جهان پرشکوه استالین چسبید که میلیون ها آدم را کُشت. بایست به شعرهای گوبلز دل بست…».

کتابِ « نامۀ همروزگاران » ( 1397) ابعاد روابط عاطفی و ادبی اخوان لنگرودی با شاعران و نویسندگان ایران  را نشان می دهد.

دیگر آثار شعری وی عبارت اند از:

  چوب و عاج( ۱۳۶۹)، آبنوس بر آتش( ۱۳۷۰)، خانه( ۱۳۷۵)، سالیا (۱۳۷۸ )، گل یخ (برگزیده اشعار) ۱۳۷۸ اشاره کرد.

مهدی اخوان لنگرودی  داستان نویسی  را نیز  تجربه کرده بود،ازجمله:آنوبیس(۱۳۷۴)، در خمِ آهن( ۱۳۷۵)، پنجشنبه سبز( ۱۳۷۵)، ارباب پسر( ۱۳۷۷)، در خم آهن( ۱۳۷۹)، الا تی تی( ۱۳۷۸) و توسکا( ۱۳۹۲ ).

از کتاب های دیگر او می توان از آثار زیر یاد کرد:

 خدا غم را آفرید، نصرت را آفرید( ۱۳۸۰)، از کافه نادری تا کافه فیروز( ۱۳۹۲)، ای دل بمیر یا بخوان ؛ترجمه اشعار خوان رامون خمینس(۱۳۷۳)، ببار اینجا بر دلم (گفتگوی بهزاد موسایی با مهدی اخوان لنگرودی( ۱۳۸۴).

شعلۀ شعرش همیشه  روشن باد!

https://mirfetros.com/fa/

[email protected]

فلان‌السلطنه شخصیتی خیالی و ساخته و پرداختۀ بهمن زبردست،پژوهش‌گر تاریخ است. او به سبک گفت‌وگوهای مجموعه گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی شرکت انتشار که پیشتر خودش انجام داده یا از مجموعه دانشگاه هاروارد ترجمه کرده بود، با این شخصیت گفت‌وگو کرده تا در خلال آن به رویدادها و شخصیت‌های تاریخ معاصر ایران بپردازد. اگر چه شخصیت فلان‌السلطنه واقعی نیست اما روایت‌هایی که از زبان او گفته می‌شود بر اساس مستندات تاریخی است. 

آفتابه‌دار ناصرالدین شاه

روایت فلان‌السلطنه از تاریخچۀ خانوادگی‌اش

خاطرات شاهدانِ قتل ناصرالدین شاه : تیرِ رضا و تدبیر اتابک

 ضمن تشکر از لطف شما و فرصتی که در اختیار من گذاشتید، در صورت امکان تاریخ تولد و مختصری از تاریخچۀ خانواده و خاندانتان را بفرمایید.

 بنده در واقع متولد سوم اسفند سال 1299 در کوچه دردار تهران و تنها فرزند خانواده هستم. آن زمان که اصلاً شناسنامه در ایران معمول نبود. بعدها که شناسنامه یا همان سجل‌احوال معمول و اجباری شد، مرحوم پدرم که از رجال مبرز ملی بودند و نمی‌خواستند خدای نکرده در آینده خود یا تنها فرزندشان منتسب به کودتای رضاخان و سیاست استعماری انگلیس شوند، تاریخ تولد من را هم اول فروردین 1300 خورشیدی گرفتند و برای همین جشن تولدم هم همیشه هم‌زمان با عید باستانی نوروز بوده، که همین هم باعث افتخار من است. 

البته خاندان فلان‌السلطنه که مستغنی‌الوصفند ولی مختصراً درخصوص اینکه چرا لقب ما فلان‌السلطنه شده، تا جایی که من از بزرگان خاندان شنیده‌ام به این صورت بوده که در زمان احمدشاه قاجار، لسان‌الدوله که رییس کتابخانۀ سلطنتی و در سابق معلم احمد شاه بودند به میرزا احمدخان پدربزرگ مرحوم من اصرار داشتند که، بیا تا لقبی هم برای تو بگیرم.

گرچه ایشان از ابتدا هم به القاب عقیده‌ای نداشتند، اما تسلیم زبان چرب‌ونرم ]میرزا علی[ لسان‌الدوله شدند و گفتند مانعی ندارد، اگر اصرار دارید برای لقب جلال‌السلطنه اقدام کنید. بعد گویا مرحوم لسان گفته بودند به هر حال باید مبلغی به شاه و درباریان هم پرداخت کرد، که باز پدربزرگ مرحومم با اکراه موافقت کرده و حتی گفته بودند حالا که این احمد ]شاه[ علاف گندم انبارهایش را فروخته و مواجبش را هم از انگلیسی‌ها گرفته و خرج کرده و فقط معطل این چندرغاز من است، ببر این را هم بهش بده و بگو پسر! اقلاً این پول حلال است و لقب‌فروشی شرف دارد به احتکار گندم و جیره‌خواری انگلیس. این پول را هم فقط برای این به تو می‌دهم که شاید دست از این اعمال زشتت برداری و دیگر کاری نکنی که استخوانهای شاه شهید در قبر این همه از دستت بلرزد! زمانی هم که طومار لقب را برای ایشان آوردند، بدون نگاه کردن به آن و با بی‌اعتنایی تمام داخل گنجۀ هزار بیشه انداخته بودند.

مدتی بعد مرحوم پدرم که در آن زمان کودک بودند، از سر شیطنت روی آن طومار نقاشی زشتی کشیده بودند و مرحوم مادربزرگم عصمت‌السادات بعد از تنبیه مبسوط ایشان تازه متوجه شده بودند که لقب اعطایی به جای جلال‌السلطنه فلان‌السلطنه است. بعد هم که مرحوم میرزا احمدخان در این خصوص به لسان‌السلطنه گله کرده بودند، ایشان گفته بودند، حتماً اشتباه شده و اگر طومار را بدهید فوراً تعویض و اصلاحش می‌کنم، که متاسفانه به دلیل همان نقاشی‌های مرحوم پدرم دیگر امکان‌پذیر نبود. بعد هم مرحوم لسان به مزاح اضافه کرده بودند، فلانی! اینقدر فلانی، فلانی کردی که لقبت هم فلان‌السلطنه شد!

توضیح اینکه گویا مرحوم میرزا احمدخان در هنگام اشاره به خودشان و دیگران عادت داشتند از لفظ فلانی استفاده کند. حال آیا این اشتباه در متن فرمان از سهل‌انگاری یا احیاناً شیطنت مرحوم لسان ناشی شده بود یا حسادتهایی که درباریان به جایگاه اجتماعی پدربزرگم داشتند، یا سیاست استعماری انگلیس که همواره مانع از مطرح شدن رجال ملی بود، حقیقتاً نمی‌دانم. حتی شنیدم در دربار مدتی سر زبانها انداخته بودند و تا به هم می‌رسیدند به شوخی می‌گفتند، فلانِ فلان‌السطنه به ]…[! که البته معلوم بود درباری که این‌قبیل مسخره‌بازی‌های لوس و زننده در آن رایج باشد دوامی پیدا نمی‌کند و دیر یا زود بساطش جمع می‌شود، که صد البته همین طور هم شد.

زمانی هم در جایی خواندم که مرحوم لسان استاد مسلم جعل مخطوطات بوده، همان جا به ذهنم رسید که شاید آن فرمان هم جعلی بوده. افسوس که به هر حال دیگر نسخه‌ای از آن در دست نیست که بتوان بررسی‌اش کرد.

هر چه بود شیطنت نابجای پدرم باعث ماندن این لقب در خاندان ما شد و در زمان رضاشاه هم که القاب منسوخ و اخذ سجل‌احوال اجباری شد، مرحوم پدرم میرزا علی‌اکبرخان، با عنایت به همان سابقه، فامیل فلانی را برگزیدند. روانشان شاد!

همین جا تا یادم نرفته این را هم بگویم که در زمان ناصرالدین‌شاه، که مرحوم میرزا احمدخان پدربزرگم ارادت و علاقۀ خاصی به ایشان داشتند و تا روز آخر با عنوان شاه شهید از ایشان یاد می‌کردند، پدربزرگم جزو عمله خلوت و ندیمان شخصی شاه و بسیار به او نزدیک و در سفر و حضر همراهش بودند و متقابلاً شاه هم که این رشادت و ازجان‌گذشتگی پدربزرگم را می‌دیدند به او علاقۀ بسیاری داشتند و حتی از پدرم شنیدم که به حدی مورد وثوق شاه بودند که آفتابه‌دار شخص شاه شده بودند و تنها کسی بودند که در وقت قضای حاجت اجازه داشتند به شاه نزدیک شوند و آفتابه را به دستش برسانند.

 داستانش هم از این قرار است که در سال آخر سلطنت سلطان صاحب قران، روزی که شاه قصد قضای حاجت داشته و گویا آفتابه‌دارش هم بازیگوشی کرده و پی کاری رفته و در محل حاضر نبوده و درباریانِ دیگر هم جرئت نزدیک شدن به شاه را نداشتند، او با موقع‌شناسی و جسارت خاصی که داشت فوراً آفتابه‌ای را پیدا کرده و خدمت شاه برده. از قضا شاه که معمولاً دچار یبوست مزاج هم بوده، آن روز خیلی زود و آسان کارش را می‌کند و همین را به فال نیک گرفته و از خوش‌یمنی پدرم و اثر قدم او دانسته، همان جا فی‌الفور آفتابه‌دار قبلی را خلع و مرحوم پدربزرگم را به این مقام عالی منصوب می‌کنند. شاید این موضوع امروز برای جوانهایی مانند شما مضحک به نظر برسد، اما در آن زمان که لوله‌کشی آب وجود نداشت، منصبی بسیار مهم و مثلاً در حد رییس تشریفات کنونی وزارت خارجه بود.

واقعاً آفتابه‌داری چنین کار مهمی بود؟

– بله! شما ببینید وقتی آفتابه‌دار مسجد شاه این قدر مهم بوده که نامش در ادبیات و فرهنگ ما ماندگار شده، آفتابه‌دار خود شاه دیگر چه جایگاهی داشته! آفتابه‌دار باید شخصی مودب و خوش‌سخن می‌بود که می‌توانست وقتی شاه در بیت‌الخلا گیر می‌کرد و مزاجش کار نمی‌کرد، سرش را گرم کند و از عصبی شدنش که طبعاً بیشتر باعث بند آمدن کار می‌شد جلوگیری کند. همچنین باید ادعیۀ خاص جهت دعا برای حفظ سلامت شاه را می‌دانست و حسب حال می‌خواند. حتی  باید قدری از علم طبابت هم سررشته می‌داشت و در صورت لزوم بواسیر شاه را که گاه بیرون می‌افتاد با کمال دقت و ظرافت و در عین ادب و رعایت جایگاه شاه جا می‌انداخت. همچنین باید می‌دانست که در هر فصلی آبِ آفتابه باید دارای چه درجه حرارتی باشد، یا مثلاً شاه که علاقۀ خاصی به آب جاجرود داشت و برای آشامیدن تنها از این آب استفاده می‌کرد، ترجیح می‌داد که طهارت گرفتنش هم با همین آب باشد، و پدربزرگم تنها کسی بود که برخلاف دیگر درباریان که با آوردن قدری آب گل‌آلود به جای آب جاجرود، شاه را فریب می دادند، با کمال صداقت، هر روز شخصاً با هر زحمتی که بود آب جاجرود را تهیه می‌کردند و به دست شاه می‌رساندند.

اعتماد و وثوق شاه به پدربزرگم تا جایی رسید که حتی از ایشان خواسته بود روزانه گزارش کامل اخبار دارالخلافه و دربار را روی تکه کاغذ کوچکی نوشته و دور دستۀ آفتابه لوله کرده، دور از چشم دیگران به دستش برساند که همان جا مطالعه کرده و در چاه مستراح معدوم کند. به این ترتیب شاه با این شگرد که بی‌شباهت به فیلم‌های جاسوسی امروز نیست، هر روز از معضلات و مسائل پشت پرده مطلع می‌شد و درباریان هرچه سعی می‌کردند نمی‌توانستند منبع این اخبار را پیدا کنند.

یک بار در همان اواخر عمر، یا دقیقتر بگویم یک روز پیش از مرگش به درباریان گفته بود، درد و بلای این احمدک مفنگی توی سر همه‌تان بخورد! به خدا آبی که این توی آفتابه به ما می‌رساند، از آبی که شما پدرسوخته‌ها سر سفره می‌آورید بهتر است! به خدا اگر زنده بودم او را جای این خائن‌السلطان، منظورش ] میرزا علی‌اصغر خان[  امین‌السلطان بود، می‌گذارم که ببینید مثل میرزا تقی‌خان، منظورش امیرکبیر بود، چه نظم و نسقی به این مملکت می‌دهد! (لبخند بلیغی زدند.) افسوس که شاه زنده نماند تا به این آرزویش جامۀ عمل بپوشاند وگرنه و چه بسا سیر تاریخ عوض می‌شد! (اینجا بلافاصله چهره‌شان متأثر شد و این تغییر حالت چنان ناگهانی بود که افسوس خوردم چرا نمی‌توان در قالب کلمات آن را ثبت کرد. فقط نوشتم که به یادگار بماند.).

ادامه دارد

به نقل از:روزنامۀ سازندگی

چندی پیش فراز کوتاهی از کتاب در دست انتشار خود «میراث خواران خدا» در فیسبوک منتشر کردم که اشاره‌ای داشتم به اشو زرتشت و ابداع خدای یگانۀ او. بانوی گرامی دکتر میترا مقبوله، نویسنده، پژوهشگر و عرفان شناس نامدار کشورمان به نقدِ نظرم پرداختند که من هم متنی در پاسخ ایشان نوشتم. در اینجا هر سه متن را یک جا برای دوستداران مبادلات فکری منتشر می‌کنم.           ه.م

به باور من، اگر اشو زرتشت خدای یگانه را جایگزین خدایان «حرفه ای» نکرده بود، بشریت با فهم و درک و شعور رو به رشد خود، آرام آرام از دست خدایان حرفه ای، مانند خدای مسئول باد و باران، سلامتی و بیماری، باروری و نازائی، جنگ و صلح، عشق و محبت و غیره رها می‌شدند و واژه و مفهوم خدا، نیز خود به خود با برطرف شدن نیاز انسانها به خدایان حرفه‌ای از میان می‌رفت.

خدای یگانۀ زرتشت، وقتی به دست سامیان افتاد، آنها با دو بازوی (مسیحیت و اسلام)، او را جهانگیر و خدای عالم و آدم قلمداد کردند. و از آن به بعد، مصیبت‌های عالم بشری مانند، کشت و کشتارهای بزرگ دینی، بنام خدای یکتا و استثمار بشر به دست بشر به بهانهٔ احکام الهی آغاز شد!

خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل همه بدبختی های انسان است!

پاسخ دکترمیترا مقبوله

سرکار آقای معین زاده گرامی, میزان ارادت شخصی من به شما و اهمیتی که برای کوشش خستگی ناپذیرتان در خنثی نمودن زهر کشنده ای که قشرگرایان نادان مذهبی در شاهرگ بشریت تزریق کرده اند نیازی به یادآوری چندین باره ندارد, و بسیار خرسندم که بزودی کتابی نوین در این راستا از خامه آن بزرگوار به دست خردورزان خواهد رسید. اما شوربختانه نکته بسیار نگران کننده ای در تجزیه و تحلیل کلی سرکار از ماهیت و تاریخ ادیان وجود دارد که به عنوان یک روانشناس عرفانی, جامعه شناس, و پژوهشگر تاریخ ادیان ناچار از برملا نمودن آن می باشم. نکته انحرافی در تجزیه و تحلیل شما و بسیاری دیگر از اندیشمندان مانند روانشاد شجاع الدین شفا اینست که از همان دوگانگی مرگبار ذهنی “دیو و فرشته” , “شر و خیر” , “سیاه و سپید”, “تاریکی و نور” و “ناپاکی و پاکی” ریشه می گیرد که نمیتواند این خصوصیات دوگانه را در همه پدیده ها و همه انسانها یکجا ببیند, و با فرافکنی همه خوبی ها و پاکی ها به یک فرد یا قوم یا دین و مرام, و فرافکنی همه پلیدی ها و ناپاکی ها به فرد و قوم و دین و مرام دیگری, موجب شنیع ترین جنایات تاریخ بشری گشته است. شگفت اینجاست که سرکارعالی در تلاش شرافتمندانه خود برای مبارزه با تیره دلان و تاریک اندیشان مذهبی در واقع همان ذهنیت دوگماتیک و زیان آور قشرگرایان دوگانه بین مذهبی را ناخواسته و ناآگاهانه تقویت و ترویج می نمایید! امیدوارم با بیطرفی کامل این بیانات کتاب نوین تان را ارزیابی کنید و میزان دوگانگی ذهنی و فرافکنی بی پایه و اساس این بیانیه را بسنجید: “خدای یگانۀ زرتشت، وقتی به دست سامیان افتاد، آنها با دو بازوی (مسیحیت و اسلام)، او را جهانگیر و خدای عالم و آدم قلمداد کردند. و از آن به بعد، مصیبت‌های عالم بشری مانند، کشت و کشتارهای بزرگ دینی، بنام خدای یکتا و استثمار بشر به دست بشر به بهانهٔ احکام الهی آغاز شد! خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل همه بدبختی‌های انسان است!”

دوست عزیز, آیا این دوگانه انگاشتن “ادیان سامی و ادیان آریایی” و فرافکنی همه پلیدی ها و بدبختی های انسان بر”سه دین به اصطلاح یکتاپرست ” سامی که هیچ پایه و اساسی در واقعیت ندارد دردی از ملت فلاکت زده ما دوا میکند یا آنکه همان ذهنیت دوگانه بین اختناق آور و خانمان برانداز و ضد دموکراسی را که همواره مانع رشد خلاقیت و آزادی است در میان ما ایرانیان رواج میدهد؟ آیا موبد خونخوار زرتشتی کرتیر که در سنگ نبشته خود مفتخرانه از جنایات هولناکی که بر علیه اقلیت های دینی و دگراندیشان مرتکب شده سخن می گوید, از ادیان سامی الهام گرفته بود؟! آیا همین جنایات و سرکوبگری ها و چپاول های این موبدان زرتشتی در زمان ساسانیان نبود که بزرگترین عامل شکست ملت سربلندی مانند ایرانیان به دست اعراب بدوی و پذیرفتن اسلام گشت؟! (خواهشمندم نگویید ایرانیان صرفا به زور شمشیر اسلام را پذیرفتند, اگر چنین بود پس از هزاران سال زور و ستم و تغییر دین اجباری, امروز حتی یک یهودی نباید وجود میداشت!) آیا آن کاهنان چند خدایی آریایی/یونانی که جام شوکران بر سقراط و آزاداندیشانی مانند او خوراندند, از ادیان یکتاپرست سامی الهام گرفته بودند؟! آیا نازیهای آلمانی که پیرو خدایان بدوی توتانیک بودند و بیشرمانه ترین و بیرحمانه ترین کشت وکشتار تاریخ بشری را موجب گشتند, از ادیان یکتاپرست سامی الهام گرفته بودند؟! آیا ژوزف استالین قصاب خدانشناس روسیه کومونیست و خمل روژ دیکتاتور ضد دین کامبوج که میلیونها نفر را فجیعانه قتل عام کرد, از ادیان یکتاپرست سامی الهام گرفته بودند؟! آیا گاوپرستان هندی/آریایی که در زمان ما بشدت به سرکوبی و کشت و کشتار مسلمانان هند کمر گماشته اند, از ادیان یکتاپرست سامی الهام گرفته اند؟! دریغ از قلم شیوای شماست که به چنین دوگانه بینی و فرافکنی های اسف بار اغشته باشد و این واقعیت های تاریخی را نادیده بیانگارد. وقت ان رسیده که دریابیم این دین و مذهب نیست که از انسان ها دیو و دد میسازد, بلکه این دیو پنهان در درون انسانهای رشد نیافته است که از دین و مذهب و فلسفه و آیین و حتی از علم و دانش حربه ای برای اعمال دیومنشانه و فاجعه آفرین میسازد. نگاهی به آثار حیات بخش و مملو از شفقت و خرافه زدایی عرفای یهودی, اسلامی, مسیحی, بودایی, و غیره بیاندازید تا درستی این نکته بر شما بروشنی آشکار گردد. از قول حافظ:

                  اسلام به ذات خود ندارد عیبی  

       هر عیب که هست از مسلمانی ماست

میدانم که یادآوری این نکات را با همان آزادمنشی و تعالی روحی که در شما سراغ دارم خواهید پذیرفت و پیشاپیش از شما بابت ایجاد امکان این تبادل نظر سپاسگزارم. دستتان را میبوسم و برای آن سرور گرامی و خانواده محترم و یاران اندیشمندتان آرزوی پیروزی و سلامت کامل دارم.
دوستدار همیشگی شما, دکتر میترا مقبوله

 پاسخ هوشنگ معین زاده

سرکار خانم دکتر میترا مقبوله گرامی

با سپاس از توجه مهر‌آمیز شما بانوی فرهیخته، در پاسخ به تذکراتی که فرموده‌اید، یادآور می‌شوم که قصد من «بیان یک واقعیت تاریخی بود، که آن را بدون جانبداری از این و آن و یا حب و بغض از این و آن» ارائه کرده‌ام. من، دوگانگی ذهنی ندارم و فرافکنی بی‌پایه و اساس هم نکرده‌ام. زیرا دوگانه انگاشتن، «ادیان سامی» و «ادیان آریائي» را درست نمی‌دانم، که اسناد و مدارک تاریخی به روشنی به ما می‌گوید: ما «ادیان آریائی نداریم». و اصولاً چنین پنداری که در مقابل ادیان سامی، ادیان آریائي هم وجود دارد، یک برداشت نادرست است، با این همه در این نوشته برای روشن شدن موضوع به اختصار به آن می‌پردازم:

اگر بخواهیم سرگذشت تاریخی باور و اعتقادات ایمانی مردم را به دقت مورد بررسی قرار دهیم، ناچاریم از نظر تاریخی، سیر طبیعی آن را به دو دوره تقسیم کنیم:

۱– دوره پیش از زرتشت. ۲– دوره بعد از زرتشت.

این تقسیم بندی به این دلیل لازم است که تا پیش از زرتشت و ابداع خدای یگانهٔ او، ما در هیچ کجای دنیا، دین و مذهب، پیغمبر و رسول و نبی نداشتیم، مهمتر از همه اینکه خدایان موجود در آن زمان هم که تعدادشان سر به آسمان می‌زد، با هیچ بشری در ارتباط نبودند، چه رسد به اینکه بخواهند پیغمبر انتخاب و مبعوث کنند و دین و مذهب بر پا سازند.

با ابداع خدای یگانهٔ زرتشت بود که اقوام مختلف به فکر افتادند تا باورهای ایمانی خود را سامان‌دهی کنند، و بر حسب برداشت‌های فکری اقوامشان با پیدایش خدای یگانه، دوران یکتاپرستی خود را یر و سامان دهند. و یکی از این اقوام هم قوم یهود بود. قومی که پس از آزادی از اسارت بابل، تحت تاثیر خدای یگانهٔ زرتشت، دست به بازسازی اعتقادات ایمانی خود زد و با تنظیم و تدوین تورات به آرامی خدای کوه سینا را که در زمان خروج یهودیان از مصر، توسط موسی به خدائي پذیرفته بودند، به خداوندگار عالم و آدم رساندند. پس از آن هم با سپردن این خدای ارتقاء مقام یافته:(خدای کوه سینا- خدای قوم یهودـ خدای عالم هستی)، به دو فرزند خلف خود مسیحیت و اسلام، خدای کوه سینا را به آفریدگار جهان هستی رساندند.

 گفتنی است که قوم یهود بعد از یگانه کردن خدایان توسطه زرتشت، دانسته و یا نادانسته چند نماد ماندگار هم در اعتقادات مردم ابداع کردند.

الف: «دیدار و گفت‌وگو با خدا».

ب: «برگزیدگی توسط خدا به پیغمبری».

پ: «بر پائي دین و مذهب به نام خدا».

ت: «نازل کردن کتاب راهنمای زندگی از جانب خدا»

در اینجا ممکن است اشاره‌ای به «مانی» و برگزیدگی او به پیامبری بشود، که تبار آریائي داشت.‌ باید گفت: مانی زاده شده و تربیت یافتهٔ بین النهرین مرکز رشد و نمو انبیاء یهود بود، لذا تحت تاثیر و پیروئي از آنان خود را پیامبر نامید که ربطی به آریائي بودن دین او ندارد.

این مطلب را هم باید اضافه کرد که در شرق که اقوام آریائي هم از ساکنین شرق محسوب می‌شوند، پیغمبر و یا پیامبری سابقه نداشت. بینشورانی مانند زرتشت، بودا، تائو(لائوتسه)، کنفوسیوس و غیره بودند که راه و روش زندگی را به مردمان خود می‌آموختند. کاری هم به دنیای دیگر نداشتند. چون باوری به زندگی پس از مرگ نداشتند که بخواهند مانند اقوام سامی به آن بپردازند. از اینرو در شرق دین و مذهب وجود نداشت، و هیچ یک از آئين‌گذاران شرق هم کاری به کار خدا نداشتند.

واقعیت امر این است که من خلاف نظر دکتر میترا مقبوله که می‌پندارید، فرافکنی می‌کنم و گناه مشکل خدا را به گردن ادیان سامی می‌اندازم، مقصر اصلی را در این امر خاص، اشو زرتشت، بینشور بزرگ ایران می‌دانم و به صراحت هم نوشته‌ام: «اگر اشو زرتشت خدای یگانه را ابداع نکرده بود، امروز ما با موهومی به نام خدا سر و کار نداشتیم».

 چرا که ارتباط این گونه‌ای که ما پیروان ادیان ابراهیمی (یهودی و مسیحی و مسلمان» با خدا داریم، از زمانی شروع شد که اشو زرتشت خدایان متعدد را به یک خدا تبدیل کرد. پس از آن بود که قوم یهود توانست با متوسل شدن به یک خدای مقتدر و همه فن حریف، دست به برگزیدگی و انتخاب پیغمبران و انبیاء قوم خود زد، دین سازی و مذهب بازی را رواج داد. زیرا تنها یک خدای یگانه می‌توانست پیغمبر انتخاب کند تا به اسمش دین و مذهب برپا سازند. وگرنه هر یک از پدیده‌های طبیعت که خدای خاص خود را داشت، می‌باید پیغمبر مربوط به حرفهٔ خود را داشته باشند،‌ مانند پیغمبر خدای آب و دین او، پیغمبر خدای باد و دین او، پیغمبر خدای عشق و زاد و ولد، جنگ و صلح، زمین و آسمان و خورشید و غیره و دین‌های آنان، الی آخر ….

اما اینکه در زمان ساسانیان موبدانی مانند کرتیر چه فجایعی را مرتکب شده‌اند، من هم با دکتر میترا مقبوله هم باور هستم. و گفتنی است که رسمیت دادن به آئين زرتشت به عنوان آئين رسمی سلسله ساسانی که داستان جداگانه ای دارد، خود خطائي بس بزرگ بود که بیشتر هم جنبه سیاسی داشت تا جنبهٔ آئینی. بخصوص اینکه که زرتشت پیغمبر نبود و هیچ دینی را هم پایه گذاری نکرده بود. چنانکه در دو سلسله بزرگ هخامنشی و اشکانی که هر دو از پیروان آئين زرتشت بودند، سخنی از دین و مذهب در میان نبود و مردمان در زندگی خود از آئين زرتشت پیروی می‌کردند، که آئین زیست و زندگی بود. همچنانکه آئين مهر، آئين زروان، آئین بودا، آئين تائو، آئین کنفوسیوس و غیر هم آئين یا شیوهٔ درست زندگی کردن مردمان بودند، و ارتباطی با دین و مذهب نداشتند.

این را هم به یاد داشته باشیم که بینشوران شرق، کاری به آئين زندگی پس از مرگ و رستگاری در دنیای آخرت نداشتند و تعلیم هم نداده‌اند، که آن را هم سامیان ابداع کرده اند. 

در واقع کشت و کشتار موبدانی مانند کرتیر هم در اثر پایه گذاری خدای یگانه‌ای بوده که زرتشت ابداع کرده بود. داستان کشتار دگر اندیشان هم که پیروان مانی باشند، در تأئید نظر من است. ما این گونه کشتارها را نه تنها در ایران عهد ساسانی، بلکه در اوایل قرن سیزدهم نیز در اروپا (فرانسه) داشتیم که توسط پاپ اینوسنت سوم علیه کاتارها که آنها هم از پیروان مانی محسوب می‌شدند، انجام گرفت که به مراتب از کشتار کرتیر خشونت بارتر بود. همچنانکه کشتار زندیقان توسط مسلمانان در طول زمان جهانگشائی آنها. ماهمین امر را در زمان اخناتون فرعون مصر که خدای یگانه «آتون» را تبلیغ می‌کرد، خوانده‌ایم.

در پایان لازم به یادآوری است که خدای یگانهٔ زرتشت برخلاف برداشت‌های نادرست از آن، هیچ  سنخیتی با خدائي ندارد که امروزه به عنوان خداوندگار عالم و آدم و پروردگار جهان هستی، توسط ادیان توحیدی تبلیغ می‌شود. خدای یگانه زرتشت بر خلاف خدای سامیان نه دست دارد و نه پا، نه سخن می‌گوید و نه کتاب می‌نویسد، نه به تخت می نشیند و نه بخشنده است، کریم و رحیم و…هم نیست. پیغمبر و نبی هم ندارد و دین و مذهب هم بر پا نکرده است.

اهورامزدای زرتشت، نه جان می‌دهد و نه جان می‌ستاند. بهشت و دوزخ هم ندارد که با حوریان و غلمانش به پیروانش پاداش و با آتش و تازیانه منکرانش را عذاب‌ بدهد.

برای شناخت خدای زرتشت بایستی تنها نوشته‌های مانده از او«گاتا»ها را خواند و دریافت که خدای زرتشت چیست و چگونه است. و اگر خدای یگانهٔ او را با داده‌های علمی امروزه بسنجیم، به درستی در می‌یابیم که دیدگاه این بینشور گرانقدر در هزاران سال پیش چقدر با آگاهی‌های امروز بشر همخوانی دارد.

و، نتیجه اینکه خدای یگانه زرتشت هیچ ربطی به خدای یکتائي که ادیان توحیدی آن را تبلیغ می‌کنند، ندارد.

در اینجا، من هم صمیمانه از بانو دکتر میترا مقبوله عزیز، نویسنده، پژوهشگر و عرفان شناس نامدار کشورمان سپاسگزاری می‌کنم که مرا به این تبادل نظر کشاندند تا پیش از چاپ پنجمین کتابم در بارهٔ خدا، اندکی بیشتر در بارهٔ این موهوم سخن بگویم.

پاریس دوازدهم اردیبهشت ماه ۱۳۹۹

هوشنگ معین زاده

نقد دوم بانو دکتر میترا مقبوله

 دوست گرامی آقای هوشنگ معین زاده,
از مهر شما در بررسی و پاسخ به نقدی که پیرامون نوشتارتان در فیسبوک نگاشته بودم, بسیار سپاسگزارم. به باور من, چنین تبادل افکار دوستانه و صادقانه و در عین حال انتقادی, ارزش والایی در گسترش آزاداندیشی و خردورزی درمیان ما ایرانیان دارد. خوشحالم که دیدگاه شخصی خودتان را درقبال مقایسه ادیان آریایی و سامی برای همگان روشن ساخته اید, و با شناخت نزدیکی که از خلق و خوی انسانی و پرمهر و شفقت شما دارم, بیانات شما را مبنی بر عدم قصد هیچگونه فرافکنی در نوشتارتان را می پذیرم. ولی شوربختانه آنچه که خوانندگان کتاب شما از این نحوه بیان و نوشتار سرکار عالی برداشت خواهند نمود, چیزی جز دوگانه بینی و فرافکنی مهلک نخواهد بود.

در پاسخ خود چنین مرقوم فرموده اید: “قصد من بیان یک واقعیت تاریخی بود، که آن را بدون جانبداری از این و آن و یا حب و بغض از این و ان ارائه کرده ام.” چنانکه در بالا تایید شد, در عدم حب و بغض از جانب شما شکی نیست, اما در اینکه آیا مطالبی که نگاشته اید از واقعیت تاریخی برخوردار می باشند, جای بسی کنکاش و تامل و تردید موجوداست. در نقد نخستین, واقعیت این بیانیه شما را که فرموده اید: “خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل همه بدبختیهای انسان است!”زیر سوال بردم و با ارائه مدارک و شواهد و نمونه های انکار ناپذیر, عدم واقعیت این مدعا را ناظر بودیم. سرکار عالی نیز در پاسخ خود به نقد من کوچکترین اعتراضی به این مدارک و شواهد ننموده اید و نبابراین چنین باید استنباط کنیم که صحت این مدارک و شواهد را که واقعیت نوشتارتان را رد میکنند, کاملا پذیرفته اید. اما درشگفتم که چرا بجای کلنجار رفتن با مفاد کتاب تان و تصمیم در تغییر آن بخشهایی از نوشتارتان که فاقد واقعیت میباشند, در پاسخ به نقد من, اقدام به ارائه مطالبی جنبی فرموده اید درمورد تاریخ باور و اعتقادات مردم در دوره پیش از زرتشت و دوره بعد از زرتشت, که نه تنها چندان ارتباطی با موضوع نقد بنده ندارند, بلکه شوربختانه باز هم از هیچ واقعیت تاریخی و اعتبار پژوهشی برخوردار نمی باشند. بیایید باهم به بررسی کوتاهی از نکات جدیدی که عنوان نموده اید بپردازیم:

فرموده اید که: “تا پیش از زرتشت و ابداع خدای یگانهٔ او، ما در هیچ کجای دنیا، دین و مذهب، پیغمبر و رسول و نبی نداشتیم، مهمتر از همه اینکه خدایان موجود در آن زمان هم که تعدادشان سر به آسمان میزد، با هیچ بشری در ارتباط نبودند، چه رسد به اینکه بخواهند پیغمبر انتخاب و مبعوث کنند و دین و مذهب بر پا سازند.” متاسفانه در تک تک جملات این بیانیه اشکالات اساسی وجود دارند که واقعیت ان را بکلی مردود میسازند:

۱-  هیچگونه منبع موثقی در اینکه زرتشت در چه زمانی میزیسته دردست نیست, و قابل قبول ترین زمان از دید پژوهشگران زمانی میان ۱۵۰۰ تا ۶۰۰ سال قبل از میلاد میباشد (رجوع کنید به انسیکلوپدیای تاریخ باستان).

۲) خدای یگانه نه ابداع زرتشت است و نه ابداع پیامبران یهود, و نه چنانکه بسیاری باور دارند ابداع اخناتون فرعون مصر میباشد, بلکه برچسبی است که بر یک تجربه عرفانی از وحدت وجود یا وحدت هستی نهاده شده, و این تجربه عرفانی ابداع هیچ قوم و ملتی نیست بلکه از هنگامی که انسان به خودآگاهی نایل آمد دردسترس همه ابنای بشر بوده, اما بسیار اندک شمارند تعداد کسانی که تشنگی و طلب و توانایی و از خودگذشتگی لازم برای رسیدن به این تجربه عرفانی درونی را دارا باشند.

۳) برخلاف گفته سرکار, خدایان چندگانه دوره قدیم به کرات با انسانها درتماس بوده اند, کافی است نگاهی بیاندازید به داستان زیبای “اروس” خدای عشق و “آفرودیت” الهه زیبایی یونان باستان و رابطه آنها با “سایکی” دخترک زیبارویی که به همسری اروس درآمد و پس از طی مراحل بسیار دشواری از مقام انسانی به مرتبه الهیت برگزیده شد, و یا داستان معروف شاهزاده ای بنام “ارجونا” و یکی از خدایان هندی بنام “کریشنا” که در کتاب مقدس هندویان “باگواد گیتا” آمده است, و نمونه های بیشمار دیگر.

درمورد نحوه و چگونگی ارتباط میان یهودیان و زرتشت, اختلاف نظرهای فاحشی وجود دارد و هرگونه ادعایی در اینمورد فاقد اعتبار علمی و پژوهشی است. درمقابل ادعای شما که یهودیان ایده خدای یکتا را از زرتشت آموختند, برخی برانند که زرتشت یکتاپرستی را از بنی اسراییل آموخت و شواهد بسیار جالبی در این راستا بدست آمده است: زرتشت به باور زرتشتیان زاده بلخ بود و در بلخ نیز وفات یافت, و بلخ نخستین جایی است که یهودیان پس از شکست از سناخریب آشوری و بخت النصر بابلی ( حدود سال ۷۰۰ تا ۵۶۰ پیش از میلاد), توسط این دو پادشاه از سرزمین اسراییل رانده شده و به این مکان کوچ داده شدند. برطبق روایات منابع اسلامی و تاریخ طبری, یرمیای پیامبر و یزقل پیامبر یهود هر دو به بلخ آورده شدند, و طبری همچنین از پیامبر یهودی مرموزی بنام “سامی” یا “صمی”(؟) ساکن بلخ حکایت میکند که با زرتشت در بلخ گفتگو و بحث های دینی برگزار مینمود. درست در همین دوره است که بودیسم نیز در بلخ توسط دوتن از نخستین و معروفترین شاگردان بودا رواج مییابد. ناگفته نماند که نام “زرتشت” یا “زرا توشترا” که برخی آنرا به غلط “صاحب شتر زرد” قلمداد کرده اند, در واقع یک نام سریانی/آرامی/عبرانی است با معنای بینهایت زیباتر و برازنده تر “ستاره زرین” یا “ستاره پنهان” که بسیار درخور شخصیت والایی چون زرتشت میباشد! (یهودیان قشری نیز از اینکه نام موسی یک نام مصری است چندان دل خوشی ندارند و میکوشند آنرا به نحوی از انحا توجیه کنند!). درنوشتاری که سالیان پیش در فصلنامه وزین ره آورد انتشار یافت, به شباهتهای خارق العاده ای که میان بیانات آتشین یرمیای نبی پیامبر یهود برعلیه تبهکاری و فساد رهبران مذهبی یهود در آن دوره از یکسو, و بیانات آتشین زرتشت برعلیه کشیشان دغل باز چند خدایی ان دوره از سوی دیگر, وجود دارد که موجب گشته برخی یرمیای نبی و زرتشت را یک شخصیت واحد قلمداد کنند. از سوی دیگر, تاریخ طبری براساس منابعی دیگر گزارش میدهد که زرتشت ساکن اسراییل و یکی از شاگردان یرمیای نبی بوده که سرانجام در بلخ سکونت میگزیند, و بهمراه یکی از پیامبران یهود به نزد ویشتاسب پادشاه رفته و پس از ترجمه تعلیمات عبرانی ان نبی یهودی به زبان ویشتاسب, وی را متقاعد میسازد که به آیین راستین مغان که زرتشت پایه گزار آن بوده بگرود و زرتشتیگری را در مملکت خود رواج دهد. نوع دیگری از این داستان در انسیکلوپدیا ایرانیکا چنین آمده است که طبق گزارش دو نویسنده سریانی ساکن مرو و بصره, زرتشت در واقع یک عارف یهودی بنام “باروخ” و شاگرد یرمیای نبی بوده که تجربیات عرفانی بسیار شبیه به آنچه به زرتشت نسبت داده شد نه وی نیز نسبت داده اند.

اما همانند ادعای سرکار عالی, هیچکدام از این گزارشها نیز از اعتبار صد در صد تاریخی برخوردار نیست, و بنابراین باید از بیانات و ادعاهای قاطع در اینباره به شدت پرهیز کرد. در رد بیانیه های دیگر شما از قبیل اینکه “بینشوران شرق، کاری به آئین زندگی پس از مرگ و رستگاری در دنیای آخرت نداشتند و تعلیم هم نداده اند، که آن را هم سامیان ابداع کرده اند.” کافی است تذکر بدهم که در سراسر تورات هیچگونه اشاره ای به زندگی پس از مرگ نشده, و برعکس در آیین های غیر سامی هندویسم و بودیسم است که به تعایم بسیار گسترده ای در ایمورد برمیخوریم.

همچنین درمورد اینکه “دین و مذهب” چیست, “پیامبر” کیست, و “دیدار و گفت و گو با خدا”, “برگزیدگی توسط خدا”, و “نازل کردن کتاب از جانب خدا” چه معنایی دارد و آیا ابداع یهودیان سامی بوده, پژوهشگران تاریخ ادیان, بخصوص ان عده که با عوالم عرفانی کمی آشنایی دارند, بهیچ روی با شما دوست گرامی من همعقیده نیستند. اما بررسی این مباحث نیاز به یک رساله صد صفحه ای دارد. تنها درمورد سه “ادیان سامی و ابراهیمی” که بارها بها آنها اشاره نموده اید, لازم است خاطر نشان کنم که در تز دکترای خود به روشنی نشان داده ام که آیین یهود با آیین کنفوسوس بسیار شبیه تر است تا با آیین مسیحیت یا اسلام, و چندین پژوهشگر و جامعه شناس چینی تبار نیز بر این نکته تاکید ورزیده اند.

 دست آخر اینکه, دوست خوب من, بسیار افسوس خوردم که پس از آنهمه برهان و مثال درباره فجایعی که پیروان ادیان غیر سامی و بیدینانی چون هیتلر و استالین بر سر بشریت آورده اند, فجایعی که هیچ چیز شبیه به ان را یهودیان هرگز مرتکب نگشته اند, با این وجود, شما باز هم تکرار فرموده اید که: “ارتباط این گونه ای که ما پیروان ادیان ابراهیمی (یهودی و مسیحی و مسلمان) با خدا داریم, از زمانی شروع شد که اشو زرتشت خدایان متعدد را به یک خدا تبدیل کرد. پس از آن بود که قوم یهود توانست با متوسل شدن به یک خدای مقتدر و همه فن حریف، دست به برگزیدگی و انتخاب پیغمبران و انبیاء قوم خود زد، و دین سازی و مذهب بازی را رواج داد.” حقیقتا بسیار جای تاسف است که انسان فرزانه ای چون شما همانند بیخردان نژادپرستی که هم اکنون در خیابان های آمریکا و اروپا و در سرتاسر اینترنت دم از یهودستیزی و انتساب همه فجایع تاریخ بشر منجمله ویروس کورونا به یهودیان سامی میزنند, شما دوست مهربان من نیز یکبار دیگر پافشاری کرده و همه فجایع تاریخ بشر را به یهودیان سامی نسبت داده اید!!! اینگونه بیانات نادرست که میتواند موجب برداشت های بسیار اسف باری از نوشتار شما گردد, برازنده فرد انساندوستی چون سرکار عالی نیست!

امیدوارم با آشنایی بیشتر با تاریخ ادیان و عرفان, به درک این واقعیت نایل گردید که هچگونه تفاوتی میان ادیان سامی و غیرسامی و میان” خدای زرتشت” و “خدای یهود” موجود نیست, بلکه تفاوت واقعی فقط میان قشرگرایان مذهبی و بیدینان مذهب ستیز از یکسو, و میان قشرگرایان مذهبی و کسانی که از عرفان بویی برده اند از سوی دیگر میباشد. از قول پیر بلخ جلال الدین مولانا:

اختلاف خلق از نام اوفتاد!

چون به معنا رفت, آرام اوفتاد

به امید تبادل نظرهای آتی با شما دوست بزرگوار و همقدمی هرچه بیشتر در راه جستجوی معنا … دکتر میترا مقبوله

      پاسخ  دوم هوشنگ معین زاده:

به دومین نقد سرکار دکتر میترا مقبوله

به نظر می‌رسد، داستان من و دوست ارجمندم، سرکار دکتر میترا مقبوله پژوهشگر گرامی دارد به درازا می‌کشد. بخصوص حالا که ایشان با نقد پر معنای خویش داستان مرا، همردیف داستان آدم و حوای خداوندگار عزّ و جلّ قرار داده است. درست مانند زمانی که حضرت باریتعالی، آدم و حوا را پس از یک گاز نا قابل به سیب کال باغ بهشت عدن خود، که به دست مبارکشان غرس کرده بود، بیرون انداخت. یعنی نور چشمان عزیزش را از مائده‌های بهشت خود محروم کرد، به این دلیل که چرا تحت تاثیر آموزه‌های شیطنت آمیز شیطان رجیم، وسوسه‌ شدند و خلاف دستور اکید او، سیب کذائی معرفت را میل کردند.

البته قضیه باریتعالی ما وقتی جالب می‌شود که می‌بینیم آدم و حوای مورد غضب قرار گرفته، در تبعیدگاه خشک و خالی خدای با حکمت ما، دنیایی می‌سازند که خود باریتعالی هم از شکوهمندی آن به حیرت می‌افتد. چرا که حتی در خواب خداگونهٔ خود هم چنان دنیای با شکوه و جلال ندیده بودند. فراموش هم نکنیم که همهٔ این ساخته‌ها، هنر فرزندان آدم و حوا و دست پخت خود آنها بود. دراین مورد نه خدا عزّ و جلّ دخالتی داشت و نه یکصد و بیست و چهار هزار پیغمبر و نبی او. در کتب ارسالی او هم کوچکترین اشاره‌ای به این همه هنرنمائي‌هائ فرزندان آدم نشده بود.

دوست عزیز من، سرکار دکتر مقبوله هم مانند خداوندگار عزّ و جلّ از اینکه من جسارت کرده و خلاف نظر ادیان توحیدی که سایه موهبت آمیز یکی از آنها که اسلام عزیز باشد، هزار و چهار صد سال بر سر ما ایرانیان گسترده است، نوشته بودم :

«اگر اشو زرتشت، صدها خدائی را که هر یک، یکی از پدیده‌های طبیعت را به گونهٔ اختصاصی یا حرفه‌ای خدائي می‌کردند، جمع نمی‌کرد و توی توبرهٔ گل و گشاد خدای یگانهٔ خود نمی‌ریخت، قوم یهود نمی‌توانست خود را قوم برگزیدهٔ «خدای یگانه» اعلام نماید! افرادی هم از این قوم جرأت نمی‌کردند که خود را پیغمبر و رسول و نبی خدا قلمداد کنند! کسانی که با ابداع دیدار و گفتگو با خدا و یا نمادهای او مانند آتش و دود و دم و فرشتگانی نظیر روح و القدس یا جبرئیل ارتباط بین خدا و انسان را باب و نهادینه نمایند! و سبب گردند که بشر نتواند با دانش و فهم و شعور خود، آشکار کند که آب و باد و باران و غیره، پدیده‌های طبیعی هستند و برای ایجادشان نیازی به خدا ندارند! زاد و ولد هم یک امر طبیعی است و در بارداری زنان مانند بارداری سایر موجودات نیازی بوجود خدای باروری نیست! همینطور سایر پدیدهای طبیعی. بنابراین، به راحتی و بدون هیچ مشکلی می‌شد، بی نیازی به خدایان حرفه‌ای را بر همگان روشن نمود، و اجاز نداد که جماعتی به بهانهٔ مفهوم خدا و نمایندگان جور وا جور او زندگی مردم را به تباهی بکشند. تا برسد به روزی که نام خدا از ذهن انسان‌ها خارج گردد و به افسانه‌ها بپیوندد. یعنی بی‌خدائي، جای خداپرستی و دنگ و فنگ‌هائي که بنام او برپا ساخته‌اند، بگیرد. مردم هم برای ادامهٔ زندگی به جای دل بستن به کرم و رحمت غایب از نظری، به همت و خرد  خود متکی باشند!.»

باری، این بود گناه «سیب»ی که من خلاف نظر یکی از پیروان پر و پا قرص ادیان توحیدی خوردم و باعث خشم و غضب ایشان قرار گرفتم.

از عجایب روزگار اینکه، این بانوی دانشمند، علاوه بر اینکه مرا از بهشت ادیان توحیدی بیرون انداخت، در سمت دادستان تفتیش عقاید الهی هم ادعانامهٔ عریض و طویلی برای من صادر و سرنوشت مرا به دست کرام الکاتبین سپرد تا پاسخگوی خوردن سیب مورد«تحریم»(۱)باشم. بعد هم با بی مهری دور از انتظار از ایشان، مرا«همانند بی‌خردان نژاپرستی که هم اکنون در خیابان‌های امریکا و اروپا و در سرتاسر اینترنت دم از یهود ستیزی و انتساب همه فجایع تاریخ بشر منجمله ویروس کورونا به یهودیان سامی می‌زنند…»، قلمداد کردند. یادمان هم باشد، دلیل عمدهٔ ایشان هم فقط مطلب کوتاهی بود که من در فیسبوک نوشته بودم. برای داوری بهتر لازم می‌بینیم که نوشته‌ام را از نو بنویسم که در نگرش به دادخواست ایشان مورد ملاحظه قرار بگیرد:

سیب آلوده به گناهی که من خورده بودم:

«به باور من، اگر اشو زرتشت خدای یگانه را جایگزین خدایان «حرفه ای» نکرده بود، بشریت با فهم و درک و شعور رو به رشد خود، آرام آرام از دست خدایان حرفه ای، مانند خدای مسئول باد و باران، سلامتی و بیماری، باروری و نازائی، جنگ و صلح، عشق و محبت و غیره رها می‌شدند و واژه و مفهوم خدا، نیز خود به خود با برطرف شدن نیاز انسانها به خدایان حرفه‌ای از میان می‌رفت.

خدای یگانۀ زرتشت، وقتی به دست سامیان افتاد، آنها با دو بازوی (مسیحیت و اسلام)، او را جهانگیر و خدای عالم و آدم قلمداد کردند. و از آن به بعد، مصیبت‌های عالم بشری مانند، کشت و کشتارهای بزرگ دینی، بنام خدای یکتا و استثمار بشر به دست بشر به بهانهٔ احکام الهی آغاز شد!

خدای یکتا با سه چهرهٔ متفاوت در سه دین به اصطلاح یکتاپرست عامل همه بدبختی‌های انسان است!» نقل از کتاب: میراث خواران خدا! نوشتهٔ: هوشنگ معین زاده  (در دست انتشار)

***

در اینجا شاید لازم باشد که اهل خرد و اندیشه و خوانندگان فهیم را به داوری دعوت کرد که بدون ترس و واهمه از مجازات احتمالی باریتعالی بفرمایند: «کجای نوشتهٔ من نشاندهندٔ بی‌خردی و نژادپرستی من بوده؟» و«کجای نظر من، نمایانگر  یهودی ستیزی من است؟». گناهانی که بانوی گرامی مرا به دلیل ارتکاب آنها مجرم دانستند و از بهشت موعود خود طرد نموده‌اند».

در حالی که من در نوشتهٔ خود، اشارهٔ خاصی به دین یهود نکرده بودم، بلکه  اشاره‌ام به ادیان سامی بود که عبارت باشند از سه دین «یهودی، مسیحی و اسلام» . وقتی من سخن از دین یهود نکرده بودم، از کجای نوشتهٔ من دکتر مقبولهٔ گرامی این استنباط را کرده‌اند که من «همانند بیخردان نژاپرستی که در خیابان‌های امریکا و اروپا و در سرتاسر اینترنت دم از یهود ستیزی و انتساب همه فجایع تاریخ بشر منجمله ویروس کورونا به یهودیان سامی می زنند…»!!؟ هستم!!؟

**

با این همه، نگاهی بیندازیم به نقد ایشان و پاسخ‌من به آنها. با این امید که بتوانیم از این تبادل نظر نتیجه‌ بگیریم و ببینیم مشکل اساسی اهل نظر در کجاست؟

۱- ایشان بیانات مرا، مبنی بر عدم قصد هیچگونه فرافکنی را می‌پذیرند! ولی می‌نویسند « شوربختانه آنچه خوانندگان کتاب شما از این نحوهٔ بیان و نوشتاری سرکار عالی برداشت خواهند کرد، چیزی جز دوگانه بینی و فرافکنی مهلک نخواهد بود».

پاسخ:  کتاب من هنوز چاپ نشده و من فقط فراز کوتاهی از آن را بیان کرده‌ام و دلایل برداشتم را هم برای ایشان در پاسخ نقد نخست‌تشان داده‌ام. حال چگونه است که از جانب خوانندگان کتاب منتشر نشدهٔ من، می‌نویسند:«چیزی جز دوگانه بینی و فرافکنی مهلک نخواهد بود»!!؟

راستی چرا «مهلک»؟ فرض محال که محال نیست، فرض کنیم من دوگانه بین هستم! کجای این کار فرافکنی مهلک است؟ و اصلاً چرا مهلک!!؟

۲- در باره اینکه نوشته‌ام « قصد من بیان یک واقعیت تاریخی بود….»، ایشان از اینکه من به تفصیل به کشت و کشتار موبدان زرتشی و دیکتاتورهائي نظیر هیتلر و استالین و غیره نپرداخته‌ام، به من ایراد گرفته‌اند که چرا نظرم را تغییر نمی‌دهم! و به مطالب جنبی می‌پردازم. در حالی که من در حد لزوم پاسخ ایشان را داده‌ بودم، بی آنکه به درازگوئي بپردازم. 

بعد هم تقسیم بندی مرا به دو دورهٔ پیش از زرتشت و بعد از زرتشت را به نقد گرفته و گفته‌اند: «منبع موثقی در اینکه زرتشت در چه زمانی می‌زیسته، نیست….».

پاسخ: در این مورد من هم با ایشان هم رأی هستم، ولی ناآگاهی از زمان دقیق زیست زرتشت تغییری در ماجرای ابداع خدای یگانهٔ او ندارد.

بعد هم نوشته‌اند که «خدای یگانه نه ابداع زرتشت است و نه ابداع پیامبران یهود! و نه ابداع اخناتون فرعون مصر… بلکه برچسبی است که بر یک تجربه‌ عرفانی از وحدت وجود یا وحدت هستی نهاده شده».

پاسخ: در این مورد بسیاری از پژوهشگران با تکیه بر شواهد و اسناد و مدارک نظر داده‌اند و نیازی به ورود ما در اثبات و نفی آن در این بحث کهن نیست. تنها به یاد سرکار دکتر مقبوله می‌اندازم که در این مورد خاص بخصوص اینکه پیغمبران یهود ابداع کنندهٔ تک خدائي نیستند، صد در صد با ایشان موافق هستم. چون دین یهود و پیغمبران ان نمی‌توانستتد ابداع کنندهٔ تک خدائي باشند. زیرا تا زمان اسارت قوم یهود در بابل و حتی آزادی از آن اسارت، یهودیان به خدایان متعدد باور داشتند. و یهوه هم یکی از خدایان متعدد حرفه‌ای بود(خدای کوه سینا) که به همت موسی کلیم الله تحت تأثیر پدر همسرش که کاهن کوه سینا و خدای این کوه بود، به خدایی قوم یهود برگزیده شد. ما همهٔ این موارد را می‌توانیم در تورات، کتاب مقدس دین یهود بخوانیم. چنانکه در فرامین دهگانه موسی هم دو فرمان اول و دوم آن تأئيد تعدد خدایان زمان موسی است که تا مدت‌ها پس از آزادی از اسارت بابل هم ادامه پیدا می‌کند.

«در تورات کتاب مقدس دین یهود، سخن چندانی از یکتادرستی دیده نمی‌شود. چه رسد به اینکه پیغمبران دین یهود مبتکر تک خدائي باشند. اگر درست بخاطر داشته باشم، نفی خدایان دیگر در دین یهود، نخستین بار در سفر تثنیه آمده است و آن هم در باب چهارم و آیه‌های ۳۶– ۳۹.».

ایشان در ادامه هم نوشته‌اند: خدایان چندگانه به کرات با انسان‌ها در تماس بودند و اشاره‌ای فرموده‌اند به خدایان یونان و هند.

پاسخ: در این مورد خاص هم من در پاسخ به ایشان نوشته بودم که «خدایان یونان و هند، خدایان اسطوره‌ای بودند و دین و مذهب، پیغمبر و نبی نداشتند و کتاب رهنمود زندگی هم برای بشر نفرستاده بودند».

در ادامه دکتر مقبوله گرامی، در مورد ارتباط میان یهودیان و زرتشت مطالب مفصلی به نقل از این و آن نوشته اند و خوشبختانه در پایان خودشان افزوده‌اند که هیچ کدام از این گزارشات اعتبار صد در صد تاریخی برخوردار نیست که نیازی هم به پاسخگوئي ندارد.

و اما،‌ در بخش پایانی نقد بانو دکتر مقبوله مطالبی آمده که خواندن آن از قلم بانوی فرهیخته‌ای مانند ایشان برای من حیرت انگیز است. من در حوزهٔ الهیات، در بارهٔ یکی از پایه‌های اصولی آن که مربوط به خداست، بدون جانبداری از این و آن نظری داده‌ام. نظرم یا درست است یا نادرست. مثل هر نظر فلسفی هم می‌باید مورد نقد و بررسی قرار بگیرد.

وقتی دکتر مقبوله در مقام یک پژوهشگر معتبر و نامدار عرفان، در حین کنکاش‌های پژوهشی خود بمطلبی پی می‌برند که تازگی دارد، یافتهٔ خود را برای نظرخواهی از صاحب نظران منتشر می‌کند.

با همین استدلال، من هم نظریهٔ خود را در بارهٔ مفهوم خدا، همانند آگاهی‌های عرفانی خانم دکتر مقبوله که با مطالعه و تعمق و تعقل به دست آورده‌ام، برای نظرخواهی منتشر کرده‌ام. بی شک ممکن است نظر من درست نباشد، ولی بخاطر درست نبودن نظر من، نبایستی مرا «همانند بی‌خردان نژادپرستی» قلمداد کنند  که هم اکنون در خیابان‌های آمریکا و اروپا و در سرتاسر اینترنت دم از یهودستیزی و انتساب همه فجایع تاریخ بشر منجمله ویروس کورونا به یهودیان سامی میزنند. بعد هم بگویند: «شما دوست مهربان من نیز یکبار دیگر پافشاری کرده و همه فجایع تاریخ بشر را به یهودیان سامی نسبت داده‌اید!!!» و در ادامه هم بیفزایند که «اینگونه  بیانات نادرست که می‌تواند موجب برداشت‌های بسیار اسف باری از نوشتار شما گردد، برازنده فرد انساندوستی چون سرکار عالی نیست! ».

سرکار دکتر مقبوله در پایان نقد خود می نویسند: امیدوارم با آشنایی بیشتر با تاریخ ادیان و عرفان, به درک این واقعیت نایل گردید که هچگونه تفاوتی میان ادیان سامی و غیرسامی و میان” خدای زرتشت” و “خدای یهود” موجود نیست, بلکه تفاوت واقعی فقط میان قشرگرایان مذهبی و بیدینان مذهب ستیز از یکسو, و میان قشرگرایان مذهبی و کسانی که از عرفان بویی برده اند از سوی دیگر میباشد. از قول پیر بلخ جلال الدین مولانا:

                   اختلاف خلق از نام اوفتاد 

                چون به معنا رفت, آرام اوفتاد
به امید تبادل نظرهای آتی با شما دوست بزرگوار و همقدمی هرچه بیشتر در راه جستجوی معنا …

معین زاده: در اینجا من با بعضی از نظرات سرکار دکتر مقبوله موافق هستم، از جمله اینکه ادیان با هر پپشوند و پسوندی مثل هم هستند! اما این را هم می‌دانم که داریوش بزرگ پادشاه ایران به عزرا، کاهن بزرگ ‌دین یهود گفته بود: بروید و قانون قوم خود را بنویسید. عزرای کاهن هم همراه کاهنان دیگر قوم یهود، گویا چهل کاهن بودند، می‌نشینند و کتاب تورات را به عنوان قانون قوم خود تدوین می‌کنند.

از تصادف روزگار در همین روزها که مشغول تهیه پاسخ نقد سرکار بانو دکتر مقبوله بودم، بار دیگر توجه‌ام به این نکته کشیده شد که یکی از معنی‌های اصلی واژه تورات، در زبان عبری «قانون» است و در حقیقت تورات قانون یا رسم و رسوم قوم یهود است که به توصیه پادشاه هخامنشی تهیه و تدوین گردیده است. اینکه قانون قوم یهود زیر بنای ادیان ابراهیمی قرار گرفته، جای تأمل است.

در پایان این را هم باید اضافه کنم که ما چه بخواهیم و چه نخواهیم وقتی سخن از ادیان توحیدی به میان می‌آوریم، دین یهود سر منشاء این ادیان است و دو دین دیگر توحیدی (مسیحیت و اسلام) بدون پرداختن به دین یهود قابل بررسی و فهم و درک نیستند.

 پیروان دین یهود هم باید بدانند که در بررسی ادیان دیگر، اگر پای دین یهود به میان کشیده می‌شود به این خاطر است که دو دین بزرگ توحیدی که مسیحیت و اسلام باشند، هر دو زیر بنای دینشان، دین یهود است. وقتی صحبت از مسیحیت و اسلام می‌شود، ناخودآگاه گریبان دین یهود نیز گرفته می‌شود، و هیچ ربطی به یهود ستیزی ندارد.

و من به همین علت در نوشته‌های پیشین خود مسیحیت و اسلام را جزو مذاهب دین یهود قلمداد کرده‌ام. زیرا در معرفی هر دینی نخست باید جهان بینی آن دین را تعریف کرد. اگر دینی جهان بینی خاص خود را نداشته باشد، دین محسوب نمی‌شود. بلکه جزو مذاهب ادیانی شمرده می‌شود که جهان بینی خود را از آن گرفته‌ اند.

پاریس بیست و سوم اردیبهشت ماه ۱۳۹۹

هوشنگ معین زاده

حسین منزوی

 ازدفتر« بیداری ها و بیقراری ها »

دو غزل از حسين ُمنزوی:

هميشه عشق به مشتاقان پيام وصل نخواهد داد
که گاه، پيرهن يوسف کنايه‌های کفن دارد

کيم؟ کيم که نسوزم من؟ تو کيستی که نسوزانی
      بهل که تا بشود ای دوست هرآنچه قصد شدن دارد

دوباره بيرق مجنون را دلم به شوق می‌افرازد
      دوباره عشق در اين صحرا، هوای خيمه‌زدن دارد

زنی چنين که توئی بی‌شک شکوه وُ روح دگر بخشد
      به آن تصوّر ديرينه که دل ز معنیِ زن دارد

مگر به صافی گيسويت هوای خويش بپالايم
      درين قفس که نَفَس در وی، هميشه طعم لجن دارد 

                ** **

گيرم به طعنه‌ام خوانند: «ساز شکسته!» می‌دانند
هر چند خامشم اما ، آتشفشان خاموشم

فردا به خونِ خورشيدم  عشق از غبار خواهم شُست
      امروز اگر چه زخمش را، هم با غبار می‌پوشم

اين داستان که از خون گل بيرون دمد، خوش است، اما
      خوش تر که سر برون آرد، خون از گُلِ سياووشم

من با طنين خود بخشی از خاطرات تاريخم
      بگذار تا کُند تقويم از ياد خود فراموشم

مرگ از شکوهِ استغنا با من چگونه برتابد؟
      با من که شوکرانم را با دست خويش می‌نوشم

استاد نجف دریابندری، مترجم و نویسنده سرشناس روز دوشنبه و در سن ۹۱ سالگی درگذشت.او  درسال ۱۳۰۸ در متولد آبادان شده بود. وداع با اسلحه همینگوی اولین کتابی بود که نجف دریابندری در سن ۲۳ سالگی ترجمه کرده بود.

نجف دریا بندری  در ترجمۀ متون   زبان و شیوۀ تازه ای آورده بودکه کارهایش را با دیگر مترجمین  ممتاز و متمایز می کرد.او دراین باره با یادی از استاد محمدقاضی می گفت:

“دیدم یک آدمی داستانی را ترجمه کرده ولی گشته و یک زبانی پیدا کرده و این زبان را دستکاری کرده و ساخته است. این برای من خیلی درس مهمی بود و فکر کردم در ترجمه باید همین کار را کرد. یعنی برای هر کاری آدم باید بگردد و زبان آن را پیدا کند.”

  نجف دریابندری به مناسبت ترجمه آثار ادبی آمریکایی جایزه «تورنتون وایلدر» را از دانشگاه کلمبیا دریافت کرد.از دیگر نیز آثار نجف دریابندری می‌توان به ترجمه «پیامبر و دیوانه» جبران خلیل جبران، «رگتایم» و «بیلی باتگیت» ادگار لورنس دکتروف، «یک گل سرخ برای امیلی» و «گور به گور» ویلیام فاکنر و «تاریخ فلسفه غرب» برتراند راسل ، آثارمارک تواین، همینگوی و… اشاره کرد.

 او همچنین مولف کتاب پر‌فروش «مستطاب آشپزی» با همکاری همسرش فهیمه راستکار است.

در زیر،مقالۀ روزنامه نگارِ سرشناس سیروس علی نژاد دربارۀ استاد نجف دریابندری  را می خوانید:

مقدمه: من (سیروس علی‌نژاد) با نجف دریابندری حدود سی سال نشست و برخاست کرده ام. سال های درازی محضر او را چه زمانی که “محضر” داشت یا زمانی که دیگر نداشت، درک کرده ام اما یکی از اشکالاتی که در من هست این است که وقتی به کسی نزدیک می شوم، لذت همنشینی جای کار و نوشتنم را می گیرد. نوشتن را فراموش می کنم و لذت درک حضور را به جای آن می گذارم، و بدتر این که بعدها، وقتی سالها می گذرد و شرایط دگرگون می شود احساس پشیمانی می کنم؛ زمانی که پشیمانی دیگر سودی ندارد. در مورد نجف دریابندری هم همین اتفاق افتاد. سال ها پیش، بعد از سال ها نشست و برخاست با او دریابندری دچار سکته مغزی شد و به بیمارستان افتاد. در بیمارستان، با صفدر تقی زاده به دیدارش می رفتیم و سعی می کردیم او را سرگرم کنیم تا دردهایش را فراموش کند. وقتی از بیمارستان بیرون آمد، هفته ای دو سه بعد از ظهر این کار را ادامه می دادیم. اما همینطور بی برنامه نمی شد ادامه داد. این بود که فکر کردم برای سرگرم کردن او بهترین کار این است که ضبط صوت بگذارم و از او درباره زندگی اش بپرسیم . این راه بهتری برای ادامه یافتن دیدارها و سرگرم کردن او بود. تقی زاده هم با پیشنهاد من موافقت کرد. هنوز وضع نجف خوب بود. حتا می توانم بگویم حافظه اش سر جایش بود. خاطراتش را کم و بیش به یاد می آورد. می توانست تمام زندگی اش را به درستی شرح دهد. اما برای ما نشستن پای صحبت او و شنیدن حرف هایش به عنوان بازسازی یک زندگی یک کار جدی نبود. داشتیم او را به حال اولش باز می گرداندیم و این مهم تر بود. در حالی که گفتگوی هدفمند با سرگرم کردن او مبایتی نداشت. می توانستیم هر دو کار را بکنیم، مخصوصا که در آن زمان فهیمه راستکار هم در میان ما بود و بسیاری موارد را که از حافظه نجف حذف شده بود، می توانست به کمک او به خاطر آورد. اما دریغ که من آن فرصت طلایی را از دست دادم. پس از مدتی دریابندری تا حدودی به حال عادی بازگشت و ما خیال کردیم کاری را که باید انجام می دادیم انجام داده ایم. در حالی که در واقع کار تازه شروع شده بود و می توانستیم در یک گفتگوی جدی با او به گنج گران بهائی دست یابیم. من در تمام عمر همواره در این زمینه ها دچار غفلت بودهام. وقتی تمام موارد از این دست را به یاد می آورم فکر میکنم غافل تر از من کسی وجود ندارد. چون تنها همین یک مورد نیست.

کسان دیگری هم، بخصوص در میان روزنامه نویسان بوده اند که بعدها افسوس خورده ام که چرا گفتگوهائی را که باید با آنها می کردم پس پشت انداختم و زمانی به خود آمدم که دیگر نبودند. در مورد شاعران چنین فرصتی را با اخوان ثالث و سیمین بهبهانی و نصرت رحمانی، آن گوهران گران بهاء هم داشتم. چه بگویم؟ افسوس! خوشبختانه در مورد نجف دریابندری اگرچه خودش دیگر حافظه ندارد و فهیمه راستکار هم دیگر در میان ما نیست اما هنوز یک منبع دست اول وجود دارد و آن سهراب دریابندری فرزند نجف است که بیش از هر کسی با او زیسته و با نگاه تیزبینی که داشته بسیاری چیزها را هم به حافظه سپرده یا ثبت کرده است. قابل توجه کسانی که قصد مطالعه در احوال نجف را دارند. در هر حال این زندگینامه کوتاه حاصل نشستن ها و گفتنهای من و صفدر تقی زاده با نجف دریابندری در همان ایامی است که از بیمارستان مرخص شده بود. البته نه فقط همین. چیزهای دیگری هم بوده که این طرف و آن طرف چاپ کرده ام و علاقه مندان دیده اند. این مختصر هم سالها پیش یکی دو جا منتشر شده است…

پدرش از مردم بوشهر بود، سواد خواندن داشت اما سواد نوشتن نداشت در واقع هیچ وقت مدرسه نرفته بود، می خواند و زمان بچگی اش در “چاکوتای بوشهر، چیزهایی پیش ملا خوانده بود اما کار و زحمت بهش فرصت نداده بود به مدرسه برود”. ملاح بود یا به قول دقیق تر نجف “پایلوت”، و زمانی که یکی از کشتی ها در بوشهر به گل نشسته بود توانسته بود با مهارت آن را از گل بیرون آورد و این سبب شده بود که کاپیتان کشتی او را با خود به بصره ببرد. بصره آن وقت ها بندر بزرگی بود ولی آبادان هنوز رونقی نداشت. چند تنی از بوشهری ها در بصره ناخدا بودند از جمله عمویا عموی بزرگ ایرج گرگین که دوست پدر نجف دریابندری هم بود.

وقتی جنگ بین الملل اول پایان گرفت و دولت عراق تشکیل شد به ایرانی های مقیم بصره پیشنهاد کردند که در بصره بمانند و شناسنامه عراقی بگیرند. “پدر من قبول نکرد. شخصی به نام بدیع که از شاهزادگان قاجار و کنسول ایران در بصره بود و پدرم قبول نکردند، گفتند ما ایرانی هستیم و ایرانی می مانیم”. بنابراین پدر دریابندری برای نگه داشتن هویت خود در سالهای بیستم میلادی به آبادان کوچ کرد. “قسمت عمده آبادان کپر نشین بود و شرکت نفت هنوز چیزی نساخته بود”.

پدر نجف همان زمان که در بصره زندگی می کرد رفت و آمد خود را به بوشهر حفظ کرده بود و هر از گاه به آنجا سفری می کرد و به دیدار اقوام می شتافت. در یکی از این سفرها ، دختری از خویشاوندان را گرفت و با خود به بصره برد. دو سه سالی پس از این به آبادان کوچیدند. نجف در آبادان به دنیا آمد. آبادان آهسته آهسته شهر می شد و رونق می گرفت. نجف از دوستی پدر خود با پدر ایرج پارسی نژاد که پس از مدتها زندگی در هند، به آبادان رفته بود و در آنجا مغازه بلورفروشی داشت، حکایت ها دارد “پدرم فقط روزهایی که کشتی می آمد کار داشت وگرنه می رفت مغازه پارسی نژاد می نشست. بامزه این است که پدرم آدم عرق خور عیاشی بود در حالی که پدر پارسی نژاد خیلی آدم مرتب پاکیزه ای بود، ولی خب این دو نفر با هم دوست بودند، پدرم هر چه پول داشت دست او می داد، در واقع پدر پارسی نژاد بود که سبب شد ما خانه ای در آبادان داشته باشیم وگرنه پدر من همه را صرف عیاشی می کرد”.

هشت سالش بود که پدرش از جهان رفت و برای آنها ثروتی باقی نگذاشت “یادم می آد مادرم می‌گفت بهش می گفتم یه خورده پول نگهدار برای این بچه هات، فردا که بزرگ می شن هیچی ندارن، گفتش اگر بچه من آدم باشد که خودش پول در می آورد اگر نباشد که هیچی!”.

نجف در سال ۱۳۰۹ در آبادان متولد شد هر چند شناسنامه اش را ۱۳۰۸ گرفتند که زودتر به مدرسه برود. مدرسه ۱۷ دی (روز کشف حجاب مدرسه مختلطی بود که در آن دو سه پسر و چندین دختر درس می خواندند. “توی آن مدرسه من شاگرد خیلی خوبی بودم ولی بعد که آمدم به مدرسه پسرانه رازی، نمی دانم چطور شد که دیگر شاگرد زرنگی نبودم. محیط عوض شده بود. بساط دیگری بود، در مدرسه ی دخترها همه چیز آرام و منظم و بقاعده بود. اینجا شلوغ بود، یادم هست سال اول بکلی گیج بودم. جنگ هم شروع شد، نیروهای متفقین به آبادان ریختند و شهر بکلی دگرگون شد، فضا عوض شد. تا آن موقع همه چیز بسته ، ساکت و بی سروصدا بود ولی یک هو در باز شده قوای خارجی آمدند، خیلی شلوغ شد آبادان”. نجف تا سال سوم دبیرستان در مدرسه رازی درس خواند و بعد مدرسه را رها کرد. کارمند شرکت نفت شد. دو سه سالی هم به کلاس شبانه رفت اما دیپلم نگرفت.

کارمند شرکت نفت بودم و دیگر احتیاجی نداشتم امتحان بدهم”. جالب است که در همان دوره مدرسه رازی مطالبی از او در مجله دبیرستان چاپ شده که نشان از ذوق او دارد. بجز آن طرح هایی نیز به قلم او در همان مجله چاپ شده که نشان می دهد چه دست مستعدی در طراحی و نقاشی داشته است. کاری که بعدها ادامه نداد و حداکثر به نوشتن چند نقد و یا ذوق آزمایی در نقاشی ختم شد. در دبیرستان که بود داستان هایی به سبک علی دشتی می نوشت که آن وقت هانام پر تلالویی در ادبیات به حساب می آمد اما یک روز معلم شیمی که با ادبیات آشنایی داشت سر کلاس از چوبک سخن گفت. خیمه شب‌بازی منتشر شده بود (سال ۱۳۲۴) و تازه چوبک داشت آوازه می یافت. نجف آن کتاب را خواند و پس از آن روش نوشتن و نگاه کردنش تغییر کرد. برای من مثل یک هشدار خیلی جدی بود. گفتم پس ادبیات چیز دیگری است اینهایی نیست که ما می خوانیم”. پس از این بود که با مجله “مردم” انور خامه ای آشنا شد که داستان ها و مطالبی از چوبک و گلستان چاپ می کرد. از این بابت غبن دارد که حزب توده بعد از انشعاب به راه دیگری رفت و یک جور دیگر شد. “خوب یادم است که مجله “زمان” یا “مردم” مطالبی از چوبک داشت. از گلستان داشت: کسانی  که مشوق ما در ادبیات جدید بودند.

بعد از انشعاب مدتی این مجلات تعطیل شدند و بعد که دوباره راه افتادند ما دیدیم که دیگر آن مجله سابق نیست، این حزب آن حزبی نیست که ما می خواستیم”. آبادان دیگر رونق گرفته بود. شرکت نفت سبب آبادانی آن شده بود. کار و ثروت و تأسیسات و نهادهای اجتماعی شکل گرفته بودند. نجف پیش از آنکه مدرسه را به پایان ببرد، در شرکت نفت استخدام شده بود. هر چند کارمند خوبی نبود، سر به هوا و نامنظم و بی اعتنا به قواعد اداری بود و همین امر سبب و می شد که هر از چندی از جایی به جایی پرتابش کنند. کارمند خوبی نبودم. حواسم دنبال چیزهای دیگر بود. در این ضمن بعد از مدرسه شروع کردم به انگلیسی خواندن. پیش خودم انگلیسی یادگرفتم ولی خب هیچ کس باور نمی کرد که من انگلیسی بلدم”.

انگلیسی یاد گرفتن او هم از حکایت های جذاب است. در آن زمان آبادان بهترین سینماهای ایران را داشت، شاید هم یکی از بهترین سینماهای دنیا را. سینما تاج که هفته ای سه فیلم آمریکایی و انگلیسی نشان می داد. “سینمای شرکت نفت آن وقت ها فیلم های زبان اصلی می گذاشت. هر فیلمی را دو سه بار می دیدم و مقدار زیادی از بر می کردم. داستان انگلیسی خواندن من چیز عجیبی بود. توی مدرسه درس انگلیسی من خوب نبود، تجدید شدم. شاید هم برای امتحان تجدیدی شروع کردم به خواندن انگلیسی و بعد دنبالش را گرفتم”. از آنجا که کارمند خوبی نبود از اداره کارگران کشتیرانی که در آنجا مشغول خدمت بود، به جای دیگری منتقل اش کردند “سی منز کلاب” با باشگاه ملوانان. “خیلی جای جالبی بود برای اینکه ملوان های انگلیسی بودند و من بیشتر، انگلیسی حرف زدن را آنجا یاد گرفتم. مدیر داخلی باشگاه بود و دفتر و دستکی داشت و کار کارمندانی را که از خارج می آمدند راه می انداخت اما مثل آن اداره قبلی کار را جدی نگرفت، به نظرش مسخره می آمد. مدیر دستگاه دادش در آمد: “این جوری نمی شود ادامه بدهی یا باید منظم و مرتب باشی یا…” اما او گوش شنوایی نداشت. سروکارش بار دیگر به کارگزینی افتاد و از آنجا راهی اداره حسابداری اش کردند. خودش حکایت می کند که رئیس حسابداری که یک ایرانی ارمنی تبار بود در کار او حیران مانده بود چون او را آدم “زبل”ی می یافت که می توانست کار بکند ولی نمی کرد. بار دیگر او را تحویل کارگزینی دادند. در کارگزینی به او گفتند که این آخرین بار است که جابه جا می شوی، پس از این دیگر شانسی برای ادامه کار نخواهی داشت. این بار از او پرسیدند کجا می خواهی بروی لابد برای اینکه یک بار خودش انتخاب کند بلکه آدم شود! گفته بود ” اداره انتشارات، آنجا احتمالا من خوب کار می کنم “، گفته بودند برای رفتن به اداره انتشارات باید سوابقی داشته باشی، گفته بود که انگلیسی بلدم. او را به اداره انتشارات فرستادند. در اداره انتشارات شرکت نفت آدم های برجسته ای مشغول کار بودند. بنام ترین شان حمید نطقی، ابراهیم گلستان و محمد علی موحد. نجف از همه شان جوان تر بود و ظاهرا قصد داشت همان بازی ها را که در جاهای دیگر در آورده بود از سر گیرد، اما اینجا محیط دیگری بود و برخورد دیگری می کردند، برخوردی که می توانستی متنبه شوی. “یک روز حمید نطقی مرا صدا کرد گفت من یک گزارش خیلی خوب برای تو فرستاده ام به کارگزینی. ایناهاش. نگاه کردم دیدم خیلی عالی نوشته. به من گفت دلم می خواهد تو اینجا کار کنی. این بود که من هم خودم را جمع و جور کردم، مرا فرستادند به اداره روزنامه “خبرهای روز” که شرکت نفت در آبادان منتشر می کرد. شخص مستی بود که براشان خبر ترجمه می کرد. قدری کند بود، ازش راضی نبودند، او را به جای دیگری منتقل کردند و من رفتم جای او . حالا دیگر من خیلی اعیان شده بودم. عصرها ماشین می آمد دنبال من، می رفتم سه چهار ساعت خبر ترجمه می کردم بعد هم می رفتم الواطی”. در همین دوره بود که داستان گل سرخی برای امیلی” را ترجمه کرد که ابراهیم گلستان در همان روزنامه “خبرهای روز” منتشر کرد. کتاب “وداع با اسلحه” را هم گلستان به او داد. به نظر من رمان خیلی جالبی آمد گفت می خواهی ترجمه اش کنی؟ گفتم آره. گفت پس باشد پیشت. من گرفتم و ترجمه کردم ولی در همین موقع ها بود که مرا گرفتند”. دریابندری کار ترجمه را از آثار داستانی و از همین داستانها شروع کرد. ترجمه های غیر داستانی او چندی بعد از کتابی در باب نقد ادبی شروع شد که در مجله کبوتر صلح” چاپ می شد. بعدها در و زندان نیز به تاریخ فلسفه روی آورد و این هر سه تمام عمر دل مشغولی های او را تشکیل داده است.

در این فاصله دریابندری توده ای سفت و سختی هم شده بود و یک روز که از خیابان عبور می کرد یکی از کارمندان شهربانی که همشهری او بود ضمن سلام و احوال پرسی از او پرسید کجا می رود؟ گفت فلان جا. گفت ” حالا چند دقیقه ای تشریف بیاورید و به این ترتیب گرفتار شد اما این یک گرفتاری خیلی جدی نبود و کمتر از ده روز بعد با ضمانت آزاد شد، تنها مقدمه ای بود برای گرفتاری های بعدی که پس از ۲۸ مرداد شروع شد و چند سالی او را به زندان انداخت. در زندگی او این پدیده های متناقض باهم ظهور کرده که از یک سو فاکنر و همینگ وی ترجمه می کرد و از طرف دیگر توده ای بود و عجیب تر آنکه در روزنامه های توده ای داستان کافکایی می نوشت. خود او توضیح جالبی در این زمینه دارد: “ما راستش توده ای مخصوصی بودیم. من گرچه بعد از انشعاب به حزب توده پیوستم اما در واقع توده ای قبل از انشعاب بودم. بعد از انشعاب حزب توده ماهیتش عوض شد، بکلی چیز دیگری شد. بعد از سکوتی به نشانه تأمل و یادآوری می گوید “ما از لحاظ سیاسی در خط حزب توده بودیم اما از لحاظ فرهنگی کار خودمان را می کردیم. گذشته از این همینگ وی و امثال او جزو نویسندگان چپ آمریکا به حساب می آمدند. بعدها من متوجه شدم که به همینگ وی با فاکنر از لحاظ سیاسی نمی شد جای خیلی مشخصی داد”. تا اواخر سال ۳۲ روزنامه شرکت نفت هنوز منتشر می شد و نجف هم در آن مشغول به کار بود ولی او را احضار کردند و به زندان افتاد و به حبس ابد محکوم شد. “تاماه ها بعد از ۲۸ مرداد هنوز آثار سیاسی اش خیلی حس نمی شد یعنی نفهمیدیم که اوضاع بکلی عوض شده است. متوجه وخامت اوضاع نشده بودیم.” ” حدود یک سالی در زندان آبادان بود که برای دادگاه سوم به تهران انتقال یافت. این دادگاهی بود که احکام را پایین آورد “من شدم ۱۵ سال، مهندس آگه که به اعدام محکوم شده بود حبس ابد گرفت و …” اما زمانی که به ۱۵ سال محکوم شد کسانش طبعا بیکار ننشستند و به این در و آن در زدند تا آنکه پرونده را به دادگستری فرستادند. دادگاه بعدی او را به چهار سال حبس محکوم کرد. وقتی حکم را صادر کردند (اوایل سال ۳۶) هنوز یک سال و چند ماه دیگر از زندانش مانده بود. اما من مشغول کار بودم، ترجمه می کردم، از جمله تاریخ فلسفه غرب را آنجا ترجمه کردم، داستان می نوشتم، درس می دادم و …”. از زندان که بیرون آمد بیکار بود. از شرکت نفت اخراجش کرده بودند و پی کار می گشت. به هر جاکه مراجعه می کرد مدرک تحصیلی می خواستند و او نداشت. روزی یکی از همشهریانش که در سازمان برنامه کار می کرد به او گفت آقای گلستان از آبادان به تهران آمده و “گلستان فیلم ” را درست کرده است. “من رفتم آنجا، هشت نه ماهی کار کردم اما گویا این بار آبش با گلستان در یک جوی نرفت یا موسسه گلستان فیلم تعطیل شد. خلاصه مطلب آنکه بار دیگر بیکار شد. در این زمان بود که همان دوست و همشهری سازمان برنامه ای، او را به همایون صنعتی زاده معرفی کرد که سازمان انتشاراتی فرانکلین را بنیاد گذاشته بود. صنعتی زاده طبق روال آن روزها نامه ای به سازمان امنیت نوشت و درخواست استخدامش را کرد. به این ترتیب نجف دریابندری به موسسه فرانکلین پیوست. موسسه ای که بیشتر عمر کاری خود را در آن گذراند و تا سال ۵۴ در آن کار کرد. از موسسه فرانکلین هم به این ترتیب بیرون آمد که وقتی برای گذراندن دوره چند ماهه به سوئیس رفته بود، همایون صنعتی‌زاده از آنجا رفته بود، علی اصغر مهاجر جایش نشسته بود و مهاجر، کریم امامی را به جای او برگزیده بود. هر چند به او پست بالاتری داده بودند و به معاونت موسسه منصوب شده بود اما دیگر در نبود همایون صنعتی زاده و تغییر کار آنجا را جای مناسبی برای خود نمی یافت. بیرون آمد و به تلویزیون ملی ایران رفت و سرپرست ترجمه و دوبله فیلم هایی شد که آن زمان نمایش آنها از شبکه دو اوج گرفته بود. این کارش را هم تا زمان انقلاب ادامه داد و پس از آن دیگر کار رسمی نگرد. درباره تناقض توده ای بودن و داستان کافکایی نوشتن، روزی به من گفت “وقتی متوجه شدم که کافکا نمی خوانند خیلی تعجب کردم و فهمیدم که من اصلا از یک خانواده دیگر هستم”. او هیچگاه به دنبال ادبیات حزبی نرفت و بعدها هم که به زندان افتاد به ترجمه تاریخ فلسفه غرب پرداخت. اینها نشان از تفکر متفاوت او داشت. من آن موقع فاکتر و همینگ وی ترجمه می کردم و بعدها متوجه شدم که این کارها در حزب توده نامتعارف است. مثل این است که یک چیزی را قاطی کرده باشی. سالها بعد داستان کوتاهی ترجمه کرده بودم که به آذین نپذیرفت آن را در مجله “صدف” چاپ کند. به آذین آن وقت ها صدف را اداره می کرد. داستانی هم ترجمه کرده بودم از جان گالزورثی. به آذین به وسیله آقای محجوب پیغام فرستاده بود که مطلبی بهش بدهم. من این داستان را فرستادم . چاپ نشد، تنها نسخه ای هم بود که داشتم، با دست می نوشتیم دیگر، از بین رفت. پرسیدم چرا چاپ نشد؟ “محجوب گفت که به آذین با مضمون داستان مخالف بود”. داستان همینگ وی، گربه در باران”، بود، یعنی به این عنوان ترجمه کرده بودم. داستانی است که لایه های عجیبی دارد. موضوع این است که اشخاص داستان بچه ندارند و … یکی از داستان های درجه یک همینگوی است. آقای به آذین نوشت که دوستان عزیز دنبال این جور ادبیات نروید. این ادبیات مردمی نیست. ما خیلی پکر شدیم. مقصودم این است که در حزب توده دو تفکر جدا از هم داشتیم که در خود من فی الواقع هر دوتا وجود داشت. از یک طرف داستان های همینگ وی ترجمه می کردم و از طرف دیگر مقاله های آنچنانی در روزنامه های حزب می نوشتم ولی باید گفت که آن تفکر توده ای برای من خیلی سطحی بود”. و برای آنکه میزان سطحی بودن آن را نشان دهد دستش را بالای پیشانی می گذارد و می گوید: از اینجای کله من پایین نمی آمد”.

پی گفتار

زندگی نجف دریابندری پس از آن سال ها که با وی به گفتگوی دوستانه مینشستیم گفتنی های فراوان دارد. در آن سالها او هنوز سر حال بود و خنده های معروفش تا حدی بر جای خود باقی بود. هنوز به دفتر زهرائی در نشر کارنامه می رفت. هنوز پارهای داستان های کوتاه همینگوی را ترجمه یا اصلاح می کرد به امید آنکه مجموعه قصه های او که گویا حدود هشتاد داستان است منتشر شود. هنوز به زیبادشت کرج می رفت که گهگاه در آن جا به او سر میزدیم. تصور میکنم خانه زیبادشت را هم بعد از آن نقاهت ساخت. یادم است که گفتگو با مظفری ساوجی را در آن جا ویرایش می کرد و به شیوه خودش بعضی قسمت ها را دوباره می نوشت اما حوصله کار نداشت. نجف دیگر نجف سابق نبود. نشانه اش همین گفتگوی مظفری ساوجی است که با همه زحمت های نجف و سهراب هرگز مانند گفتگوی حریری (یک گفتگو) از کار در نیامد. قبلا هم در جائی نوشته ام “یک گفتگو”که به تمامی به قلم خود نجف بازنویسی شده یک شاهکار است. گفتگوی کوتاه من هم با نجف که در گفتگو با متر جمان” چاپ شد در همان زیبادشت انجام گرفت، اما آن گفتگوهم جانی پیدا نکرد چون دیگر نجف، نجف سابق نبود. با وجود این هنوز کارهایی انجام می داد. مثلا از این لحاظ” را در همان زمانها جمع و جور کرد ولی برخلاف عادت مقدمه ای بر آن ننوشت. به مقدمه مخصوصا اشاره کردم، برای این که دریابندری بر هر کتابی که ترجمه می کرد مقدمه جانانه ای می نوشت. ارزش مقدمه های نجف دریابندری از اصل ترجمه های او کمتر نیست. او با هر ترجمه نه تنها یک اثر خوب به فارسی زبانان ارائه می دهد بلکه این روشنگری را هم بدان می افزاید که این نویسنده کیست که من دارم اثرش را تحویل شما می دهم. دریابندری بنیانگذار این جور مقدمه نویسی ها در زبان فارسی است. مقدمه های نجف نشان می دهد که او پیش از آنکه مترجم باشد نویسنده است. ما مترجم خوب کم نداریم ولی مترجمی که بر کتابهایش مقدمه هائی مانند او نوشته باشد نداریم . مقدمه های نجف تحلیل استواری از داستان و زندگی نویسنده به دست می دهد.

نویسنده بودن او تنها در همین مقدمه ها خلاصه نمی شود. او مقاله نویس معتبری هم هست. بویژه هنگامی که قصد می کرد کتابی یا نویسنده ای را معرفی کند حرفش معیار میشد. هرگاه به معرفی کتابی می پرداخت آن کتاب گل می کرد و نویسنده اش در میان مخاطبان، مشهور و معتبر می شد. نقد او بر “شوهر آهو خانم” على محمد افغانی و “طوبا و معنای شب” شهرنوش پارسی پور از همین دست است و گمان می کنم آخرین کاری که در این زمینه انجام داد نقد و معرفی اهل غرق” منیرو روانی پور بود که در مجله دنیای سخن چاپ کرد. درک او از داستان ها و قدرت تحلیل او در میان اصحاب قلم بی مانند است. همین اواخر در همین “سیاه مشق” نقدی از او درباره نمایش “قلندرخونه” می خواندم که توانائی معجزه آسای او را نه فقط در تحلیل که در نوع نگارش نشان می داد. با مهارتی از پیچ و خم ها بالا رفته و سپس سرازیر شده بود که حیرت خواننده را بر می انگیخت. گمان نمیکنم در تاریخ نقد تأتر مطلبی به آن قوت و قدرت و به آن اندازه درست و شیرین نوشته شده باشد. تازه، مقاله نویسی او تنها در همین نقدها و معرفی ها خلاصه نمی شود. چندی پیش که روزنامه آیندگان سالهای ۵۷ و ۵۸ را ورق میزدم به چند مقاله سیاسی از او برخوردم . توانائی او در تحلیل مسائل سیاسی نیز به همان اندازه تحلیل های داستانی نیرومند و قابل ملاحظه است. آن مطالب سیاسی باز چاپ مقالاتی بود که نجف دریابندری در روزنامه جبهه آزادی ارگان جبهه دمکراتیک ملی می نوشت. این را به جهت آن یادآوری کردم که بگویم نجف درست می گوید که من گرچه بعد از انشعاب به حزب توده پیوستم اما در واقع تودهای قبل از انشعاب بودم”. این حرف به نوعی اشاره به آزادی خواهی و لیبرالیسم او دارد. حسین حسین خانی، مدیر انتشارات آگاه، چند سال پیش، برای من حکایت می کرد – که روزی وارد ساختمان جبهه دمکراتیک ملی می شد که دید نجف دریابندری از آن بیرون می آید. می گفت گفتم شما اینجا چه کار می کنید؟ خندید و گفت “آخر من هم یک کمی لیبرال هستم”. به نظرم این دقیق ترین توصیفی است که دریابندری از خود کرده است. او همچنان که یک کمی تودهای د بوده همواره مقداری هم لیبرال بوده است. لیبرال بودن او از همان ترجمه های اولیه او هم پیداست. در نوزده بیست سالگی داستان های فاکنر را ترجمه می کرد. توده ای ها چنان که خود اشاره کرده است به کافکار و فاکنر و اساسا به این نوع ادبیات روی خوش نشان نمی دادند. این البته از فکر و فهم او بود که از جوانی بروز کرده بود اما به غیر از فکر و فهم باید به هنر او نیز اشاره کرد. هنر او چیز دیگری است. دریابندری انگلیسی را نزد خود آموخته بود. دیده ام کسانی ایراد گرفته اند که انگلیسی درست را نمی توان نزد خود یاد گرفت بلکه باید آن را در مدارس شبانه روزی انگلیس آموخت. شاید حرف نادرستی نباشد اما هنوز که هنوز است کسی جرأت . ترجمه دوباره آن داستان هائی را نیافته که این خود آموخته ترجمه کرده است. ترجمه او از فاکتر زمانی صورت گرفت که او نه تنها به خارج از ایران نرفته بود حتا به تهران هم نیامده بود. این ترجمه اکنون بیشتر از شصت سال دارد. عصر کمی نیست. ترجمه فاکنر در آن سن و سال و با خودآموزی زبان به نحوی که هنوز بهترین است، و همچنین ترجمه “چنین کنند بزرگان” و نثری که در آن به کار گرفته نبوغ آساست.

لیبرال بودن او هم تنها در ترجمه فاکنر یا رفت و آمد به جبهه دمکراتیک ملی یا حتا ترجمه همین “چنین کنند بزرگان که معنای طنز را در زبان فارسی نوکرد، خلاصه نمی شود بلکه بیشتر و مدتها پیش از آن در زندان و در ترجمه تاریخ فلسفه غرب اثر برتراند راسل هم نمود می یابد. در واقع زمینه های تفکر لیبرالی در او وجود داشته که در زمان انقلاب پایش به جبهه دمکراتیک ملی باز شده است. – در زندگی شخصی و خانوادگی نیز که صحنه واقعی تری است آزاد اندیشی او آشکارتر به چشم می خورد. – نجف و فهیمه هر دو در تمام عمر از راه فرهنگ معاش کرده اند. نجف از راه قلم و فهمیه از راه تأتر و بازیگری و دوبله و مانند آن. به احتمال قوی نجف دریابندری با بازی فهیمه در همه کارهای او موافق نبوده است اما چنان که سهراب شهادت می دهد در هیچ موردی در کارش مداخله نمیکرد. هر موضوعی را که مطرح می کنم بحث دیگری به خاطر می آورد . نجف در تمام عمر از راه قلم زندگی کرده است. بعد از گلستان فیلم که دوره کوتاهی از عمر او را به خود اختصاص داد، وارد مؤسسه فرانکلین شد و سر ویراستار آن مؤسسه گردید. بعد از آن در تلویزیون مسئول دوبلاژ فیلمهائی شد که کانال در تلویزیون نشان می داد. آنجا هم سروکارش با قلم و ترجمه بود. پس از انقلاب سی سال از – عمرش را در کار ترجمه و نوشتن گذاشت. در واقع به غیر از این ده سال آخر، تمامی سال های بعد از – انقلاب را به ترجمه و نوشتن گذرانیده است، یعنی یک عمر کامل کاری. کتاب مستطاب آشپزی” هم محصول همین دوران است. اهمیت نجف دریابندری صرفا در این نیست که وقتی تاریخ فلسفه غرب ترجمه می کند بر غنای فلسفه در ایران می افزاید و زبان فلسفی ما را کامل تر می کند، کتاب آشپزی هم که می نویسد فرهنگ آشپزی را در ایران پی می نهد. پیش از کتاب مستطاب آشپزی نویسی در – ایران اعتباری نداشت. او در کنار کارهای دیگرش به این کار هم اعتبار بخشید. خلاصه کلام این است که نجف دریابندری در هر زمینه ای که قلم زده تأثیرگذار و بیشتر از آن بنیان گذار بوده و دگرگونی های اساسی ایجاد کرده است. نجف دریابندری اگر اهمیتی دارد در ایجاد همین – دگرگونی هاست. این اواخر نجف بسیار ناتوان شده است. چندی پیش که پیروز کلانتری از من خواست ترتیبی بدهم چند دقیقه از نجف فیلم بگیرد بلکه در مستندی که برای همایون صنعتی زاده می سازد به کار آید، از سهراب خواستم که مقدمات این کار را فراهم کند اما سهراب به نحوی که من دلیلش را نمی فهمیدم به اصطلاح از زیر کار در رفت. ناچار کار را به یکی از روزهای جمعه محول کردم که دوستان به دیدارش می روند. در روز موعود وقتی کلانتری از ما خواست که نجف را از جائی که نشسته بود جا و به جا کنیم تا تصویرش ضد نور نباشد، فهمیدم که حق با سهراب بوده است. مدتها بود راه رفتن نجف را ندیده بودم. جمعه ها که به دیدارش می رویم می بینیم روی مبل نشسته است، همان جا رویش را می بوسیم و تا پایان مجلس یعنی تا زمانی که دوستان او را ترک میکنند همان جا نشسته است. من تازه آن روز فهمیدم که نجف جز با ویلچر قادر به حرکت نیست و ما توقعات غیر معقول از سهراب داریم و این که گهگاه غر میزنیم چرا سهراب چنین و چنان نمی کند، در واقع برای این است که مشکلات نجف را نمی شناسیم. سهراب در عین حال که در این سالها آماج تیر ملامت و شماتت بعضی دوستان نجف بوده از زمانی که نجف دوباره به بیمارستان افتاد و ماجرای بیماری قلبی نجف هم که ادامه داشت، تا منجر به جراحی و نصب باتری شد و نیز از زمانی که مادرش فهیمه دچار جراحی های متعدد مغز شد تا زمانی که در گذشت، بار سنگین مواظبت از آنان را بر عهده داشته و میداند که نمی تواند با پاره ای در خواست های ما موافقت کند. توقعات و غر زدن های ما برای این است که شرایط دشوار او را درک نمی کنیم و نمی دانیم که مواظبت از نجف چه مشکلاتی پیش روی او می گذارد. دریابندری هربار که دچار سکته شده مدتها طول کشیده تا حدودی – به حال عادی بازگردد و در این فاصله به مواظبت شدید احتیاج داشته و بعد از آن هم دائم محتاج مراقبت بوده است. حالت عادی که می گویم در واقع اصطلاح درستی نیست، مقصودم حالتی است که اطرافیان به آن عادت می کنند، وگرنه هیچ وقت حالش آنقدر خوب نشده که راه بیفتد برود خیابان یا پارک. توقعات ما زیاد است، شکوه کردن کار آسانی است اما نگهداری و مواظبت از کسی در شرایط نجف بسیار کار دشواری است. این موضوع را برای این نوشتم که بگویم اولا مانه تنها نباید از سهراب گله مند باشیم بلکه بسیار هم باید قدردان او باشیم، ثانیا خودمان هم باید حال او را رعایت کنیم.

منبع: نشریۀ سیاه‌مشق،شماره ۱۱

* تاریخ معاصر ایران چونان آئینۀ شکسته ای است که تصاویر کج و معوجی از چهره های سیاسی ارائه می دهد، خصوصاً که این « آئینه » به زنگارِ  ایدئولوژی های فریبا (چه دینی و چه لنینی) نیز آغشته است.

* ما نمی توانیم  با فرا فکنی و فرار از اشتباهاتِ ایرانسوزِ خود  راهِ اشتباهات آینده را هموار کنیم .

* در جامعه ای که همه یک جور می اندیشند،دیگر کسی نمی اندیشد! .

***

زندگی، كوتاه است، ولی حقيقت، دورتر می‌رود و بيشتر عُمر می‌كند،

 بگذار تا حقيقت را بگويم(۱).

آسیب شناسیِ نظر و عملِ سیاسی در سپهرسیاست ایران موضوع مهمّی است که می تواند علل و عوامل عدم رشدِ جامعۀ مدنی و تداوم استبدادِ سیاسی در ایران را تبیین کند.سال ها پیش در جمبندی پایانِ کتابِ «آسیب شناسی یک شکست » گفته بودم:    

-« رَوَند رویدادهای سیاسی درتاریخ معاصرایران نشان می دهد که بـرخلاف نظـر مُستشـارالدوله، مشـکلِ جامعۀ ما « یك کلمه » (قانون) نیست ، بلکه مشکل اساسی جامعۀ ما یک مشکلِ ساختاری، معرفتی و فرهنگـی است و به همین اعتبار، نیازمند مهندسی اجتماعی و مستلزمِ پیکار تاریخی  و درازمدّت است. اینکـه در تمام  دوران مشروطیـّت و زمان مصدّق، مشروطه خواهان ما به استبداد گرویدند ، آزادیخواهان ما آزادی دیگران را پایمال کردند و حامیان وُ مدّعیـان حکومت قانون ، بی قـانونی هـا نمودنـد ، ناشـی از ایـن کمبودهـا و مشکلات ساختاری ، معرفتی و فرهنگـی است».

براین اساس ، اعتقاد دارم که  تاریخ معاصر ایران چونان آئینۀ شکسته ای است که تصاویر کج  وُ معوجی از چهره های سیاسی ارائه می دهد ، خصوصاً که این  « آئینه » به زنگارِ  ایدئولوژی های فریبا (چه دینی و چه لنینی) نیز آغشته است. بر ما است که با روانی روشن و ذهنیّتی بی تعصّب وُ آزاد، تکّه های این آئینۀ شکسته را در کنار هم بگذاریم و از آن، منشوری سازیم تا ابعاد چندگانۀ شخصیّت ها و رویدادهای تاریخ معاصر ایران را بازنماید. طبیعی است که در بارۀ این شخصیّت سیاسی یا آن رویداد تاریخی ، بسیاری از ما نظر مشترک یا مُشابهی نداشته باشیم ، ولی اهمیّت کار در این است که  با فروتنی و فرزانگی  به روشنگری و غنای حافظۀ تاریخی جامعه  بکوشیم چرا که بقولی:

– «در جامعه ای که همه،یک جور می اندیشند،دیگر کسی نمی اندیشد!». 

سال های سکوت وُ صبوری!

  بنظر می رسد که دو-سه جریان سیاسی مرا بخاطر کتاب ها و مواضع  فکری ام  هرگز نبخشیده اند:   

۱-  شریعتمدارانِ کیهان نویس و سازندگانِ«برنامۀ هویّت» که با قلم های قی مرا -به خاطر کتاب های اسلامشناسی و حلّاج -در آستانۀ انقلاب اسلامی – « کافر» و« مُلحد » خواندند،

۲- ملیّونی که در یک «تعطیلاتِ تاریخی» با « بادبزنِ خاطرات » خود را سرگرم کرده اند و هرگونه بازاندیشی دربارۀ مصدّق و  28مرداد32 را «گناهِ کبیره» می دانند.

۳-افرادی از حزب توده(در همۀ اقسامِ آن) که شکست سیاسی-ایدئولوژیک خود را اینک به تکفیر تاریخ بدَل کرده اند.  

از سال۲۰۰۸ موجِ حیرت انگیز، هولناک و گاه مشکوکی علیه من و کتابِ دکترمحمّد مصدّق؛ آسیب شناسی یک شکست  به راه افتاده که  یادآورِ زرّادخانۀ تبلیغاتی حزب توده علیه خلیل ملکی بود.رهبرِ این « ارکستر بی شکوه » ( آقای محمّد امینی ) با سوء استفاده از برنامه های مختلفِ تلویزیونی -خصوصاً در تلویزیون اندیشه  –  دراین باره « سنگ تمام » گذاشت! و بعدها، آنهمه را در هیأت کتابی به «زیورِ طبع » آراست که – به درستی- آنرا دائرۀ المعارفِ دشنام  وُ جعل وُ تحریف نامیده اند.

من -امّا- این هیاهوهای حیرت انگیز را محصولِ بحرانِ عمیقِ اجتماعی و ناشی از زوالِ انصاف، ادب و اخلاق سیاسی  می دانستم  که طی آن ،انتقاد  تا حدِّ انتقام ،اختلاف نظر تا حدّ دشمنی  و فضیلت  تا حدِّ رذیلت  سقوط  نموده بود.

مقالاتِ نگاهی به یک عارضۀ تاریخی! ،

ما  و «نفرین شدگان تاریخ»،

خلیل ملکی  و تراژدیِ روشنفکران تنها،

سایه سارِ عرفان و ادبیّات ایران ،

دست نوشته ها  نمی سوزند  

و  مأموران معذور   بازتابِ این موجِ حیرت انگیز ، هولناک و گاه مشکوک بود. به قول شاملو:

دیدم آنان را بی‌شماران،

و انگیزه‌های عداوتِ شان چندان ابلهانه بود

که مُردگانِ عرصۀ جنگ را

از خنده

بی‌تاب می‌کرد؛

و رسم وُ راهِ کینه ‌جویی ‌شان چندان دور از مردی وُ مردمی بود

که لعنتِ ابلیس را

بر می‌انگیخت… 

مسئله – اما – چه بود؟ آن کتابِ کوچک چه باورهائی را ویران می‌کرد؟ و کدامین اندیشه وُ آرمانِ ملّی را جایگزین آن می ساخت ؟ به عبارت دیگر،چرا این کتاب کوچک – مانند بمب – خوابِ ذهنیِ بسیاری را آشفته کرد؟ و باعثِ خشم وُ خروشِ  « سوسمارانِ رسانه ای »گردید؟ پاسخ را می توان درکلامِ دانشجویانِ نوجو و کنجکاوی خواند که پس از انتشار کتابِ «آسیب شناسی…» نوشتند:

-« قدمی  تازه برداشتن
کلامی تازه گفتن
این است آنچه که عوام از آن می‌هراسند ».(داستایوسکی)

با انتشار کتاب « دکترمحمّد مصدّق؛ آسیب شناسی یک شکست » ، پژوهش‌های موجود دربارۀ دکتر مصدّق و خصوصاً رویداد 28 اَمرداد 32 را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: پژوهش‌های پیش از «آسیب‌شناسی یک شکست»، و پژوهش‌های پس از آن. این کتاب را می ‌توان  «حادثه »ای در تحقیقات تاریخیِ سال‌های اخیر بشمار آورد. استقبال گسترده از کتاب و تجدید چاپ آن در مدّتی بسیار کوتاه، می‌تواند نشانه‌ای از همین « حادثه » باشد…».

از فرازِ سال های سکوت وُ صبوری

از فرازِ سال های سکوت وُ صبوری اینک  به روشنی  می توان دید که  بسیاری از نظرات  و مفروضاتم (خصوصاً دربارۀ رضا شاه ، محمدرضا شاه ، محمدعلی فروغی ، مصدّق و انفعال حیرت انگیزش در روزِ 28 مرداد32) مورد تأیید بسیاری از پژوهشگران قرار گرفته است(2) . این امر ضمن اینکه نشانۀ نوعی پیروزی نظری می تواند باشد ، درعین حال، نشان دهندۀ این است که  بررسی دوران رضا شاه ، محمدرضا شاه و دکتر مصدّق – خصوصاً رویداد 28 مرداد 32- وارد مرحلۀ تازه ای گردیده و از اسارت ملاحظات سیاسی – ایدئولوژیک   آزاد شده است.

این پیروزی نظری  نشان  می دهد که دیگر نمی توان صدای دگراندیشان را به اتهام « کُفر گوئی »، « تجدید نظر طلبی » و« سوداگری با تاریخ » درحصر وُ حصارِ تعصّباتِ مسلکی  محبوس ساخت. به قول حافظ:

شد آن که اهل نظر بر کناره می‌رفتند

هزار گونه سخن در دهان وُ لب خاموش

به صوتِ چنگ بگوییم آن حکایت‌ها

که از نهفتنِ آن  دیگِ سینه می‌زد جوش

جوهرِ بیشتر مقالاتم  در سال های اخیر نوعی « نگاهِ مادرانه به تاریخ  » و دعوت برای بازاندیشیِ تاریخ معاصرایران بود. «انقلاب شکوهمند اسلامی» باید همۀ بشارت نویسان دیروز و معمارانِ تباهیِ امروز را فروتن کند تا با ذهنیّتی باز و آزاد به عقایدِ دگراندیشان نظر کنند  چرا که دموکراسی را « ورزش فروتنی » نامیده اند. بسیاری از ما – چه بسا – در مقطعی از زندگی سیاسیِ خود دچار اشتباهاتی شده ایم ولی با شجاعت، تواضع و فروتنی کوشیده ایم تا با طرح آن اشتباهات، « چراغی فرا راهِ آیندگان » سازیم .

چهل سال حاکمیّت جمهوری اسلامی به قول احمد شاملو:« عُمر قرونی برملّت و میهن ما  گذشته است » و لذا، ما  نمی توانیم – و نباید – با فرا فکنی و فرار از اشتباهاتِ ایرانسوزِ خود  راهِ اشتباهات آینده را هموار کنیم .

اشارۀ من به  رویدادِ خونینِ محوطۀ  کاخ  سفید  بر بسترِ ضرورتِ این  بازنگری و بازاندیشی  بوده است . ازنظرِ من  بررسی این رویدادِ مهم می تواند دریچه ای برای درکِ بهتر سقوط شاه و وقوعِ انقلاب اسلامی باشد. 

آنچه که این رویدادِ مهم را برجسته تر می کند اعتراض سنای آمریکا به دولت کارتر بود. سنای آمریکا در نوامبر سال 1977ضمن اعتراض به نحوۀ انجامِ  این تظاهراتِ خشونت بار، دولت کارتر را متهم کرد که عَمداً و آگاهانه از تظاهراتِ خشونت بارِ مخالفان  جلوگیری نکرد تا  شاه را  در افکارِ عمومی   ضعیف و متزلزل  جلوه دهد.

 پرداختن به این موضوع می تواند روشنگرِ نقش مخالفان شاه در خارج ازکشور- خصوصاً کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج ازکشور- باشد ، سازمانی که مانند یک ارتش منسجم عمل می کرد و بیشترِ اعضای آن دانشجویان شریفی بودند که برای استقرار آزادی و عدالت اجتماعی مبارزه می کردند.

دربارۀ « رویدادِ خونینِ محوطۀ کاخ سفید » به هنگام سفر شاه به آمریکا( در14نوامبر 1977 =23 آبان 1356) آقای امینی اظهار کرده: 

-«من درکنفدراسیون دانشجویان ایرانی فعّال بودم [ولی]نه برای کسی اسلحه ای کشیدم ونه،چماقی در دست گرفتم… من در یک جنبش مدنیِ مخالف حکومت شاه شرکت داشتم. من نقشی در به راه انداختن آن  تظاهرات در برابر کاخ سفید نداشتم، هرچند اگر در آن هنگام در واشنگتن می بودم،با سر و جان درآن رویداد شرکت می کردم ».

یک لحظه و با «حسن نیّت»  این ادعای آقای امینی را بپذیریم، امّا پُرسش این است که شکل وُ محتوای این «جنبش مدنی » چه بود؟ زنده یاد دکتر احمد شایگان(فرزند دکتر علی شایگان و مسئول سازمان های جبهۀ ملّی در آمریکا) می گوید :

-«اين [حمله به گروه های سیاسی]جريانی بود که به رهبری فردی به ‌نام «محمد امينی» پسر همان امينی ، شهردار دكتر مصدّق ، هدايت مي‌شد…اين افراد متأسفانه اين سياست غلط را داشتند كه درگيري‌هاي فيزيكي ايجاد مي‌كردند… ما بشدّت با ايشان مخالف بوديم و چندين‌بار هم در سازمان[جبهۀ ملّی] آمريكا كه من در آن دبير بودم بحث شد كه بايد اين افراد اخراج شوند…».

نمونه های دیگری از این« جنبش مدنی »!! حملۀ نیروهای« سازمان احیا » به رهبری آقای امینی  به دگراندیشان و حتّی نهادهای حقوق بشری و نویسندگان آزادیخواه بود که لیستِ بلندی از آن در مقالۀ مستند آقای حسن اعتمادی  (از اعضای سابق کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در خارج ازکشور) آمده است.

همین« سازمان احیا » بود که ضمن نامیدنِ خلیج فارس  به عنوان  خلیج عربی  در سودای تجزیۀ ایران بود و در« رویدادِ خونین محوطۀ کاخِ سفید » نقشی اساسی داشت. بسیار متأسفم که آقای امینی  دراین باره دچار« آلزایمر تاریخی » شده و چیزی نگفته است!

معمّائی بنام کتابِ « دموکراسیِ ناقص » و نویسندۀ آن!

درهمۀ سال هائی که کتابِ « دموکراسیِ ناقص » و نویسندۀ آن، مورد توجّه آقایان حسن اعتمادی ، شهرام فرهمند ، رحیم حدیدی ماسوله ، جواد رحیم لو و  خسرو فَرَوَهر و خانم ها  شهلا وطنخواه  و سارا زهیری  قرار گرفته ، آقای امینی بجای پاسخ روشن و شجاعانه ، به  پاک کردنِ صورت مسئله  و دشنام به منتقدان پرداخته است.باز بسیار متأسفم که آقای امینی با رد پیشنهادات متعدّد منتقدان اصلی، راهِ روشنگری و تفاهم دربارۀ این موضوعاتِ مهم را بست.

استدلالِ منتقدان فوق مبتنی بر اسناد است درحالیکه  آقای امینی به  استشهاد از این وُ آن(حتّی از همسر وُ همسایگان سابق اش) متوسّل شده است ، شیوه ای که در هیچ محکمۀ عادلانه ای ، مسموع  نیست چراکه به قول حافظ:

چه حاجت است بدین دفـتر وُ گـواه شـدن

 تصرّفات تو خود اظهر مِن الشمس است

آقای امینی مدّعی است که:« میرفطروس نیک می داند  که من، «م. الف. جاوید»، نویسندۀ کتاب «دموکراسی ناقص» نیستم ».

من نمی دانم که آقای امینی با کدامین « اخلاق » چنین « استشهاد »ی  را جعل می کند در حالیکه نیک می داند که من هیچگاه  کمترین مراوده  یا مکاتبه ای  با  وی نداشته ام تا از این « رازِ سربه مُهر» نیک آگاه باشم!

استشهاداتِ دیگرِ آقای امینی نیز بر همین اساس، بی پایه وُ اساس است. با اینحال، برای روشن شدنِ  بحث، من – باز- با نوعی « حُسن نیّت »- سخنِ آقای امینی – مبنی بر انتساب کتاب « دموکراسی ناقص » به فردِ مرحومی به نام آقای حبیب الله تیموری را می پذیرم ولی پرسش اینست که تناقضاتِ موجودِ در اظهاراتِ آقای امینی را چگونه می توان  توضیح داد؟.ازجمله:    

1-نامِ مستعار روی جلد کتاب،« م.الف.جاوید » است و با نام «ح.ت.جاوید »(حبیب الله تیموری) هیچ خوانائی و تناسبی ندارد!

2- طبق تحقیق خانم شهلا وطنخواه:مرحوم حبیب الله تیموری سال ها پیش به ایران برگشته و به عنوان متخصّصِ حسابداری در یکی از مؤسّسات مهم تهران به کار مشغول شد و درهمۀ این سال ها با وجود انتشارِ ترجمه ها و تألیفات متعدّد در زمینۀ حسابداری ، هیچ کتاب یا مقاله ای در بارۀ تاریخ معاصرایران  از وی منتشر نشده است.

آقای امینی می گوید:« کتاب دموکراسی ناقص پس ازانقلاب بدستم رسید…وقتی این کتاب منتشرشد من 21یا22 سالم بود، هنوزدرسن و سال پژوهشی  و آشنا به فرایندهای پژوهشی نبودم ».

این درحالی است که آقای امینی در جای دیگری گفته : در سال 1357 کتابی با نام مستعارِ «م.الف.مراد» منتشر کرده بودم،« دفتری پُربرگ و برپایه‌ی پژوهش تاریخی من در پیش از انقلاب … که بارها بازچاپ شد».

بنابراین، برخلاف ادعای پیشین ، درسال 57 آقای امینی نه تنها «درسن و سال پژوهشی و آشنا به فرایندهای پژوهشی » بوده بلکه دو کتابِ مستطاب هم با نام مستعار«م.الف.مراد» و«محمدحسن» منتشرکرده بود!

آقای امینی از مندرجاتِ ضد ایرانی و ضد مصدّقی کتابِ « دموکراسی ناقص » با طنز و تردید  یاد می کند و می گوید:« نیک بنگرید که ایشان[میرفطروس] نخست انگِ « تجزیه طلبانه » و « ضدِّ ایرانی » را بر کتابی که بیشتر مردم آن را ندیده و نخوانده اند می نهد و سپس از من می خواهد که نشان بدهم که نویسنده‌ی این کتاب تجزیه طلبانه و ضدّ ایرانی نیستم! ».

یکی از «دوستان بسیار نزدیک آقای امینی» نیز در دفاعی ناشیانه از او و کتابِ «دموکراسیِ ناقص » نوشته است:

-«همانطور که در گذشته هم نوشتم ، کتاب دموکراسی ناقص شاید بهترین پژوهش مستقل دربارۀ جریانات سیاسی در سالهای 1320 تا 1332 است هرچند از زاویۀ دیدگاه ایدئولوژیک آن دوران ، چپ نوشته شده… اصل آن کتاب، تحقیقات تاریخی دست اوّل است که همۀ مدّعیان تاریخ نگاری امروز به پای زنده یاد حبیب تیموری نمی رسند … ».

 به قول مولوی: «از قیاسش خنده آمد خلق را».

دربارۀ مندرجاتِ ضدِّ ایرانی و ضدِّ مصدّقی کتاب « دموکراسیِ ناقص » کافی است به مقالۀ  روشنگرِ« غائلۀ آذربایجان ، ارتش سرخ  و کمونیست های ما» ، نوشتۀ آقای جواد رحیملو و نیز به مقالۀ « دکترمصدّق،«دموکراسی ناقص» و …» ،نوشتۀ آقای حسن اعتمادی مراجعه کنیم تا مصداق این شعرِ مولوی را  بیشتر بشناسیم:

ز ننگ ها  نتوان رَست تا خِرَد باقی است

که جامه ازکفِ هُشیار  مشکل است ربود

***

سال ها پیش در پیشگفتارِ کتابِ « برخى منظره ها و مناظره هاى فكرى » نوشته بودم:

-اگر می خواهيم که آيندۀ دموکراسی و جامعۀ مدنی در ايران به گذشتۀ پـُراشتباه و بی افتخار اکثر رهبران سياسی و روشنفکرانِ ما نبازَد، بايد شجاعانه و بی پروا به چهرۀ حقيقت تلخ نگريست و از آن، چيزها آموخت. اين گذشتۀ پـُر اشتباه و بی افتخار بايد همۀ ما را فروتن و در برخورد با مسائل و مشکلات ميهن مان هوشيارتر سازد.با اين اميد که از باز توليد و تکرار ايدئولوژی های خرد گريز وُ تجدّد ستيز  جلوگيری گردد .

براین اساس، به دوست فرزانه ای نوشته ام:

– انسان باید دارای جانی عرفانی و ذهنیّتی عقلانی باشد تا چونان شاهرخ مسکوب – صادقانه و شجاعانه – رسوبات آن « حزب طراز نوین » را از ذهن وُ زبان بزُداید تا بسان آئینه ای زلال، دریچۀ روشنی از دوران رضا شاه  و… در برابر اکنونیان و آیندگان بگشاید…در دوازدهمین سالگرد انتشارِ کتابِ« آسیب شناسی یک شکست» ، من – دوستانه و صمیمانه – برای آقای امینی چنان جان وُ ذهنیّتی  آرزو می کنم (3).

_______________

پانویس ها:

1- از دیباچۀ کتاب« آسیب شناسیِ یک شکست »، بهار2008.

2- در چاپ پنجمِ کتابِ « آسیب شناسی یک شکست »(ص9) به نامِ این پژوهشگران اشاره کرده ام.

3-چنانکه گفته ام :این مقاله می بایست پیش ازاین  منتشر می شد ، امّا به خاطر ابتلای شدید آقای امینی به « ویروس کرونا » انتشارِ آن تا کنون به تأخیر افتاده تا سُنّتِ کرامت ، مروّت و مدارا  رعایت شده باشد.

مطلبِ مرتبط:

یک کلمه با مُدّعی،علی میرفطروس

https://mirfetros.com

[email protected]

نقش برجسته و تاریخی مصدق در ماجرای نفت ایجاد موج ملی بزرگی به دلیل یا بهانه ملی کردن صنعت نفت ایران بود که در آن نهضت ایرانیان به رهبری او تلاش کردند خود را از احساس تحقیر ناشی از شکست تاریخی از روسیه و دخالت‌های اربابانه ‌انگلیسی‌ها ناشی از تن دادن به قرارداد ترکمانچای برهانند. ایرانیان که هنوز خود را وارثان ابرقدرتی تاریخی می‌پنداشتند، پس از دو شکست متوالی از روس‌ها در جایگاه «رومیان زمان» بر خلاف قدیم که در پی هر شکستی به جبران و پیروزی بعدی امید داشتند، جبران آن شکست را ناممکن و فرنگیان را شکست ناپذیر و خود را در برابر آنان حقیر پنداشتند. از فردای آن شکست سیاستمردان ایران کوشیدند بر آن احساس فائق آیند. عباس میرزا به‌خوبی درک کرده بود که عقب ماندگی علمی و فرهنگی نقطه ضعف بزرگ ایران است. از این رو در صدد رفع آن برآمد. برنامه طولانی امیرکبیر، دست پرورده عباس میرزا، در احداث دارالفنون که حتی ناصرالدین شاه به حمایت از آن ادامه داد، و تفکر مشروطیت از همان مدرسه و نیز تأثیرات جانبی سفرهای ناصرالدین شاه و سپس مظفرالدین شاه به فرنگ و کوشش‌های برخی از سفیران آنان در ممالک راقیه نشأت گرفت که در دوران مظفری به گشایش مدارس عالی سیاسی و حقوق و تجارت توسط مشیرالدوله پیرنیا و همت کسانی مانند ذکاء الملک فروغی (پدر و پسر) و استادانی مانند دهخدا تفکر مشروطه را رواج و رجال و مدیران آینده‌ایران را پرورش داد. اما از هم گسیختگی کشور و توهم آزادی که بزرگان محلی و عشایر ایران آن را حکومت دلبخواهی خود تلقی کرده بودند، شیرازه‌ امور را گسست و منجر به هرج و مرجی بزرگ شد. وارد شدن به بحث جایگاه رضاشاه در رویارویی به رضاشاه و مخالفت با سلطنت او با استناد به ‌استدلال حقوقی که مصدق در آن کسب دانش و تجربه کرده بود، کار مشکلی است. زیرا مصدق در نقش نمادی اسطوره‌ای نزد برخی از طرفدارانش نقش مراد و مردیدی و رنگی قدسی دارد که موجب پیش داوری در هر بحث مربوط به‌ او می‌شود. متقابلا طرفداران اصلاحات و برنامه‌های رضاشاه نیز درباره‌ او چنین نظراتی دارند که با پیشداوری همراه‌ است. یعنی قبلا می‌پذیرند که مصدق برجسته‌ترین و طن‌پرست ترین و پاک‌دست ترین رجل ایرانی و بدون ایراد و نقص در عهد خود بوده‌است، و منظورشان در بحث تاریخی در باره ‌او اثبات این نظرات است. در بحث رضاشاه نیز چنین امری صادق است.

در واقع در بارۀ نقش دوران جوانی مصدق گاهی مبالغه بیشتر است. ایشان به دلیل و ابستگی‌های قاجاری در نوجوانی یعنی دوازده سالگی به سمت مستوفیگری بزرگترین ایالت کشور یعنس خراسان برگزیده شد. ایشان به‌زودی این مقام را جدی گرفت و کسب تجربه کرد و 25 ساله بود که در اثر انقلاب مشروطه و برقراری معیارهای جدید، آن شغل منتفی شد و ایشان به تهران آمد. به‌این ترتیب نظر برخی که ‌ایشان را یکی از رجال مشروطه می‌نامند، درست نیست. البته در مراحل بعدی خود را با شرایط جدید وفق داد. اینکه واگذاری چنان سمتی به چنان نوجوانی تقصیر او نبوده‌است البته صحیح است؛ اما بهانه ‌اینکه به کار خود آشنا شده بود قابل دفاع هم نیست. اصولا انقلاب مشروطه در مقابل آن گونه‌ امتیازات ویژه و برقراری قانونمداری به جای خویشاوند سالاری صورت گرفت. مصدق حتی کوشید وکیل مجلس اول شود، که به دلیل عدم صلاحیت سنی که سی سالگی بود اعتبارنامه او پذیرفته نشد، در حالی که در 15 سالگی مقام و حقوق و اختیارات بسیار بیشتری داشت. مصدق پس از ورود به تهران در میان رجال فرهیخته عصر مشروطه‌احساس نیاز به آموزش بیشتر کرد به دلیل سنی و نپذیرفتن تحصیلات خانگی به جای سابقه تحصیلی رسمی، همت بسیار به خرج داد، و زمانی که محمد علی شاه ‌اعتبار خود را از دست می‌داد، به فرانسه و سپس به سویس رفت و توانست دوره مدرسه حقوق را به پایان رساند و توانست رساله دکترای خود را نیز در باب «وصیت در اسلام »بگذراند و در بازگشت در مدرسه‌ای که زمانی او را به شاگردی نپذیرفته بود، یعنی مدرسه سیاسی، مشغول تدریس شود.

در زمان هرج و مرج هنگامی که سید ضیا مصمم به کودتا شد، مصدق که‌از مهاجرت خود به فرنگ منصرف شده و پس از اعلام مخالفت با قرارداد ناکام عموزاده‌اش وثوق الدوله به ‌ایران بازگشته و به سمت والی فارس جانشین دایی‌اش فرمانفرما شده بود، موضوع کودتای سوم اسفند 1299 سیدضیا علیه دولت بی اعتبار سپهدار پیش آمد. با اینکه ‌احمد شاه فرمان انتصاب سید ضیا را امضا و اعلان کرد، دو نفر از ارجال با نفوذ با ‌اعلام غیر قانونی بودن کودتا زیر بار سید ضیا نرفتند. مصدق والی فارس نزد دوستان بختیاری خود پناه گرفت، و قوام السلطنه والی خراسان دستگیر و درعشرت آباد در تهران زندانی شد. سید ضیا که آن عموزادگان پرنفوذ او را مردک جُلُنبُر می‌نامیدند، تعداد بسیاری از رجال پیشین را دستگیر و زندانی کرد تا اصلاحات مورد نظر خود را که در آن سن و سال که تحصیلات آکادمیک عمقی هم نداشت، اجرا کند و رضاخان نیروی اصلی و نظامی کودتا نخست سردار سپه و سپس وزیر جنگ شد. رجال متنفذ با سازش با رضاخان سید ضیا را سرنگون و قوام السلطنه را از زندان را هی مسند نخست وزیری کردند. یعنی در کنار کسی نشستند که قبلا کودتا و دولت به روی کار آمده توسط او را غیر قانونی اعلام کرده بودند. احمد شاه هم که در غیاب مجلس فرمان نخست وزیری سید ضیا را داده بود و مخالفان به دلیل مغایرت این کار با قانون اساسی به‌ آن معترض بودند، اکنون باز هم در غیاب مجلس فرمان عزل سید ضیا و نصب قوام را صادر کرد، که با اعتراضی مواجه نشد. در واقع پیوستن رضاخان را به توطئه رجال می‌توان آسوده شدن او از احساس ریاست سید ضیا دانست که ‌او را برگزیده و به وزارت رسانده بود. آن رجال به نوبه خود کوشیده بودند با کمک رضاخان رئیس او را برکنارکنند تا سپس فکری به حال او کنند.

از رفتارهای رضا خان مشخص است که‌ از همان آغاز افکار بلند پروازانه‌تری در سر داشت. او نظم و امنیتی در کشور برقرار کرد که رجال و مدیران حرفه‌ای با خیال راحت بتوانند برنامه‌های اداری وسیاسی دولت را در سراسر کشور اجرا کنند و کشور دارای روال و دولت دارای حاکمیت واقعی شد. این امر حساب رضاخان را از تغییرات دولت‌ها جدا کرد، تا اینکه خودش نخست‌وزیر شد و نوبت به مرحله دوم برنامه‌ او رسید، یعنی خارج کردن محترمانه ‌احمد شاه ‌از کشور. در زمانی که دولتیان با خیال راحت مدیریت می‌کردند، رضاخان نیز با خیال راحت به توسعه نفوذ شخصی خود در میان نیروهای مسلح مشغول بود. زمانی که‌احمد شاه در خارج بود رضاخان قدم به قدم از اختیارات شاه و نایب السطنه یعنی ولیعهد محمدحسن میرزا می‌کاست. رضاخان در گرفتن مقام فرماندهی کل قوا از مشورت شورایی استفاده کرد شامل تقی زاده و مصدق و علا و یکی دو نفر دیگر بود که تأیید کردند همانند نمادین بودن توشیح قوانین و صدور احکام قضایی به نام نامی اعلیحضرت . . فرماندهی کل قوا مندرج در قانون اساسی نیز نمادین است. پس از تفویض فرماندهی کل قوا از سوی مجلس «به شخص آقای سردار سپه» آن شورا دیگر به هیچ وجه تشکیل نشد!

رجال که یک بار با کمک رضاخان سید ضیا را برکنار کرده بودند، این بار کوشیدند با کمک احمد شاه‌ او را برکنار کنند. به ‌احمدشاه گزارش دادند که رضاخان در صدد برانداختن سلطنت اوست و فرمان عزل او را گرفتند. رضاخان به سادگی آن فرمان را پذیرفت و به باغچه‌اش در بومهن رفت. رجال که می‌کوشیدند دولتی تشکیل دهند، دریافتند که نیروهای مسلح را مطلقا در اختیار ندارند. سپس دسته جمعی به بومهن رفتند و او را با احترام به تهران بازگردندند. اما بدیهی است که ‌این رضاخان دیگر رضاخان دیروز نبود!

رضا خان از آن پس در صد برآمد که رجال گذشته را تدریجا برکنار کند و افراد دیگری را با وابستگی‌های قاجاری کمتر از میان تحصیلکردگان جوان‌تر برگزیند. این گونه بود که رضاخان به فکر جمهوریت افتاد. طرفداران قاجار یا شاید بتوان گفت مخالفان رضاخان که نگران قدرتمداری او بودند، خصوصا مدرس و از طریق او علمای دینی با جمهوریت مخالفت کردند. رضاخان بی‌درنگ به دیدار علما رفت و رضایت آنان را جلب کرد و سپس در مجلس چهارم که مخالفانش، مصدق و علا و تقی زاده و دولت آبادی، از اعضای آن بودند با فراهم کردن زمینه قبلی در میان نمایندگان موضوع پایان دادن به سلطنت قاجار را مطرح کرد. در میان نمایندگان مصدق؛ نواده عباس میرزا و خواهر زاده فرمانفرما که در دربار تبریز که خاله‌اش همسر مظفرالدین میرزا بود بیش از همه علائق و وابستیگی قاجاری داشت و به نوبه خود نگران خودکامگی رضاخان نیز بود هم با برچیدن بساط قاجار و حکومت موقت به ریاست رضاخان پهلوی مخالف بود و هم در مرحله بعدی با اصلاح قانون اساسی و نصب رضاخان به سلطنت به‌شدت مخالفت کرد. مصدق ودوستانش تغییر قانون اساسی را بر خلاف قانون اساسی می‌دانستند، زیرا در یکی از اصول آن غیر قابل تغییر بودن سلطنت تا ابد در دودمان قاجار قاجار تضمین شده بود، لذا با سلطنت رضاخان به‌شدت مخالفت کرد. مصدق ضمن تجلیل از اقدامات رضاخان در برقراری نظم و اجرای برنامه‌های دولت، گفت که چنین شخصیتی در مقام مسؤول نخست وزیری بهتر می‌تواند به کشور خدمت کند تا در مقام غیر مسؤول سلطنت. مصدق که نگران دیکتاتوری رضاخان بود با هوش‌تر از آن بود که نداند رضاخان که یک بار با سعایت همین رجال از نخست وزیری برکنار شده بود، گول چنین وعده‌هایی را در مقامی موقت نخواهد خورد. خاصه آنکه در قانون اساسی و متمم قانون اساسی اصولا اشاره ای به مقام نخست وزیری یا ریاست وزرایی نشده بود! به همین دلیل مصدق پس از سخنرانی، برای رأی گیری در مجلس نماند. رضاخان تبدیل به رضاشاه شد. از همکاری تیمی از فرهیختگان مانند تیمورتاش و داور و نصرت الدوله و حکمت ومیرزا جوادخان عامری و حسابی و برجسته‌تر از همه ذکاء الملک فروغی برخوردار بود. نخست وزیری که با او آغاز کرد و سخنرانی تبریک آغاز سلطنت او با اندرزهایی در باره عدالت و احترام به‌اصول مشروطه همراه بود. در میانه راه نیز ذکاءالمک رهبری برنامه‌های اصلاحی وعمرانی را بر عهده داشت. از سال 1914 که با طولانی شدن دوران قدرت، دوران افول اخلاقی و خوی استبداد در رضاشاه آشکار یا تشدید شد و با پیدا شدن هیتلر در آلمان و نفرت رضاشاه ‌از هر دو قدرت مطرح روس و انگلیس موجب گرایش او به سیاست‌های هیتلر شد، تیم اصلاح طلب خود را متلاشی کرد. متین دفتری جوان جرمانوفیل را به معاونت وزارت دادگستری گمارد که بعدا وزیر دادگستری و نخست وزیر شد. در این دوره دکتر شاخت رئیس بانک مرکزی و سپس وزیر اقتصاد هیتلر در برنامه ریزی اقتصادی و عمرانی به‌ او کمک می‌کرد. در آن دوره کوتاه نوعی مدارا با دکتر مصدق داشت، که با تغییر رأی نسبت به متین دفتری که داماد مصدق بود، در 4 تیر 1319 نخست وزیر برکنار و زندانی و دکتر مصدق نیز فردای آن روز به بیرجند تبعید شد و سپس در احمد آباد در حصر قرار گرفت. از یادگار آن دوران می‌متوان به دعوت دوباره در ماه‌های بحران اقتصادی پایانی حکومت مصدق اشاره کرد که به یاد برنامه‌های موفق دکتر شاخت، بار دیگر از او برای برنامه ریزی اقتصادی ایران دعوت کرد که شاید برنامه ‌اول تنطیمی در سازمان برنامه آن روز را اصلاح کند، غافل از اینکه دکتر شاخت بعد از محاکمه نورنبرگ با دکتر شاخت زمان اقتدار در دولت آلمان نازی فرق داشت. برنامه دکتر شاخت هنگامی دریافت شد که در حکم نوشداروی پس از مرگ سهراب بود.

به نقل از:روزنامه شرق/ یکشنبه 7 اردییبهشت 1399

مقالۀ یک کلمه با مدّعی و انتشار آن در ویدئو  و چند سایتِ سیاسی – فرهنگی ، ضمن استقبال  و  عنایت علاقمندانِ تاریخ معاصر ایران ، برخی موضوعات منجر به انقلاب اسلامی را برجسته کرده است  به طوری که فیلمسازِ جوانی در  آمریکا  اقدام به تهیّۀ فیلم مستندی کرده با نامِ « حیاطِ خونینِ کاخِ سفید»( دربارۀ « رویدادِ خونین محوطۀ کاخ سفید ») . کارگردان برای مستند کردن فیلم اش از آرشیو پلیسِ واشنگتن ، گزارش های روزنامه ها ، تلویزیون ها و عکس های مربوط به آن رویداد  استفاده  می کند. گفتگو با برخی شاهدانِ حادثه  نیز از دیگربخش های این فیلم خواهد بود.به گفتۀ کارگردان:با نگاهِ دقیق به صحنه هائی از فیلم ها و عکس های موجود، می توان چهرۀ برخی رهبران و مهاجمان را شناخت.

این رویدادِ خونین و بی سابقه، نقطۀ عطفی در تحوّلات منجر به انقلاب اسلامی بود و سیاست های دولت کارتر علیه شاه  را نشان  می داد.

 رویدادِ خونین محوطۀ کاخ سفید ازاین جهت اهمیّت دارد که می تواند دریچه ای برای درکِ بهتر انقلاب اسلامی و روی کار آوردنِ آیت الله خمینی باشد. آنچه که این رویداد  را برجسته تر می کند اعتراض سنای آمریکا به دولت کارتر بود.سنای آمریکا در نوامبر سال 1977ضمن اعتراض به نحوۀ انجامِ  این تظاهراتِ خشونت بار، دولت کارتر را متهم کرد که عَمداً و آگاهانه از تظاهراتِ خشونت بارِ مخالفان  جلوگیری نکرد تا  شاه را در افکارِ عمومی   ضعیف و متزلزل  جلوه دهد.

لطفاً روی عکس  کلیک فرمائید

با توجه به نشرِ مقالات آقای محمّدامینی در  دو سایتِ منسوب به جبهۀ ملّی و نیز آگهیِ آن در  یکی از نشریاتِ  بازاری – تبلیغاتیِ لوس آنجلس و سانسورِ مطلقِ پاسخ های من در  این سه رسانه، به اطلاع علاقمندان به تاریخ و فرهنگ ایران  می رسانم که در مبارزه با این سانسورها و سرکوب ها، مقالۀ روشنگرِ من با نام « معمّائی بنام محمّد امینی و کتابِ دموکراسیِ ناقص » بزودی منتشر خواهد شد. این مقاله پس از بهبودیِ آقای امینی از بیماری ناگوارِ کرونا منتشر می شود تا بدین ترتیب سُنّتِ کرامت وُ مروّت وُ مدارا   رعایت شده باشد.

 به قول شاعر:

ز ننگ ها  نتوان رَست تا خِرَد باقی است

که جامه ازکفِ هُشیار  مشکل است ربود

حسن انوشه، مترجم، پژوهشگر، فرهنگ‌نویس و ویراستار که روز شنبه ۲۳ فروردین در هفتاد و پنج سالگی بر اثر سرطان در تهران درگذشت، علاقه خود به تاریخ و فرهنگ و اقوام ایران را چه در کار ترجمه و چه در کار فرهنگ‌نویسی نشان داد.  با این حال او با «دانشنامه ادب فارسی» نمونه‌ای از همکاری پردردسر پژوهشگران با وزارت ارشاد در دوران جمهوری اسلامی است.

مصاحبه کننده:آقاي شايگان! گويا بعد از انشعاب مذهبيون از كنفدراسيون، از سویي عده‌ای از اعضاي كنفدراسيون به جلسات ايشان حمله می شده است. شما اين موضوع را تأييد می كنيد؟ 

احمدشایگان:اين جرياني بود كه به رهبری فردی به‌نام “محمد امينی” پسر همان امينی كه شهردار دكتر مصدّق ، هدايت مي‌شد. اين‌ها به‌خصوص در قسمت‌هاي مركزي آمريكا كه اعضاي كنفدراسيون كم‌تر بودند، رشدكردند و البته هيچ‌گاه نتوانستند در هيأت دبيران كنفدراسيون حضور داشته باشند يا نقشي تعيين‌كننده داشته باشند. حتي در يكي-دو كنگره هم كه شركت‌كردند، واقعاً هيچ نقشي نداشتند. اين افراد متأسفانه اين سياست غلط را داشتند كه درگيري‌هاي فيزيكي ايجاد مي‌كردند.

اشاره:

نقل روایتِ دکتراحمد شایگان و دکتر امیراصلان افشار  دربارۀ چماقداری  محمدامینی بهنگامِ سفرشاه به آمریکا،موجب انکار و اعتراضِ وی شده است.«برای ثبت درتاریخ »،ما عینِ روایت دکتراحمد شایگان(پسرِدکترعلی شایگان و مسئول سازمان های جبهۀ ملّی در آمریکا) را نقل می کنیم . اسنادِ دیگر را در زیرِ همین مطلب خواهید خواند.

در این شرایط حسّاس،ماعلاقه ای به گشودن این« پرونده »نداشتیم ولی از آنجائیکه گفته اند:«دیوارِ حاشا بلند است»،فعلاً به این موارد اشاره می کنیم «تا سیه روی شود  هرکه در او  غش باشد».

امیدواریم که این نکات موردِ توجۀ مسئولان سایت جبهۀ ملّی قرار بگیرد.

***

نقل از: نشريه اينترنتی جنبش سوسياليستی
نشريه سازمان سوسياليست های ايران ـ سوسياليست های طرفدار راه مصدّق

هژير پلاسچي / شايا شهوق

اشاره: دكتر احمد شايگان  در سال 1320 در تهران متولد شد. وي  در سال 1338  و پس از گرفتن   ديپلم  از دبيرستان البرز تهران، براي   تحصيل  به آمريكا رفت  و  تا  سال  1357 در آمريكا ماند. در آمريكا در رشته‌ي‌‌فيزيك در دانشگاه‌هاي نيويورك، بوستون، بركلي و واشنگتن تحصيل‌كرد و مدتي به تدريس و فعاليت در رشته‌ي شبيه‌سازي پرداخت. او از اعضاي جبهه‌ي ملي ايران در آمريكا بود و در اين سازمان در سمت‌هاي عضو هيأت اجرايي و مسؤول انتشارات فعاليت‌كرد و به‌كرات دبير سازمان‌هاي محلي كنفدراسيون دانشجويان ايراني در خارج از كشور شد. يك‌دوره دبير سازمان دانشجويان ايراني در آمريكا و يك‌دوره در سال 1355 دبير تشكيلات كنفدراسيون پس از انشعاب شد. او از مؤسسان گروه اتحاد كمونيستي بود و بعد از سال 55 از سوي سازمان به ليبي اعزام شد و مسؤوليت راديوي “ميهن‌پرستان” را در اين كشور به‌عهده گرفت. اين تشكل بعد از انقلاب به سازمان وحدت كمونيستي تغيير نام داد و شايگان همچنان در آن فعال بود. در سال 1360 بازداشت شد و تا سال 64 در زندان ماند. باز هم در سال 69 بازداشت شد و يك سال در زندان ماند. از ديگر فعاليت‌هاي او در ايران مي‌توان به تدريس فيزيك در دانشگاه‌هاي موسسه‌ي عالي پارس، خرم‌آباد، دانشگاه آزاد واحد كرج و دانشگاه آزاد تهران واحد شمال و تدوين دانشنامه‌ي فيزيك اشاره‌كرد. ‌ ‌ لطفاً براي ورود به بحث به‌عنوان فردي كه در آمريكا فعاليت مي‌كرده‌ايد درمورد شكل‌گيري كنفدراسيون در آمريكا توضيح بدهيد؟ هرچند من در اوايل شكل‌گيري كنفدراسيون، به‌دليل دوري از محل فعاليت دانشجويان مخالف ايراني، در فعاليت‌هاي دانشجويي دخيل نبودم، اما به‌خاطر پدرم و نقش ايشان در فعاليت‌هاي مخالفان رژيم در آمريكا، در جريان قضايا قرار مي‌گرفتم. پدر من “سيد‌علي شايگان”، از اعضاي جبهه‌ي ملي و همرزمان مصدق بود كه سه سال در ايران زنداني بود و پس از آزادي در سال 1336 از ايران رفت. بقيه‌ي اعضاي خانواده در سال 1337 و من پس از گرفتن ديپلم در سال 38 به او پيوستيم. پدر من به‌محض ورود به‌آمريكا جبهه‌ي ملي در آمريكا را تأسيس‌كرد و همزمان جبهه‌ي ملي در اروپا به وسيله‌ي “خسرو قشقايي” تشكيل شده بود. همزمان با تشكيل جبهه‌ي ملي، عده‌اي از دانشجويان در آمريكا بر عليه شاه تظاهرات‌كردند و در كنگره‌ي سازمان دانشجويي ايرانيان در آمريكا كه وابسته به رژيم بود، شركت‌كردند. اين افراد در كنگره با “اردشير زاهدي” كه سفير ايران در آمريكا بود درگير‌شدند و زاهدي از جلسه خارج شد. در نتيجه، فعالان جبهه‌ي ملي در انتخابات پيروز شدند و سازمان دانشجويان ايران در آمريكا رسماً از زير بليط رژيم بيرون آمد. يك‌سال بعد، اولين كنگره‌ي كنفدراسيون برگزار شد كه دبيران آن، همه از ميان اعضاي جبهه‌ي ملي برگزيده شدند. البته اوايل اعضاي حزب توده هم در كنفدراسيون بودند كه بعدها به‌دليل انشعاب سازمان انقلابي از اين حزب، نقش ايشان در كنفدراسيون بسيار كم‌رنگ شد. آيا پدر شما “علي شايگان”، نقشي در فعاليت‌هاي كنفدراسيون در آمريكا بر عهده داشت؟ از ايشان در سازمان‌هاي مختلف محلي كنفدراسيون از جمله در جنوب كاليفرنيا، شمال كاليفرنيا، شيكاگو و ميشيگان براي سخنراني دعوت مي‌شد و اين براي بسيج دانشجويان خيلي مفيد بود. وقتي ايشان سخنراني مي‌كرد، عده‌ي زيادي از دانشجويان كه لزوماً عضو كنفدراسيون نبودند به جلسه‌ي سخنراني مي‌آمدند و برخي از ايشان علاقه‌مند مي‌شدند كه عضو كنفدراسيون شوند. به‌خصوص شب‌هاي عيد از ايشان براي سخنراني در چندين شهر مختلف دعوت مي‌شد. ما موفق شده بوديم كه جشن‌هاي عيد را، هم از دست رژيم و هم از دست جريانات غيرسياسي بگيريم و در نيويورك، بركلي و شيكاگو جشن عيد خيلي بزرگي برگزار‌مي‌كرديم. اين جشن‌ها به يك جريان ضدرژيم تبديل شده بود و در قسمت سياسي اين جشن‌ها، بيش‌تر اوقات پدر من سخنراني مي‌كرد و البته افراد ديگري هم بودند كه از آنان براي سخنراني دعوت مي‌شد. پدر من به‌خصوص در ده‌سال اول كه به‌لحاظ جسمي توان فعاليت داشت، يعني تا سال 1970، ما را در بسياري از فعاليت‌هاي سازمان دانشجويي ياري مي‌كرد. ‌ ‌ آيا اعضاي جبهه‌ي ملي كه در اروپا و آمريكا ماركسيست شدند، بقاياي نيروي سوم بودند كه از همان ابتدا مدعي بودند اين يك جريان ماركسيست مستقل است يا در آن‌جا ماركسيست شدند؟ بيش‌تر اين افراد در درون جبهه‌ي ملي به چپ گرايش پيدا كردند و ماركسيست شدند و اين يك امر طبيعي بود؛ به‌اين‌دليل كه در جنبش‌هاي بين‌المللي آزادي‌بخش اصولاً چپ‌ها هژموني داشتند. چه در ويتنام، چه در كوبا و حتي در الجزاير -مي‌دانيم كه “بن بلا” هم چپ بود- اصلاً پديده‌اي به‌عنوان جريان اسلامي حضور نداشت و قطعاً براي مقابله با استثمار و امپرياليسم به‌طور طبيعي مبارزان به‌خصوص دانشجوياني كه كتاب‌خوان بودند به جنبش‌هاي چپ ضدسرمايه‌داري گرايش پيدامي‌كردند. به‌خصوص با مطالعه‌ي تاريخ مبارزات مردمي در آسيا و آفريقا و آمريكاي لاتين و بعد شورش بزرگ دانشجويان اروپا در سال 1968 و بعد جنبش وسيع ضدجنگ آمريكا كه همه‌ي اين مبارزان گرايش چپ داشتند، اين گرايش بيش‌تر مي‌شد. اين فضا بر روي مبارزان ايراني هم تاثيرگذاربود. جريانات بعد از كودتاي 28 مرداد درون جبهه‌ي ملي و اين‌كه رهبري جبهه، ناتواني‌هاي خاصي از خودش نشان داد، باعث‌شد كه اين جبهه عملاً‌منحل‌شود و بسياري از جوانان مبارز و فعال، گرايش چپ پيدا كنند. بچه‌هايي كه از جبهه‌ي ملي ايران به خارج از كشور مي‌آمدند، خيلي زود ماركسيست مي‌شدند؛ مثلاً همين “احمد سلامتيان” تا قبل از انقلاب ماركسيست بود و البته ناگهان ملي‌گراي غيرماركسيست شد و بعد هم يك‌دفعه حزب‌اللهي شد. به‌هر‌حال ما در سازمان‌هاي دانشجويي مجبور بوديم با چپ‌هاي وابسته به سازمان انقلابي، طوفان، اتحاديه‌ي كمونيست‌ها، تروتسكيست‌ها و سازمان‌هاي چپ ديگر، وارد بحث جدي شويم. حتي پدر من در رهبري جبهه‌ي ملي به‌شدت از سوي چپ‌ها حمايت مي‌شد و با كمال تأسف مذهبي‌ها موجب شدند كه ايشان صدمات زيادي را متحمل شود. به‌نظر ‌من جوّ حاكم بر جنبش ضداستعماري و ضداستثماري جهان، بچه‌هاي جبهه را ماركسيست كرد و اين مثبت بود. وقتي جوّ غالب در كنفدراسيون چپ بود، اگر كسي با ادبيات چپ پشت تريبون سخن‌مي‌گفت به او اعتراض مي‌شد؟ به‌شدت اعتراض مي‌شد. چون يك‌عده طرفدار مائو بودند، يك‌عده طرفدار آلباني بودند، يك‌عده طرفدار شوروي بودند، يك‌عده ماركسيست‌هاي مستقل بودند و بعد اين‌كه جبهه‌ي ملي به مطرح‌شدن مسايل ايدئولوژيك در كنفدراسيون معترض بود. ما هنوز خودمان در جبهه‌ي ملي تعداد زيادي مذهبي داشتيم كه با انشعابيون همراه نشدهبودند. وقتي جنبش مسلحانه آغاز شد، اين جبهه‌ي ملي بود كه از مجاهدين خلق حمايت مي‌كرد. آقايان مذهبي‌ها اين‌كار را نكردند. مذهبي‌ها از همان اول مقابل مجاهدين جبهه‌گيري كردند. آقاي يزدي مجله‌ي “مجاهد” را در هوستون منتشر‌كردكه به آن اعتراض شديد شد، با اين مضمون كه شما از نام مجاهد سوءاستفاده مي‌كنيد و بالاخره بعد از سه شماره مجبور شد زير نام نشريه بنويسد “ارگان نهضت آزادي.” جوّي ايجاد نشد كه مذهبي‌ها نتوانند در آن به فعاليت خودشان ادامهدهند. همه‌ي ما اگر كسي به نام “مائو تسه تونگ”، “استالين” يا “ماركس” سخنش را آغاز مي‌كرد، به‌خاطر اصول كنفدراسيون معترض مي‌شديم. اما تماميت‌خواهي نهضت آزادي -كه بعدها خودشان هم قرباني تماميت‌خواهي جريان ديگري شدند- از زمان جبهه‌ي ملي دوم نمايان بود. اين تماميت‌خواهي موجب فلج‌شدن جبهه‌ي ملي شد. آقاي شايگان! گويا بعد از انشعاب مذهبيون از كنفدراسيون، از سوي عده‌اي از اعضاي كنفدراسيون به جلسات ايشان حمله مي‌شده است. شما اين موضوع را تأييد مي‌كنيد؟ اين جرياني بود كه به رهبری فردی به‌نام “محمد امينی” پسر همان امينی كه شهردار دكتر مصدّق و فردی بسيار مبارز بود، هدايت مي‌شد. اين‌ها به‌خصوص در قسمت‌هاي مركزي آمريكا كه اعضاي كنفدراسيون كم‌تر بودند، رشدكردند و البته هيچ‌گاه نتوانستند در هيأت دبيران كنفدراسيون حضور داشته باشند يا نقشي تعيين‌كننده داشته باشند. حتي در يكي-دو كنگره هم كه شركت‌كردند، واقعاً هيچ نقشي نداشتند. اين افراد متأسفانه اين سياست غلط را داشتند كه درگيري‌هاي فيزيكي ايجاد مي‌كردند. لطفاً روی عکس را  کلیک فرمائید ما به‌شدت با ايشان مخالف بوديم و چندين‌بار هم در سازمان آمريكا كه من در آن دبير بودم بحث شد كه بايد اين افراد اخراج شوند. اين افراد هم با بچه‌هاي مذهبي درگيري فيزيكي ايجاد مي‌كردند و هم با تروتسكيست‌ها. تروتسكيست‌ها هم داخل كنفدراسيون نشدند و آن‌ها هم مانند مذهبيون مي‌خواستند در يك محيط تميز فعاليت‌كنند. اين‌ها سازمان‌هاي جنبي و ايدئولوژيك دانشجويي بودند و به‌هيچ‌وجه نمي‌توان آن‌ها را سازمان‌هايي دموكراتيك دانست. اين سازمان‌هاي جنبي ريشه در دوران انقلاب روسيه داشتند و پيش از آن، چنين چيزي در تاريخ جنبش چپ وجود نداشت بلكه لنين باني اين نظريه بود. ما اما سازمان جنبيِ كسي نبوديم و اين آقايان سازمان جنبي مي‌خواستند.‌ در همین باره: نقدی بر«سوداگری باتاریخ»ِمحمّدامینی(بخش ۱)؛ حسن اعتمادی دکترمصدّق،«دموکراسی ناقص» و محمّدامینی(بخش ۱)؛ حسن اعتمادی اسنادی دربارهٔ محمد امینی،خسرو فَرَوَهر

*«کرونا» به بحران های اقتصادی، زوال اجتماعی و سقوطِ ارزش های اخلاقی جامعه خواهد افزود، امّا تجربیّات تاریخی نشان می دهد که ملّت ما  از این  دهلیزِ تاریک  نیز عبور خواهد کرد .

*سعدی ضرورتِ همبستگی های انسانی در عصرهای عُسرت را یادآوری می کند.

***

 ازدفتر« بیداری ها و بیقراری ها »

21فروردین1399/ 9آوریل2020

«کرونا» هستیِ ملّت ما را نیز درهم نوردیده و جامعۀ ما را دچارِ فاجعه ای مرگبار کرده است.دراین میان، رژیمی که هماره «بحران زا» و«بحران زی» بوده و جنگ را «برکت» شمرده، در بی لیاقتی و بی کفایتیِ آشکار، بر ابعادِ این فاجعه افزوده است بی آنکه هنوز به بحران های گذشته ( سرکوبِ مطالبات کارگران هفت تپه ، کشتارِ آبان ماه 98 ، سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی، قربانیان زلزلۀ کرمانشاه و پُل ذهاب ، سیلزدگان سیستان و بلوچستان و…) پاسخی داده باشد.

تقابل نیروهای متعصّب مذهبی در مقابلۀ درست و بهنگام با این« ویروسِ چینی » ، یک باردیگر نشان می دهد که فرزانگان سیاست و فرهنگِ ایران ( مانند محمدعلی فروغی ، احمد کسروی و علی اکبردهخدا ) برای خارج کردن ایران از قرون وسطای تاریخ  چه رنج ها بُرده و چه شکنج ها دیده اند . دهخدا در نامه ای خطاب به آیندگان می نویسد:

-ما با خونِ دل « غولِ مذهب » را در شیشه کرده ایم ، بر شما آیندگان است که مگذارید این  «غول » ازشیشه خارج شود!

دریغا که درهنگامۀ انقلاب اسلامی ، بسیاری از روشنفکران و رهبران سیاسی ایران این سخن دهخدا را ناشنیده گرفتند و « معمارانِ تباهیِ امروز» گردیدند.

درسال های حاکمیّتِ جمهوری اسلامی به قول شاملو: «عُمرِ قرونی بر ما گذشته است » و  بسیاری از ارزش های عاطفی و اخلاقی جامعۀ ما  دستخوش زوال شده اند. مقالۀ « آئینۀ زوال و انحطاط ایران! » بازتابِ دوره ای  از زمانۀ عُسرت است . انوری ابیوردی  (در قرن 6 هجری/ 12میلادی) در اشاره به  دوره ای دیگر ازاین عصرِ عُسرت  می گفت :

– خبرت هست کز این زیر وُ زَبر شوم غُزان

نیست یـک  پِی ز خراسان که نشد زیـر وُ زَبَر

خبرت هست کـه از هر چـه در او  چیـزی بود

در همـه ایـران، امـروز نمـانده اسـت  اثـر؟

بـر بـزرگان زمــانه  شـده خُـردان ، سـالار

بـر کریمـان جهان  گـشته لئیمان  مهتر .

«کرونا» به بحران های اقتصادی، زوال اجتماعی و سقوطِ ارزش های اخلاقی جامعه خواهد افزود ، امّا تجربیّات تاریخی نشان می دهد که ملّت ما ازاین« دهلیزِ تاریک » نیز عبور خواهد کرد و بارِ دیگر زندگی و برازندگی ازسرخواهد گرفت.این یادداشت ها برای یادآوریِ برخی از این « تجربه های تاریخی » است.

 این یادداشت ها را به: نسرین ستوده  ، نرگس محمّدی ،عبدالفتاح سلطانی ، اسماعیل بخشی و… تقدیم می کنم که در شبانه های کرونا ، آفتابِ آزادی و عدالت را انتظار می کشند.

***

۱۹شهریور1397/10سپتامبر2018

چنان قحطسالی شد  اندر دمشق

که یاران  فراموش کردند عشق

مدّتی است که این شعر سعدی را زمزمه می کنم که یادآورِ شرایط  امروزِ ایران است.

دمشق در عصرِ سعدی( قرن 7هجری/13میلادی)از مراکز مهم بازرگانی و فرهنگ بود.این شهرِ شاد وُ آباد وُ پُرجمعیّت ، پُلی بود که  بازارهای تجاری خاورمیانه را به اروپا متّصل می کرد.

بسیاری از شاعران برجسته- ازجمله مولوی،شمس تبریزی، سعدی ، خاقانی شروانی و…از دمشق ، به عنوانِ شهرِ شادی ها وُ شیدائی ها و «دمشقِ عشق» یاد کرده اند و لذا، طبیعی بود که بهنگامۀ قحطسالی ، سعدی ازآن شهر  با حسرت وُ اندوه  یاد کند.

سعدی  قحطسالیِ دمشق را درگفتگو با دوستی مطرح می کند که با آنکه« خداوند جاه وُ زر وُ مال » است ، « غمِ بینوایان  رخش زرد کرد » . گوئی که سعدی با طرح این حکایت می خواهد ضرورت عشق ورزیدن به همنوع و لزوم همبستگی های انسانی درعصرهای عُسرت را یادآوری  کند ، موضوعی که با اعتقاد اساسیِ سعدی مبنی بر« بنی آدم اعضای یکدیگرند » هماهنگی دارد.

شعراندوهبارِ سعدی  شباهت شگفتی با اوضاع اجتماعی ایران در قحطسالی های متعدّد دارد؛ از جمله در گزارش قحط وُ غلای کرمان پس ازهجوم قبایل غُز(درقرن 11میلادی) و تهران در سال 1917 – 1918 میلادی می خوانیم :

– قحطی مفرط  ظاهر شد و سفرۀ وجود، از مطعومات(خوردنی ها) چنان خالی که دانه در هیچ خانه نماند.چندگاهی [هسته] ی خرما بود که آن را آرد می‌کردند و می‌خوردند و می‌مُردند.چون [هسته] نیز به آخر رسید؛ گرسنگان، نطع‌های کهنه و دَلوهای پوسیده و دبّه‌های دریده، می‌سوختند و می‌خوردند و هر روز چند کودک در شهر گم می‌شدند که گرسنگان، ایشان را به مذبحِ هلاک می‌بردند و چند کس فرزند خویش طعمه ساخت و بخوُرد. درهمه شهر وُ حومه، یک گربه نماند و…(نگاه کنید به : بدایع الزمان فی وقایع کرمان(تاریخ افضل)، ابوحامدکرمانی ، دانشگاه تهران ،1326، ص 91 و مقایسه کنید با مشاهدات جعفرشهری درقحط وُ غلای تهران (سال های 1917- ۱۹۱۸میلادی): تهران قدیم، ج 1، تهران، 1370، ص 148؛ روزنامۀ شهروند،  ۳۱ خرداد 1396).

تداوم اینگونه حوادثِ مرگبار- چنانکه در کتاب ملاحظاتی در تاریخ ایران نشان داده ام – رَوَندِ تکاملیِ جامعۀ ایران را دچار وقفه ها و رکود ساخت به طوری که – بارها – ما مجبورشدیم از« صفر » آغاز کنیم . این امر یکی از علل عدم توسعه و رشدِ جامعۀ مدنی درایران بود…

بهرحال ، مدتی است که این شعرِ شریف سعدی را زمزمه می کنم  و آنرا ترجمان حالِ پریشانِ ایرانِ امروز می یابم:

چنان قحط سالی شد اندر دمشق!

 که یاران فراموش کردند عشق

چنان آسمان بر زمین شد بخیل!

 که لب  تر نکردند زرع وُ نخیل

[بخشکید] سرچشمه های قدیم

نماند آب  جز آبِ چشمِ یتیم

اگر بَرشدی  دودی از روزنی

 نبودش به جز  آهِ بیوه زنی

نه در کوه؛ سبزی ، نه درباغ ؛ شَخ[شاخه]

 ملخ  بوستان خورد وُ مردم ملخ

https://mirfetros.com

[email protected]

۱

 وقتی واردِ کتابفروشی می شوم،دوست کتابفروشم کتاب های تازه را به من معرفی می کند.می پرسم:

– حال و روز کتاب دراین ایّامِ «بی کتابی»چگونه است؟

پاسخ می دهد:

– بستگی به نام و اعتبارنویسنده دارد.ما دراینجا- به طنز-کتاب ها را به«کتاب های ماندگار» و «کتاب های غیرِ ماندگار»تقسیم کرده ایم: کتاب های ماندگار، کتاب هائی هستندکه-بعدازماه و سالها روی دست مان می مانند و خاک می خورند.این«آثارماندگار»تنهااهمیّتی که دارنداین است که درقفسه های کتابفروشی مان را پُر می کنند!!.

امادستۀ دیگر،آثاری هستندکه به سابقۀ شهرت و اعتبار نویسنده،فروش می روند،مانندکتاب های سیدجوادطباطبائی،علی میرفطروس ، ماشاالله آجودانی ، عباس میلانی، و….

 وقتی به انبوهِ تلنبارشدۀ کتاب«سوداگری باتاریخ»نوشتۀ آقای محمدامینی  اشاره می کنم،می گوید:

-اینها جزو« کتاب های ماندگار»است و باوجود سفرهای مُتعدّد و پُرهزینۀ نویسندهء محترمش به شهرها و کشورهای مختلف  برای آب کردن کتابش و ایرادسخنرانی درجمع های 20-25نفره،متاسفانه، این کتاب–همچنان-«ماندگار»است!!!،البته،نقددقیق و روشنگرِ آقایانِ حسن اعتمادی ، رحیم حدیدی و خسرو فَرَوهر  در«ماندگاری»این کتاب،بی تأثیرنبوده است.

 دوست کتابفروشم که انگارسفرۀ دلش را می گشاید،می گوید:

-ببینید!دراین خراب آباد، هرتازه به دوران رسیده ای با اجاره کردنِ این یا آن تلویزیون ، می خواهد حساب حوادث تاریخی و شخصیّت های معاصرایران را در«یک کلمه»تمام کند و بگذرد،درحالیکه هرروزکه می گذرد،باکشف اسنادتازه،زوایای تازه ای ازاین حوادث و شخصیّت ها  روشن می شوند.درواقع،پس ازگذشت80-90سال، بررسی منصفانهء زندگی و عملکرد شخصیّت های تاریخ معاصرایران (مانندرضاشاه،محمدرضا شاه،دکترمصدّق،تقی زاده ،فروغی و دیگران) تازه آغازشده است…

برای دیدن کامل،روی عکس کلیک کنید

سخن دوست کتابفروشم  مایهء دلگرمی و امیدواری است ولی حالا که از«یک کلمه»صحبت شد خوب است این را هم بگویم که مدّتی پیش یکی ازهمین برنامه ها را  می دیدم که طی آن،آقای محمدامینی- باگشاده دستی حیرت انگیزی 57سال سازندگی و شکوفائی ایران مدرن(درزمان رضاشاه و محمدرضاشاه) را با27ماه حکومت پُرآشوب و فقر دکترمصدّق،به اصطلاح«طاق»زده بود آنچنانکه گوئی حتّی عامل کشف حجاب و آزادی زنِ ایرانی (در17دی ماه 1314 )نه رضاشاه،بلکه شخص دیگری بوده است!!!

 دربرنامهء دیگری،آقای امینی دراشاره به گذشتۀ سیاسی خود در سرکوب دگراندیشان و حتّی مصدّقی ها،بانوعی «آلزایمرتاریخی»می گوید:

-«من اصلاً یادم نیست که چه گفتم.اصلاً کاره ای نبودم درآن موقع…اصلاً من طرفدارانقلاب نبودم!…من پدرم شهردار دکتر مصدّق بوده..».

نگارنده و  آقای حسن اعتمادی – بعنوان  دو تن از اعضای کنفدراسیون دانشجویان ایرانی درخارج ازکشور – در مقالاتی اشاره کرده ایم که آقای امینی درآن زمان نه تنها«کاره ای» بوده بلکه بعنوان رهبرِ مخوف ترین سازمان مخالفِ شاه – بانام «سازمان احیاء»- درضرب و شتم بسیاری ازمبارزان سیاسی آن دوران(حتّی مصدّقی ها) نقشی «کارساز» داشته است.

این واقعیّت چنان آشکار است که حتّی دکتر احمد شایگان(پسرِ دکترعلی شایگان،از یارانِ وفادار دکترمصدّق و مسئول  سازمان جبهۀ ملّی درآمریکا)هم به آن اشاره کرده است.

برای دیدن کامل،روی عکس کلیک کنید

اینکه پدرِ آقای امینی شهردار دکترمصدّق بوده چه ربطی به او دارد؟و بقول معروف:«گیرم  پدرِ تو بود فاضل/ازفضل پدر تو را چه حاصل؟».همانطورکه قبلاً گفته ام:به نظرِ من اینگونه «کارنامه سازی»ها و «خرقه پوشی» ها  فقط برای مخفی کردن این حقیقت است :

خرقه پوشیِ وی از غایتِ دینداری نیست

جامعه ای برسرِ صدعیبِ نهان پوشیده است

ادامه دارد